فوكۆ و ئالتوسیر Althusserand Foucault

فوكۆ و ماركس؛ گفتوگۆی فوكۆ و ئالتوسێر


Loading

Louis Althusser [altyˡseʁ] (* 16. Oktober 1918 in Bir Mourad Raïs in der Provinz Algier, Algerien; † 22. Oktober 1990

لە  شەستەكاندا لوی ئالتوسێر نامەیەك بۆ فرانسا مادونیا دەنووسێت، نامەیەك كە گوزارشت و دەربڕە لەو حەماسەتەی سەبارەت بە خوێندەوەی ئەو كتێبەی كە لە بەردەستیدایە, ” شێتی و بێ ئەقڵی، مێژووی شێتی لە سەردەمی كلاسیكدا. لە نامەكەدا هاتووە  :

 (( ئێستاكە كتێبێك دەخوێنمەوە، ئەمە پێی دەگووترێت خوێندەوەیەكی خێرا و قووڵ، وەڵامدەرەوە بۆ هەموو نیشانەیەك، لە هەموو چركەساتێكدا، وەرگرتنی سەرنجگەلێك  تاوەكو هیچ بیرۆكەیەك لە دەستم ڕا نەكات….كتێبێكی جەوهەرییە. جەوهەرییە لەبەر ئەوەی هەراو وریاو سەدایەكی گەورەی نایەوە، جەوهەرییە چونكە تاوه‌كو دوا پلە بە لامەوە گرنگە لە بەر هۆكارگەلێك كە پەیوەندی بە تیۆرەوە هەیە. جەوهەرییە چونكە لە لایەن یەكێك لە قوتابییە دێرینەكانمەوە نووسراوە (پێویستە لە سەرم ئەوە بە ئاشكرا ڕابگەیەنم كە هیچ ڕۆڵێكی منی تێدا نەبووە) كتێبێكی جەوهەرییه‌ چونكە بە بێگومان من تاكە كەسم كە بتوانێت شتێكی بەماناو گرنگ لە بارەیەوە بنووسێت…))

ئاڵتوسێر سەبارەت بە یەكەمین كاری فوكۆ بابەتەكەی نەنوسی!  تەنیا كارێك كە ئاڵتوسێر سەبارەت بە میشێل فوكۆ ئەنجامی دابێت   پوختەی ئەو وانانە بوو كە بە ناوی ” فوكۆ و گیروگرفتی ئەسڵەكان” لەناو چوارچێوەی بازنەیەكی لێكۆڵینەوەییدا لە ساڵی ۱۹٦۳داسەبارەت بە ستراكتورالیزم پێشكەشی كرد.

ئەم پوختەیە لە دەرئەنجامی خوێندنەوەیەكی چڕی فوكۆ بوو : “كەواتە، كتێبەكەی فوكۆ لە ڕاستیدا كتێبێكە لە بارەی ئەقڵەوە بە هەمان ئەندازەی كە كتێبێكە سەبارەت بە شێتی ” . خوێندەوەی ئاڵتوسێر بۆ فوكۆ بەشێوەیەكی تایبەتی لە سەر دەروازەو دەسپێكی چاپی یەكەمی كتێبەكە بوو، كە دواتر فوكۆ لایبرد  هەم لە چاپە فەڕەنسییەكەی و هەمیش لە چاپەكانی لە دەرەوەی فەڕەنساش. هەر لێرەوە لابردنی دەستپێك و دەرووازەكە لە كتێبی (مێژووی شێتی) دا دەلالەتە لەوەی  كە شتگەلێك دەگۆڕێت. لە نامەیەكی دیكەداو  لە میانەی خۆ ئامادەكردی ئاڵتوسێر بۆ زنجیرە لێكۆڵینەوەیەك سەبارە بە ستراكتورالیزم. ئاڵتوسێر بۆ مادۆنیا دەنووسێت :

” لە سەرمدا، لە مێشكمدا هەزاران شت هەیە سەبارەت بە كتێبەكەی فوكۆ و لە كۆتاییدا لە ناو وانەیەكی گه‌ورەدا فراوانیاندەكەم،  كە تێیدا هەوڵی چارەسەركردنی هەندێك بابەتی بنەڕەتی دەدەم : بابەتی ئەسڵی فەلسەفە بۆ نیتچە ( لەم بارەیەوە بابەتی شتگەلێكی بێزراو و دوورخراوە لە لایەن شارستانییەتێكی تایبەتەوە لە ناو پرۆسەی پێكهاتنی تایبەت بە خۆی…Altusser, Ibid, P. 61

.

كتێبی وشەكان و شتەكان؛ ئایا ماركس دابڕانێكی ئیپستمۆلۆژی بوو ؟

وەك لە پێشەوە باسمانكرد  بەریەككەوتنی تیۆریی و چەمكیی نێوان ماركس و فوكۆ لە كتێبی (وشەكان و شتەكان)ەوە دەستپێدەكات. دانانی ماركس لە ناو سەردەمێكدا، یاخود لە ناو ئیپستیمی سەردەمێكدا كە تەنیا نییە، بەڵكو لە گەڵ ڕیكاردۆ  و ئادەم سمیسدا لە ناو ئابووری سیاسیی، و لەناو لە دایكبووی ئابووری سیاسیدا پێكەوە دێن و لە زۆر جێگەشدا ماركس تەواوكەری ڕیكاردۆیە. شیكردنەوەی هەلومەرجەكانی دەركەوتنی ئابووری سیاسیی  بەو شێوەیەی كە فوكۆ لە سەرەتای چاپتەری هەشتەمی كتێبەكە لە سەری وەستاوە؛  پێش هەرشتێك ئەو مەودایەی كە جیاكەرەوەیە لە بیركردنەوەی سیمیت و ڕیكاردۆ سەبارەت بە پرس و پرسیاری كار. پاشان گەشەو نەشونماكردنی دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی ئەم دابڕانەی پارادایمێك لە ناو بەرچاوخستن و پێشچاوخستنی ڕەهەندی مێژوویی بەرهەمهێناندا. لە كوێدا ؟ لە ناو ئاوابوون و كۆتایی مرۆیی،  لە ناو كۆتایی مرۆڤدا لە ناو دڵی دیسپۆزیتفی ئیپستیمۆلۆژی ئابووریدا. دواتر لە ناو شیكارییەكانی ئەم دوو ڕەگەزە لە هەناوی گۆشەنیگاو پێرسپێكتیڤی كۆتایی و ئاوابوونێك. لێرەوە گفتوگۆو بگرەو بەردەیەكی توند دروست دەبێت سەبارەت بە ماركسیزم لە كتێبی وشەكان و شتەكاندا ده‌ستپێده‌كات.

‎دابڕانی بنچینەیی  كەكارەكانی ڕیكاردۆ ئەنجامی دابوو  بە بەراوورد بە شیكارو شیكردنەوەكانی ئابووری كلاسیكیی دەوڵەمەندیی و كەڵەكەبوونی سەرمیه‌ و سامان، وە بە بەراوورد بە شیكردنەوەو شیكارییەكانی ئاده‌م سمیت لەوێدا بوو كە لە قۆڵاییدا پێگەی كارو ئیشی بەرچاوخست و زەقیكردەوە.  لەگەڵ جەختكردنەوەی لەسەر كار، جەختكردنەوەی بوو لە سەر ڕۆڵی كار لە فۆرمیولەبوون و شكڵوەرگرتنەكانی بەهای شتەكاندا. بۆ میشێل فوكۆ, كاری یەكلاكەرەوەی ئادەم سمیت شیكارو شیكرنەوەی دەوڵەمەندیی بوو، كە پێداگیرە لەوەی لە كارو ئیش پێودانگی بەهای ئاڵووێر دروستبكات. كەواتە بیناكردن و دروستكردنی سیستەمی ئاڵوێر لەسەر پرەنسیپی بەرهەمهێناێكی مرۆیی دەرەكی و ناوەكی لە ناو ئەم سیستەمە ئاسۆییەدا.ئەوەی لە ناو پێرسپێكتیڤ و گۆشەنیگای سیمیسەوە گرنگە ؛ شمەكی بەرهەمهاتوو لە ڕێگەی كاری مرۆڤەوە بەهای نییە تەنیا لەناو هەلومەرجێكی بە یەكداچوو و دەمجكراودا نەبێت لە ناو سیستەمی نواندنەوەی ئاڵوێریدا : چالاكی بەرهەمهێنان لە ناو بازاڕی ئاڵووێردا دەتوێتەوە، كڕین و فرۆشتن. لێرەدا دابڕانێك هەیە، ئەوەشی ئەم دابڕانە جیادەكاتەوە لە ئابووری سەدەی هەژدە جیابوونەوەی  فۆرمیولەبوون و شكڵبەندییەكڵنی بەرهەمهێنان و نواندنەوەی بەهاكانە لە ناو ئاڵویۆردا. هاوڕێ لە گەڵ پەیوەندی شوێنكەوتوویی ڕوون و ئاشكرا بە ئەمەوە. ئەمانە ئەو سیما دیارانەی لە دایكبوونی ئابووری سیاسیی بوو لای میشێل فوكۆ كە دابڕانێك بینا دەكات لە سەدەی نۆزدەداو لە ناو مێژووییبوونی پرۆسێسیوسەكان و كۆتایی و مەرگی مرۆڤی كارگەرو  كرێكار. ئابووری سیاسیی دۆزەرەوەی ڕەهەندێكی نوێی بەرهەمهێنان بوو.   Foucault , 1966 p272

‎بۆ فوكۆ، ماركس سەرقاڵی پەرەپێدانی ڕێكاردۆ بوو، پەرەپێدانێك لەوێدا جیاواز بوو لە ناو گەشبینی و خۆشباوەڕییەكی شۆڕشێگڕیدا، لە ناو پێغەمبەرایەتییەكی شۆڕشگێڕیدا ڕیكاردۆ وەرچەرخێنێتە سەر شتێكی تر. بۆ ماركس مێژوو ڕۆڵێكی نێگەتیڤ دەگێڕێت : سەروكاری مێژوو لە ناو بەرزكردنەوەی ئاستی پێداویستییەكان و  هاوڕێ لە گەڵ ئەمەدا, كرێكاران كەمترین كرێی كار بە دەستدێنن. بە یەكگەیشتنی مێژوویی جیاواز لەنێوان بەها هەقیقیەكانی كارو كرێدا  فۆرمێكی بە یەكگەیشتنی قازاج و سوود دروستدەبێت، كە ڕێخۆشكەرە بۆ كاپیتالیزم كە چەندیێتی دەستی كار بەرز بكاتەوە. هاوڕێ لەگەڵ هەمیشەیی و بەردەوامی  قازانج. لێرەوە پرۆلیتاریا لە دایك دەبێت، پرۆلیتاری وەك بەرهەمی ئەم مێژووە نێگەتیڤە. لێرەدا كار وەك فۆرمێكی نامۆ دەردەكەوێت لە بەرانبەر بە پایانگەیشتنی مرۆییدا بەو شێوەی كە ملكەچە بۆ گەشەكردن و پەرەسەندنە مێژووییەكانی ئابووری كاپیتالیستی: لە ناو دڵی ئەم گەشەكردن و پەرەسەندنەدا هێزەكانی بەرهەمهێنان ملكەچن بۆ یاسای كەڵەكەبووەكانی سەرمایە.

پرسی بابەتی ماركسیستی لێرەدا گێڕانەوەو گەڕاندنەوەیەكی دیاله‌كتیكی ئەم گەشبینییە مێژووییەیە لەناو ئومێد و هیواو ئیلهاموەرگرتنێكی شۆڕشگێڕییانەدا: بەهێزتر لە بەرانبەر نامۆبوونیاندا، مرۆڤ دەتوانێ هوشیاریی و ئاگایی بەدەستبهێنێت، كە بنچینەو بنەمای نامۆبوونیان سروشتی نییە، بەڵكو مێژووییە. كەواتە دەتوانن لە جێگەی هەڵگێڕانەوەی مێژووەوە، لێرەدا ئەكتێكی دیكە بنوێنن. لە ڕێگەی پەیوەندییەكی نامۆ نەبوو بە كارەوە هەقیقەتی ماتریاڵی خۆیان بناسنەوە.

 

دەكرێت بڵێین: لە ڕێگەی چەند شیكارییەكەوە كە, فۆكۆ پێداگیری لەوە ناكات كە ماركس و ڕیكاردۆ هەمان شت دەڵێن و وەك یەك بیردەكەنەوە. دەكرێت بڵێین  بەشێوەیەك لە شێوەكان ماركس و ڕیكاردۆ جیاواز بیریان كردۆتەوە، بەڵام فوكۆ ئەوە ناشارێتەوە كە تەواوكەری یەكدین و لە ناو یەك ئیپستمیدان ئەویش لە میانەی پەیوەندیی مێژووییان بەكۆتایی و پایانی ئەنترۆپۆلۆژییەوە. هەردووكیان ڕووبەڕوو  لەئاستی ئاركیۆلوژییدا لە ناو بیركردنەوەی سەدەی نۆزدەدان. لێرەوە پرسی ماركس بۆ فوكۆ زیاتر پرسێكە لە ناو میتۆدا، لە ناو میتۆدی ئاركیۆلۆژیدا. پراكتیككردنی ئەم ڕێسایەی میتۆدەكەیە لە ئاست لەدایكبوونی ئابووری سیاسییدا ئەو دەرئەنجامە دەخاتە بەردەستی فوكۆ. لێرەدا ئەوە دەیهێنینەوە یاد، كە ماركسیزم لە ئاستێكی قوڵی مەعریفی ڕۆژئاوادا هیچ دابڕانێكی ڕاستەقینەی دروست نەكردووە. ماركسیزم لە ناو بیركردنەوەی سەدەی نۆزدەدا وەك ماسییەك وەهایە ئەگەر لە ئاوی سەدەی نۆزدە دەربچێت دەخنكێت. Michel Foucault,1966, 274.

 ‎دەبێت ئەوە بە هەند وەر بگرین كە هێرشی فوكۆ ڕاستوخۆ ڕووی لە ماركس نییە، بەڵكو ڕووی لە ماركسیزمە وەك شێوازگەلێك لە بەكارهێنان و بەكارخستنی ماركس وەك ئامرازێكی گەردوونیی بۆ تێگەیشتن و چارەسەر لە ئاست پرس و كێشەگەلێكی ئابووری، سیاسیی و كۆمەڵایەتی. لەم دیدگاو گۆشەنیگایەوە بابەتی هێرشكردنەسەر و پەلاماردانەكەی میشێل فوكۆ بۆ سەر ماركسیزمی هاوچەرخی ناو (وشەكان و شتەكان) دوو ئاست بە خۆیەوە دەگرێت؛ لە ئاستی یەكەمدا، لە شیكاریی و شیكردنەوەی یەكەمدا مەودا وەرگرتنی فوكۆیە لە گەڵ خوێندنەوەی ئالتوسێریانەی ماركسدا. فوكۆ بە باشی ئاگارداری كارەكانی لوی ئالتوسێر بوو لە هەردوو كتێبی ( خوێندنەوەی سەرمایەو  بە تایبەتر لە پێناوی ماركسدا)، دوو كار كە لە ساڵی۱۹٦٥ دا دەركەوتن. فوكۆ پێداگیرە لەوەی كە ماركسیزم هیچ دابڕانێكی ڕاستەقیەی دروستنەكرد. نوێنەرایەتی هیچ دابڕانێكی ڕاستەقینە ناكات لەناو مەعریفەی ڕۆژئاوادا. لێرەدا ئێمە هاوڕێی پەرپەرچدانەوەی تێزێكی ئالتوسێرین سەبارەت  بەدابڕانی ئیپستیمۆلۆژی كە لە كتێبی (لە پێناوی ماركسدا) ئالتوسێر بەرچاوی خستبوو. تێزێك كە لە ڕێگەوە ئالتوسێر دەیەوێت بڵێت:  ئەوە كارەكانی ماركس  بوو  كە ئیدۆلۆژیای گۆڕییە سەر ئیپستیمۆلۆژی؛ لەناو سەرلەنوێ قسەوباسی ماركس لە كاتیگۆرییەكانی نامۆبوون، سوژە، جەوهەریی مرۆیی  تا لە سەرمایەدا وەك هەقیقەتینوێی  زانستیی گۆڕان و تەحویلبوونە مێژووییەك، وەك مۆدو شێوازی بەرهەمهێنان، بخاتە بەرچاو.

میشیل فوكو

ئەوەی فوكۆ بەرچاومانی دەخات ئەوەیە ، كە ماركسیزم لە ناو سەدەی نۆزدەدا قەتیسماوە، ئەوەیە كە ئالتوسێر دەیویست لە ڕێگەی ماركسی گەنجەوە، ماركسی پێش ۱۸٤٥ بێت، ئەو ماركسەی كە دانی نابوو بە نیۆبوونی شیكاری ڕیكاردۆیی ( دیاریكردن و بە دیارخستنی بەهای كار لە میانەی كات و زەمەنی كارەوە).

‎لە خاڵێكی تردا، ئەو پێگەو شوێنەی ئالتوسێر بۆ (زێدە ـ بەها) ی داناوە، لە هەناوی گوتاری ماركسیستیدا، پنتێكی جەوهەرییە لە گفتوگۆی نێوان ئالتوسێر و میشێل فوكۆ. زێدە ـ بەها لە ناو تەفسیری ئاڵتوسێرییدا بۆ ماركسیزم جەوهەرییە ؛ كەشفكردنی لە لایەن ماركسەوە، كەشف و دۆزینەوە ماركسییەكەی دیسپلین و كایەیەكی تەواو نوێیە لە ناو دۆزینەوە و كەشفكردنە زانستییەكاندا؛ لە ڕێگەی ئەمەوەیە كە دابڕان لە نێوان ماركسی لاو و ئابووری سیاسی لە لایەك و، ماتریالیزمی مێژوویی و دیالێكتیكی تێدەپەڕێت. بەڵام ئەم كەرتبوون و دابڕانە لە هەمانكاتدا دەزوویەكە. چونكە ئەمە سێنتەر و چەقی تیۆری ماركسیستی بەرهەمیهَنانە،ئەمە لە هەمان ئەكتی دامەزراندن  و پێكهێنەرییانەدا بلكێنرت و ، گرێدراوە بە تیۆری نوێی مێژوو و ڕەخنە لە ئابووری سیاسییەوە. هەر ئەم خاڵەشە كە فوكۆ وەریناگرێت و ڕەتیدەكاتەوە. لێرەوەیە كە زێدە بەها فەزڵی هەیە و دراوێكی ماركسییە بە پلە ئیمتیاز لە پاش ڕێسا ئابوورییە ڕیكاردۆییەكان. هەلومەرجێكی ڕێخۆشكەرە بۆ ڕەخنەگرتن و بوون بە گوتارێكی ڕەخنەی لە بەرانبەر ئەم ئابوورییەدا. بەڵام نەیتوانی شتێكی لەمشێوەیە دامەزرێنێت. چونكە ئەوەی بۆ گوتارێكی ڕەخنەیی مومكینە لە دوا چركەساتد ا تەحەول و گۆڕانێكە لە ناو شیكاریی و شیكردنەوەیەكی مێژووییدا.

لەناو ئەو ڕەخنەیەی لە لایەن ماركسەوە سەر ڕێگاخراوە لە بەرانبەر ئابووریدا  زێدە بەهایەكە گرنگییەكی نییە. لێرەدا دەبێت وریا بین و ئاگامان لەوە بێت كە: تەواوی تواناو كارامەییە تیۆری و ڕەخنەییەكەی فوكۆ لە ماركسیزم دوورە لە چەمكە ئابوورییەكانەوە، دوورە لەو چەمكە ئابوورییانەی كە ئاڵتوسێر وەك جەوهەری وەریگرتوون. وەك لە چاوپێكەوتنێكی میشێل فوكۆد لە گەڵ J. G. Merquior دا هاتووە: ڕەنگە ئابووری ڕیكاردۆیی لە لایەن ماركسەوە ڕەخنە كرا بێت. دەبێت تێبگەین كە وەستان و گەڕانەوە بۆ خوێندنەوەی ماركس لە لایەن فوكۆوە، بە فەزڵی ئاڵتوسێر بێت، زیاتر پێداگیر بێت لەوەی لە ئاستێكی مەعریفی قوڵدا ماركس هیچ دابڕانێكی دروست نەكردبێت. لەئاستێكی گەورەو قوڵی مەعریفییدا ماركس هیچ دابڕانێكی لە گەڵ ڕیكاردۆدا بەرهه‌منەهێنابێت. ڕاستە چەمكگەلێكی ئابووری نوێی داهێناوە، بەڵام ئەمە هەرگیز بچڕاندن و بڕینی ئەو زنجیرە نییە كە ماركسیشی تێدا ماوەتەوە وەكو پێشینانی؛ وەك تیۆریسیانێكی زێدە ـ بەهایی هێشتاكە لە سەدەی نۆزدەدایە. بەڵام ڕەنگە ماركسێكی دیكەمان هەبێت,؛ ماركسی تیۆریسیانی مێژوو. ئەگەر پێزانین و ڕێزگرتنێك بۆ ئاڵتوسێر لە لایەن میشێل فوكۆوە وەرگیرا بێت و بە ئەرزش گیرا بێت، لەو شوێنەیە كە ئاڵتوسر تەفسیرێكی نوێ و شتێكی نوێ دەڵێت.  لای ئەم، لای ئاڵتوسر كێشەو گرفت و بە گیروكرفكردنێك هەیە كە تایبەتە بە ئاڵتوسێرەوەو ئیمزای ئاڵتوسێری لە سەرە؛ ڕزگاركردن و دەرهێنانی ماركسە لە ملكەچبوون و لە ناو ملكەچپێكردنیدا بۆ دیدگایەكی هیومانیستیی و مێژووخوازیی.

‎كەواتە لێرەدا ئێمە هاوڕێی فوكۆیەكین كە سەرقاڵی هەڵوەشاندنەوەو بەڵگەهێنانەوەو ئارگیومێنسازییە دژە بە ئالتوسێر، وە دەیەوێت بە وردی و دیاریكراویی پێمانبڵێت؛ گوتاری ئابووری پەیوەندگیرەو لەپەیوەندیەكی دانەبڕاو و جیانەكراوەدایە لەگەڵ پێكەوەبوونێكی پراتیكی كۆمەڵایەتیی مێژوویی، كە ئەم گوتارەیان بونیاد ناوە. ئەوەشمان لە بیر نەچێت كە فوكۆ ئاگاداری كتێبی ( ڕەخنە لە ئەقڵی دیالێكتیكی) سارتەرە كە وەك هەوڵی زیندووكردنەوەی ماركسیزم دەبینرا، وە بوو بە بەشێك لە ڕەخنەی ئەنترۆپۆلۆگی فەڕەنسی (كلۆد لیڤی شتراوس) لە كتێبی ( بیركردنەوەی وەحشیی). لێرەوە ڕەخنەی كلۆد لیڤی شتراوس  بوو بە بونیادێكی باش لە نەریتی ڕەخنەیی فوكۆ لە ماركسیزم…

 

كۆتایی به‌شی شه‌شه‌م

تایبه‌ت به‌كولتور مه‌گه‌زین

 

به‌شی پێنجه‌م؛

فوكۆ و ماركس؛ ئیپستمی مۆدێرنە و ماركسیزم