فوكۆ و ماركس؛ ئیپستمی مۆدێرنە و ماركسیزم

فوكۆو و ئالتوسێر

بۆئەوەی بڕێكی باشتر ئاگاداری ئەو گفتوگو و بەر یەككەوتنەی میشێل فوكۆو لویس ئالتوسێر بین, وا باشترە  و پێویستییە بزانین لە چ هەلومەرج و كۆنتێكستێكدا  ئاشنایی و بەریەككەوتنەكە  ڕوویدا. واتە لێرەدا ناچارین بۆ باشتر تێگەشتن و زیاتر  بە ئاگابوون لەو بگرەو بەردەیە، ئەوەی لە پێشەوە باسمانكرد لێرەدا بە درێژترو وردتر لە سەری بوەستین : چركەساتە ئێپستمییەكان بە گشتی و  چركەساتی ئیپستیمیی مۆدێرنە كە ماركسیزمی تێدا دەركەوتووەو ناچارە بە مانەوە.

شتە ئیپستیمییەكان چین ؟

 

‎”ئەوەی من لە كتێبی ” وشەكان و شتەكاندا” پێی دەڵێم شتە ئیپستیمییەكان هیچ سەروكارێكی لەگەڵ كاتیگۆرییە مێژووییەكاندا نییە، من ئاگاداری هەموو ئەو پەیوەندییانەم كە سەردەمێكی تایبەتدا لە نێوان كایە جیاوازەكانی زاستدا بوونیان هەبووە […..] ئەوانەش سەرجەم فینۆمین و دیاردەكانی پەیوەندی نێوان زانستەكانن، یاخود پەیوەندی نێوان  گوتارە جیاوازەكانن لە ناوچوارچێوە زانستییە جیاوازەكاندا و,  ئەو شتە پێكدێنن كە من پێی دەڵێم ئیپستیمی سەردەم و قۆناغێك “.

میشێل فوكو     Michel Foucault

‎چاوپێكەتنی ١٩٧٢  –  (Entretien de 1972).

‎

لە پاش چاپبوونی كتێبی (وشەكان و شتەكان)،  لە چاوپێكەوتنێكی فوكۆدا لە گەڵ (ڕیمۆن ئارۆن) بە شانازی بەخۆكردنێكەوە، فوكۆ باس لەوە دەكات كە؛  ئەو یەكەمین كەس بووە كاری ئەرگیومێنتسازی به‌سەر ڕێگا خستووە ، سەبارەت بە بوونی پەیوەندی ئپستمۆلۆژی قووڵ لە نێوان دیسپلین و شێوازە جیاوازەكانی مەعریفەی باودا. ئەمەش لە چركەساتێكی زەمەنی دیاریكراو و سەردەمێكی تایبەتدا.

ئەو، فوكۆ ،ئەم دۆزینەوە نوێیەی  به‌ “ئپستمی،Epistemè”. ناوزه‌ده‌ كرد،   ئەم چەمكەش لە كتێبی (وشەكان و شتەكاندا ) جەمسەری سەرەكی شیكردنەوەكانێتی. لە  ئاركیۆلۆژیای مەعریفەدا پێناسەی ئپستمییەكان وا هاتووە :

 

” مەبەست لە ئیپسیتیمی كۆمەڵێك پەیوەندییە كە دەتوانێت لە چركەسات و سەردەم و زەمەنێكی تایبەتدا بوونیان هەبێت لە پراكتیكە گوتارییەكاندا. ئەمەش بوار بۆ شكڵ و فۆرمە ئیپستیمۆلۆژیی و زانستییەكان فراوان دەكات.  شێوازو تەرزێكە كە بەپێ ئەم تەرزەو لە ڕێگەی ئەم شێوازەوە لە ناو تەوای شكڵبەندییە گوتارییەكاندا گوزەر دەكات، لە پێناو تیۆریزاسیۆنێكی ئیپستمۆلۆژی و زانستیی …….كۆمەڵێك پەیوەندین دەتوانین لە زەمەن و سەردەم و چركەساتێكی دیاریكراودا لە نێوان زانستەكاندا لە سەریان بوەستین “.

بەمشێوەیە (ئیپستیمی) فەزایەكە بۆ ڕێكخستنی پارچەپارچەبوو و پەرش و بڵاوەكان، ڕێكخستنێك لە هەلومەرج و ئیمكانیات  و پێشیینەییەكان بۆ دەركەوتن و خۆدەرخستنی فۆرمولە مەعریفی و تیۆرییەكان لە سەردەمێكی دیاریكراودا. سەرچاوەیەكی چەمكیی گرێدراو بە زمانەوە كە لە ئاستی وشیاری و ئاگاییدا دەرناكەوێت و ڕێخۆشكەرە بۆ دەركەوتنی پێشینە مێژوییەكان،A priori historique, بە شێوەیەك كە، سیستەمێكی داخراوەو  تەنیا ڕووی لە خۆیەتی.

وەك چۆن ئیپستمییەكان وێناكردن نین، بەڵكو كاراو  كردەیین و لەسەری ئەم ئیپستمییانە زانست و زانینەكان فۆرم و شكڵبەندیی چەمكیی و ناوەڕۆكی خۆیان بینا دەكەن لە قۆناغێكی تایبەتی مێژووییدا. ئیپستیمییەكان وەك پێویستی و ناچارین لە بەرهەمهێنانی مەعریفەیەكی تایبەت لە قۆناغێكی مێژویی ڕێكخراودا. لێرەدا ئیپستیمییەكان وەك پرەنسیپێكی یەكخستن و یەكانگیرو نەست و نائاگاییەكی مەعریفی سیستەمێكی شاراوەو بێدەنگن، وەك هەلومەڕجی ئیمكانی پێشینەیی دەردەكەون. دەتوانین وەك بونیادێكی مەعریفی گەورە كە سروشتێكی ناچاری و گشتگیری هەیە بیبینین. بەشێوەیەك هەژموون و دەسەڵاتی بەسەر شكڵ و فۆرم و شكڵبەندییەكانی بەرهەمهێنانی مەعریفی و زانستییەكاندا هەیە لە قۆناغێكی تایبەت و دیاریكراودا.

بەمشێوەیە ئپستمییەكان لە جەبرو حەتمییەتێكی مێژویی ناو سەردەمێكی مێژوویی تایبەت دەچن كە، كۆی فۆرم و شكڵە مەعریفیی و زانستییەكان پێكەوە دەبەستنەوە. ئیپستیمییەكان بۆ فوكۆ سیستەم نین، لە وێنەی پێشینە كانتییەكان و  یاسا و ڕێسا نەستییەكانیی ئەقڵی  مرۆیی (كلۆد لیڤی شتراوس( نین. بۆ فوكۆ چەمكی ئپستمییەكان ناوەندو چەقی كاری  فكریی ئەون بە تایبەت لە كتێبی وشەكان و شتەكاندا. یاخود بڵێن لە سەردەمی پێش چوونە (كۆلێژ دو فرانس) قۆناغی میتۆدیی ئاركیۆلۆژیی فوكۆو پێش گواستنەوە بۆ بەكارهێنانی دیسئۆزیتیڤ ،Dispositif”  و گەڕانەوە بۆ نیتچەو میتۆدی ژینیالۆژی نیتچەیی و ژینییالۆژیای دەسەڵات و مەعریفەو سوژەسازی.

بۆ فوكۆی ئاركیۆلۆگ و شیكردنەوە ئاركیۆلۆژییەكانی، چەمكگەلی ماناو هەقیقەت و سوژە بوونی نییە. بۆ توێژەرە ئاركیۆلۆگەكە بوونێكی شاراوە ی مانای قووڵ لە ناو مێژوو و  لە دەرەوەی مێژوودا بوونی نییە. لێرەدا بابەتی سەرەكیی و سێنتراڵ لە توێژینەوە ئاركیۆلۆژییەكاندا تەنیا پراكتیكە گوتارییەكانن. لێرەدا لە بری مرۆڤ و سوژەی مرۆیی، چەمكی گوتار بوونی هەیە. ئەم شوێنگرتنەوە ئپستیمۆلۆژییەش دوورخستنەوەو پەراوێزخستنی هەر  ڕۆڵێكە كە مرۆڤ و بكەری مێژویی و مێژوو  ویستبێتیان بیگێڕن.

لێرەدا تەنیا گوتارەكان و پەیوەندی گوتارەكان  یاریكەرو گەمەكەرن نەك بكەرە ئیمرۆییەكان، هیچ  سوژە/ ئۆبژێیەك و پەیوەندی سوژە/ ئۆبژە بوونی نییە، جێپەنجەی مرۆیی بوونی نییە. دەستەواژەی گوتار، كایەیەكی میتۆدۆلۆژی شیكردنەوە ئاركێۆلۆژییەكانن، ئەمەش بەو پێیەی وەسف و باسكردنێكی پوخت و پەتی ڕوداوە گوتارییەكانن. گوتار نەزمی هێماو ڕەمزەكانە. كاری ئاركیۆلۆژیاش دەرخستنی میكانیزمەكانی ئەم نەزمەیە لە ڕێگەی شیكردنەوە ی هەلومەرجەكانی بوونی گوتارەكان و ڕێگەكانی خۆڕێكخستنی ناوەكیی و هەناوییان. گوتار لۆژیكێكی ناوەكی و پەیوەندیی هەناویی خۆی هەیە، یەكەیەكی ڕەوانبێژی نین، وێنەیەك نین كە توانای دوبارەبوونەوەیان هەبێت تا نا كۆتا. شوێنی ڕوداویش ناوجەرگەی پەیوەندییە گوتارییەكانە، ئەم پەیوەندییانە لە ناو گوتاردا نین، ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە پەیوەندی بن لە دەرەوەی گوتار، بەڵكو لەسەر تخوب و سنوورەكانی گوتارن.

‎ئەوەی لێرەدا باسمان كرد شێوازی كاركردن و كارەكانی فوكۆیە لە قۆناغی ئاركیۆلۆژیای مەعریفەدا، دیارە پاش ئەمە گواستنەوە ڕوودەدات بۆ زیاتر “نیتچەییبوون”و كاركردن لەسەر ژینییالۆژیاو ژینییالۆژیای دەسەڵات و ژینییالۆژیای سوژە و سوبژێكتیڤاسیۆن و پەیوەندی سوژە بە هەقیقەت و پەیوەندی بۆ خۆیی و سوژەكانی دیكەوە

‎ئیپیستمی مۆدێرنە،  ‎مەرگی ئینسان

‎“لەم ڕۆژگارەی ئێمەدا بیركردنەوە مومكین نییە تەنیا لەناو ئەو بۆشایەدا نەبێت كە ونبوون و ئاوابوونی مرۆڤ دروستی كردووە. بەمشێوەیە، ئەو بۆشاییە هیچ نوقسانی و كەموكورتییەك ناپۆشێت، دەلالەتیش نییە لە درزێك كە، پێویستە بیگرین و پڕی بكەینەوە، كەمترو زیاتریش نییە لە پاشەكشێی  فەزایەكی تایبەت كە، لە كۆتایدا ڕێخۆشكەرە بۆ ئیمكانی بیركردنەوەیەكی نوێ و بیركردنەوە  سەرلە نوێ”   –میشێل فوكۆ

 

‎فوكۆ لە كتێبی وشەكان و شتەكاندا لە ناو قۆناغی ئاركیۆلۆژیدایە. لەو كتێبەدا چەقی لەسەر سێ ئیپستیمی و دابڕانی ئیپستمی بەستووە؛  ئیپستمی ڕێنیسانس، ئیپستیمی كلاسیك، ئیپستیمێی مۆدێرن.

 

‎فوكۆ هەڵوێستەیەكی گرنگ دەكات لەهەمبەر ئەو وەرچەرخانە گرنگەی كە كلاسیك و مۆدێرن لێكدادەبڕێت.  ئەمەش بە مەبەستی وەسفكردنی ئەو بومەلەرزەگەورەیەو ئەو دابڕان و بازدانە ئاركیۆلۆژییەی كۆتایی و ئاوابوونی كولتوری كلاسیكی ڕاگەیاند، وە پەیدابوون و دەركەوتن و هاتنی سەدەیەكی نوێی ئینسان و سەدەی ئینسان.

دیارە كاتێك میشێل فوكۆ باس لە پەیدابوونی تازەی ئینسان و مێژوویەكی تازەی دەركەوتنی ئینسان دەكات، مێژوویەك كە لە دوو سەدە زیاتر نییە، مەبەستی ئەم سەردەمەی ئیپستیمیی مۆدێرنەیە . ئەم سەردەمەش كە، وەك سەردەمی دەركەوتنی مرۆڤ باس دەكات. مەبەست لێی ئەوەیە كە ئینسان بۆ یەكەم جار دەبێت بە بابەتی مەعریفەو سوژەی مەعریفە.

ئەقڵانییەتی سەدەی نۆزدە هەڵگری ئارەزوویەك بوو بۆ بیناكردنی میتۆدێكی گشتگیر. تایبەتمەندی نیشانەو ئاماژەو هێمای ئەم سەردەمی ئیپستیمی مۆدێرنە هاوشانە لە گەڵ زماندا. نیشانەكان هەڵگری نەزمی شتەكان نین لە خۆیاندا، بە پێچەوانەی ئیپیستمی كلاسیكەوە كە نواندنەكان  نواندنی ئەو شتانە بوون كە دەتوانرا بنوێنرێن. لەم سەردەمە نوێیەی ئیپستمییەدا پەیوەندی نێوان دال و مەدلول جیاوازە،  بەشێوەیەك توانای زمانی كلاسیك لە وەزیفە نواندن و وێناكردنەكانیدا وندەبێت. وشە لێرە بە دواوە پەیوەندییەك نییە كە پێویست بكات ڕەمزەكانی هەڵوەشێنینەوەو كۆدەكانی بدۆزینەوە.  بەڵكو تۆڕێكی  بێ ڕەنگوبۆیە.

فوكۆ باس لەوە دەكات، كە لە كولتوری كلاسیكدا بوارو مەیدانێكی تایبەتی جیانەكراوە  تایبەت نەكرابوو بە مرۆڤ. پەیوەندی بیناكراو لە نێوان چەمكی سروشت و سروشتی مرۆیی هەڵگری دەلالەیی جیاوازو یەكلاكەرەوە بوو كە سەربە زانستە مرۆییەكان نەبوو. بە شێوەیەك كە، كاتیگۆرییە نوێیەكان بەو شێوەی  كە، ( تاكێكی زیندو وقسەكەر بە پێی یاساكانی زمانناسی و ئابووری و بیۆلۆژیا) بوونیان نەبووە.  نەك تەنیا ئەم مەیدان و كایانەدا، بەڵكو هیچ بابەتێكی دیكەی پەیوەندار  بەزانستە مرۆییەكانەوە بوونیان نەبووە. لە كلاسیكدا پەیوەندی نێوان هەردوو گروپی (سروشت و سروشتی مرۆیی) دەسەڵات و هەژموونی گوتار بوو. واتە زمان لە وەزیفەی وێناكردندا. ئیپستمی كلاسیك هیچ بوارێكی بۆدەركەوتنی فەزایەكی جیاوازو دابڕاو و جودا نەدەدا بە ناوی فەزایەكی تایبەت بە مرۆڤ.

واتە دەتوانین ئاماژە بە ئیپستیمی كلاسیك بكرێت لە سنوور  و لە چوارچێوەی وەزیفە تەسویرییەكانی زماندا. سەردەمی نێوان كلاسیك و مۆدێرنە زەمینەیەكی لەبارو بە پیتی ڕەخساند  سەبارەت بە پرسیاری (مرۆڤ چییە ؟)

فەلسەفە ڕەخنەییەكەی كانت هاوشان لە گەڵ پەیدابوونی زانستی ئابوری و بیۆلۆژیا لە كۆتاییەكانی سەدەی هەژدەو سەرەتای سەدەی نۆزدە دا بازدانێكی گەورەی ئاركیۆلۆژی دروستكرد. مەعریفەیەكی نوێ و تایبەت بە مرۆڤی نوێ وەك سوژەیەكی عارف و بابەتێك بۆ مەعریفە. هەر لێرەدا مرۆڤ  لەدایكدەبێت لە ناو  مەیدان و كایەی مەعریفەدا وەك بابەتێك بۆ بیركردنەوە.  وەك بونەوەرێكی زیندوو قسەكەرو بكەر، لە جوڵەو بزاوتە ئۆنتۆلۆژییەكەیدا ملكەچە بۆ دیدگاو گۆشەنیگای زمان و ژیان و كار.  واتە ملكەچە بۆ  زانستەكانی زمانناسی و بیۆلۆژی و ئابوری. لێرە بە دواوە  ئەسڵێك  كەینونەو بوونی ئۆنتۆلۆژیانەو مێژوی ئینسان پێكناهێنێت، بەڵكو مێژووییبوون ئەسڵ و ئەسڵەكانی دیاریدەكات. بەمشێوەیە ئینسانی نوێ بابەتێكی ئۆنتۆلۆژی نییە لە ناو ڕەهەندی نا- مرۆیی  سروشت و ژیاندا. مرۆڤ دەكەوێتە ناو كۆتاییهاتنەكان و كۆتاییەكانەوە. ئینسان خزێنرایە ناو كۆتایهاتوو و  سنووربەندی بۆ ماڵیكردنەوە لە ناو مێژوودا. ئەمەش تەنیا سروشتی كولتوری ڕۆژئاواییە.

كۆتابەندیی و كۆتاهاتوویی مرۆڤ  لەوێدا مانیفێستكرا، كە لێرە بە دواوە مرۆڤ نوێنەری ئیلاهی نییە و,  بەشێك نییە لە ڕۆحی ئیلاهی ناكۆتا. مرۆڤ لە ئیپیستیمی مۆدێرنەدا بە فۆرم و دەركەوتنێكی نوێووە دەردەكەوێت. پاشان مرۆڤ دەبێت بە تاقە سەروەرو ئاغای خۆی و تاكە سەرچاوەی جێگیریی بۆ بیناكردنی مەعریفەی مومكین و بەدەستهاتوو. ئەڵبەتە لە هەمان كاتیشدا وەك بابەتێك بۆ مەعریفە دەمێنێتەوە.

لەم دۆخەدا مرۆڤ  كاندیدە بۆ شوێنگرتنەوەی خوداوەندێكی ونبوو لە دەستچوو مردوو، كاری  مرۆڤ بوو بە گرتنە دەستی عەرشی خودایی. بەمشێوەیە كۆدێتاو هەڵگەڕانەوەیەكی ئیپستیمۆلۆژی لە فكری ڕۆژئاوادا ڕوویدا. ئه‌مه‌ ڕێخۆشكەربوو بۆ شكڵوەرگرتنی شیكردنەوەو تەفسیركردنی كەینونەو بوونی مرۆڤ و بوونی مرۆیی. لێرەوە كۆتایی میتافیزیكیاو ئاوابوونی میتافیزیك ڕاگەیەنرا. بەڵام , ئەم ڕاگەیاندنی كۆتایی میتافیزیكیا هاوشان بوو لە گەڵ ڕووداوێكی گەورە لە نەخشەی فكریی ڕۆژئاوادا، ڕوداوی پەیدابوونی مرۆڤ بوو. لێرەوە  ئەنترۆپۆلۆژیا وەك شیكردنەوەی مرۆڤ  ڕۆڵێكی گرنگی گێڕا لە فیكری نوێدا. لێرەدا وەرگێڕانێكی  ڕادیكاڵی و ڕیشەیی بەسەر مرۆڤدا هات و  مرۆڤ بوو بە پێوەری هەموو شتێك .مرۆڤ كەوتە بەر ئەو سێ پرسیارە گرنگەی كانت :” دەتوانم چی بزانم ؟ ، پێویستە چی بكەم؟، دەتوانم ئومێد بە چییەوە ببینم و بەچییەوە ئومێدەواربم و ئومێدمی پێوە ببەستمەوە؟ “.كەواتە لە ناو ئیپیستیمی مۆدێرنەدا دەتوانین وێنای مرۆڤێك بكەین كە لە شوێنی پاشاو لە چەقی تابلۆی بووندایە. بەشێوەیەك كە، دەتوانێت ئیدیعای سنووردروستكردن و داهێنانی یاساكان بكات. لێرەدا ئینسان لە سێنتەربوون و تەنیا پێوەربوونی خۆی دڵنیابوو. كەوتە ناو هەوڵی دۆزینەوەی گەردوون و بوون و پەیوەندی مرۆڤ  و بوون. ئه‌مەش لە ناو كیبریاو غروری توناو قودرەتی دەستبردن بۆ هەموو شتێك.

 

لە سەدەی نۆزدەوە  ئەخلاقێكی مومكین بوونی نەما، ئەمەش لە وێناو هەرچی زیاتری پەلكوتان و بەدەستهێنانی زانست و مەعریفە. ئەم بیركردنەوەش لە خۆیدا كردەیەكی مەترسیدارو ترسناكە و هیومانیزم دەردەكەوێت كە، مرۆڤ وەك تاكە سەرچاوە وەردەگیرێت، گەشبینن بە حەتمییەتی (ڕزگاربوونی مرۆڤ)  و ڕزگاریی مرۆیی . لێرە بەدواوە ئەسڵێك نامێنێت. پەیوەندی مرۆڤی  سەردەمی ئیپیستیمی مۆدێرنە چ پەیوەندییەكی بە ڕیشە موقەدەس و ئیلاهییەكەی مرۆڤەوە  نامێنێت. سەدەی موژدەی گەورەو گەشبینییەكی زیادەڕۆ بەرانبەر حەتمییەتی تەحقیقبوونی ئامانجە گەورە مرۆییەكانی مرۆڤ لەسەر زەوی. وەلاوەنانی خوداوەندو دانیشتنیمرۆڤ لەسەر عەرشی خوداوەند، داڕنین و توڕهەڵدانی وەهم و ئەفسانەكان، بەڵام چوونەوە ناو میتافیزیكیایەكی دیكەو, ونبوون و پارچەپارچەبوون و لە دەستدانی ڕیشە موقدەسەكانی. خەیاڵپڵاوی و خەونی سەیروسەمەرە كە خواداریشی  لێنەدەهات و ئیدیعای خوابوونیشی دەكرد. لێرەوە هەم خودا مردو هەمیش مرۆڤ. مرۆڤ لەسەردەمی ئیپستیمی مۆدێرنەدا لە دایكبوو، هەرلەم چركەساتەشدا مرد.لە دایكبوون و مەرگیمرۆڤ هاوشان و هاوتەریب بوو. ئاوابوون و كۆتای  مرۆڤ  نزیكبووەوە.

 

كۆتایی به‌شی پێنجه‌م

 

 

فه‌رموون له‌گه‌ڵ به‌شی چواره‌م

فوكۆ و ماركس؛ بیۆدەسەڵات لای میشێل فوكۆ.