مەسعود محەمەد لە کۆتایی شەستەکانی سەدەی رابردووەوە وەک میراتگرێکی حاجی قادری کۆیێ و مەلای گەورە، هەرچەند هەوڵیدەدا پڕۆژەی هزرێک بۆ کولتوورسازیی، هزراندنی بوونی کورد هەڵبکۆڵێت وبەمەیش کورد بەرەو هۆشیاریی خۆی ئاڕاستە بکات، کە درێغی نەکرد، بەڵام هاوکاتیش، وەک پلاتۆن دەیزانی لەو دۆخە پەرتەوازەی بوونی کوردیه‌دا، ئەو پۆتانسیالیتێتە ناوەکییە (ژێرخانە هزریی و توانستە مرۆییە) لە ژیانی کوردیدا لەرزۆکە، بۆیە، وەک مرۆڤێکی ئاوەزخواز (راشناڵیزم)، بۆ ئەوەی ئەگەرێک لە ئومێد نیشانبدا، ئاور بۆ یادەوەریی زمان دەداتەوە.
لێ ئەو هەرچەند لەو پۆتانسیالێتەی کورد بێئومێدە، بەڵام بۆئەوەی ڕۆشنگەرییە شیعریی و کولتورییەکانی حاجی قادری کۆیی و مەلای گەورەی باوکی و ئەوانیتر بێئومێد نەکا، ڕوو لە هەڵکۆڵینی زمانی کوردیی دەکا، تا وەرچەرخانێکی زمانیی لە قەدەری کورددا بسازێنێت؛ ئەو ڕمە شیعرییە ڕۆشنگەرییەی حاجی قادری کۆیێ هەڵدەگرێتەوە و بەرەو هزراندن دەیفراژێنێت.
چونکە حاجی قادری کۆیێ، وەک دڵدانەوەیەک بۆ خۆی، لە ئەستەنبولەوە ستاییشی باپیری مەسعود محەمەد،حاجی مەلا عەبدولا، مەولانا خالید و کاک ئەحمەدی شێخ دەکا کە زانینخواز بوونە و بناغەی زانستییان داناوە:
“بە غەیری جەددی ئێوە کێهە دانا
لە کوردستان بناغەی عیلمی دانا”
دیارە بێئومێدی حاجی قادریش، کە دەبێ بە بەرەنگاریی وی، لە کۆی ئەو “دژە ڕۆشنگەریی”ەیەی کە هاوزمانەکانی تێیدا دەژین، هاوکاتە لەگەڵ ئاوابوونی میرنشینەکانی کورد، “بابان”، “سۆران”، “بادینان”، وێڕای کەسەری دووبەرەکی لە هەناوی کورددا، هەموو ئەوانە حاجی قادرییان تەنیا، بێخێزان، بێمیرات، بە واتەی دێریدا، “نامۆ لە زماندا” هێشتەوە. ئەو لە پەرۆشی بۆ کۆکردنەوەی ” بۆتان”، “بابان”، “سەرحەدی ڕەی” و هەروا دانانی “یەک دەستوور و و نووسین، جل و بەرگ و رەسم و ئایین” ، بێ”مەئوا” دەمێنێتەوە:
“لە دەشت و دێی ویلایەت ببنە ئەحباب وەکوو شەخسێکی واحید بن لە هەر باب
لەمەولا پاکتان با بێنە سەر وەی لە بۆتان تا بابان و سەر حەدی ڕەی
هەمووتان ببنە یەک دەستوور و نووسین جل و بەرگ و زوبان و ڕەسم و ئایین”
بەڵام تا هەنووکەش ئەو پرۆژەیەی حاجی قادری کۆیێ، وەک خۆی بێ وارس، میراتگر مایەوە. ئەو بە وشیارییەوە لەمەڕ بوونی خۆی، کە مەبەستی ئەو هەر ژیانی کۆمەڵایەتیی نییە، بەڵکو هزرییشە، گوتبووی:
“هەر منم ئێستە وارسی عیسا بێ کوڕ ماڵ و بێ ژن و مەئوا”
– بڕوانە : دیوانی حاجی قادری کۆیی
هەر چۆنێک بێت، مەسعود محەمەد لە ڕۆژگارێکدا ژیا کە ڕۆژگاری “ئایدیۆلۆژیا گەورەکان” بوو؛ ئەو پیاوە نوسەری بابەتە چکۆڵەکان نەبوو، بەڵکو هەڵکۆڵێنەری بابەتە گەورەکانی مێژووە گەورەکان: شۆڕش، نەتەوەسازیی، ئایین، کۆمۆنیزم و خۆناسیی و ئەوانیترناسیی بوو، بەڵام ئەو بە ڕێگەی بابەتە “بچکۆل”ەکانەوە بابەتە “گەورەکان”ی دەخوێندەوە. ئەو هەرچەندە توانی دەربڕی ڕوحی ڕۆژگاری خۆی بێت، بەڵام کێشەکانی ئەم ڕۆژگارەی ئێستامان، لە ڕۆژگاری مەسعود محەمەد ئاڵۆزترن. بۆیە هەرچەند لێرەدا نەماوە، بەڵام بیرکردنەوەی زمان خۆیدا دەژیت.
مەسعود محەمەد ئەو کولتورناسە ئەریستۆکراتە کوردییە بوو کە بەڕێگەی عەقڵەوە بابەتە گەرمەکانی ڕۆژگاری خۆی دەخوێندەوە و راڤە دەکرد. وەک چۆن بە ڕاڤەکانی لە هەوڵێکی بەردەوامدا ڕووبەڕووی ئەو بە دۆگماکردن و کۆپیکردنەی مارکسیزم بوو، بە هەمان شێوەش ڕەخنەی ئەقڵانی لە ئیسلام و موسڵمانی چەقبەستوو و ناسیۆنالیزمی ڕەشۆکی دەگرت.
کێشەی گەورەی ئەو پیاوە لەگەڵ خودی ڕوانگەکانی مارکس نەبوو، بەڵکو کێشە گەورەی لەگەڵ ئەو مارکسیزمە چەقبەستوو و بە دینکراوە هەبوو. سەبارەت بە کێشەی مارکسیزم دەڵێ:
“من له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا که هیچ لاریم نییه له گرنگی و بایه‌خی مادده و ده‌وروبه‌ر و هه‌ڵکه‌وت و ڕووداو…هتاد له ژیانی مرۆڤ و به‌ره‌وپێش چوونی کۆمه‌ڵایه‌تی و بزووتنه‌وه‌ی مێژوو و هه‌موو ئه‌و لایه‌نانه‌ی پێوندییان به مرۆڤه‌وه هه‌یه، ده‌مه‌وێ له هه‌مان کاتدا بڕوای بێسنوور و له‌حه‌دبه‌ده‌ر به «مادده» و کاریگه‌ریه‌تی مادده نه‌کێشێته‌وه سه‌ر دزینه‌وه‌ی کاریگه‌رایه‌تی و خەڵقیەتی “مرۆڤ” بۆ ماددە کە دەزانین مرۆڤ سەرەڕای ماددەبوونی لەش ئەندامەکانی، گیان و هۆش و ئیرادەشی هەیە کە ئەمانە لە ماددەی مردووی دەوربەری شەختەکردوویدا پەیدا نین…”
بڕوانه؛ “مرۆڤ و دەوروبەر”
بە هەمان شێوەش بە دژی ئەو جۆرە موسڵمانیی و ئیسلامیزمە بوو کە بە فێڵ و بە جادووەکانییانەوە هۆشی مرۆڤ فریودەدەن. وەک شێوازێک لە نوسین، بە ڕێگەی دێرە شیعرێکی حاجی قادر و گووتە و دێڕە شیعرێکی مەلای گەورەی باوکییەوە، دیاردەیەکی گەورەی شیدەکردەوە. بۆ نموونە بە ڕێگەی ڕاڤەکردنی شیعرێکی مەلای گەورەوە، ئەو چەقبەستنە لە وەهم و خەیاڵە ڕووتدەکاتەوە و ئەو هەنگاوە ڕۆشنگەرییە شیعرییە دەهێنێتە ناو ژیانی ئێستامانەوە:
“ئێـمە پابه‌ندی وه‌هم و خه‌یاڵین
ئێمه خه‌ریکی که‌ری ده‌جاڵین”
“ده‌جاڵێک خۆی نه‌بوو تا که‌ری هه‌بێ، که‌چی هه‌زاران ساڵه خۆی و که‌ره‌که‌ی دروستکراون و چوونه مێشکانه‌وه تا ئێستاش دێنه خه‌ونی خه‌ڵقیه‌وه، هێنده‌ش ڕێزیان لێ گیراوه وا بووه یه‌کێک ئینکاری بوونی کردبان بۆته قوربانی. ئه‌م لە مه‌یدانی دیکه‌شدا هه‌یکه‌لی بۆ خۆی دروست کردوه و جلوبه‌رگی پێوێستی ئەو جێگایەی لەبەرکردوە و خەریکی لەوەڕانە لەسەر حیسابی ئادەمیزاد. دوێنێ ئایین لە بڕەو بوو، ئەوڕۆ فەلسەفە و سیاسەت و ئابووری لە باودان. ئیتر لە هەر مەیدانێکی سێ قۆڵیی ” فەلسەفە- سیاسەت- ئابووری” سەیر دەکەی جۆر جۆر و پۆل پۆل لە “مەخلووقاتی دەجاڵ”ی دەبینی تێر، تەسەل، حەسایەوە، قەڵە و بە بڕەو. “دەجاڵ”ی دوێنێ خۆی لکاندبوو بە فیکرەی قیامەت و جەهەننەم و بەهەشتەوە، هی ئیمڕۆش خۆی لەگەڵ نیشتمانپەروەری و پێشڕۆیی و سوودی گشتی خۆی پەیوەست دەکا، ئیتر بە رادەی تۆقینی سۆفییەک لە ئاگری جەهەننەم نووسەر خاوەن بیریش لە ترسی تاوانباربوون بە کۆنەپەرستی و دوشمنایەتیی گەل دەمکوت دەبێ لە عاست دەجاڵی نوێ…”
بڕوانه؛ مەسعود محەمەد “حاجی قادری کۆیی”
ئەوها سەرچاوەی بێئومێدی مەسعود محەمەد لەرینەوەی هەمان بێئومێدی حاجی قادری کۆیی بوو:
“باڵەكانی ئه‌م ڕۆژانه شه‌ڕی تێدایه، ئه‌مما له نێوان دوو نەژاد و دوو ئاینی جودا. لێره‌دا به هه‌لی ده‌زانم شتێك بڵێم له‌باره‌ی حوكمداره كورده‌كانی به‌ر له 100، 200، ساڵ و پتریش، كه ده‌گوترێت و ده‌گوترێته‌وه، هێنده فامه‌یان نه‌بوو دۆستایەتی و هاریکاری لەگەڵ یەکتردا بکەن، بۆ خاتری کوردایەتی بۆ خاتری کوردان.
ڕەنگ بوو بەر لە ٥٠ ساڵ ئەم قسەیە رێ و جێیەکی هەبایە کە جارێ دووبەرەکی و دووبەرەکی ولێک ژەنینی خەباتگێڕان سەری دەرنەهێنا بوو، بەڵام لەم رۆژگارەی سەردەمدا پاش ئەوەی خۆرزگارکردن تەنگی هەڵچنی بە خۆرزگارکردن (کەی؟ لە کۆتای سەدەی بیستەمدا!) دەبێ چەپکە گوڵ بە دیاری ئاوای قەبرەکانیان بکەین، کەوا بە دەگمەن نەبێ خەریکی یەکتر بڕینەوە نەبوون…
وەک چۆن میراتی بێماڵیی حاجی قادری کۆیێ، ماڵی زمانە، ئەوهاش یادەوەریی مەسعود محەمەد، تەنێ زمانەیەکەیەتی.
