سه‌ره‌گرتن بۆ ئه‌نفالكردن- بێئاگا له‌م كۆمه‌ڵكوژییه‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌ - ئه‌م منداڵه‌ له‌ ١٩٨٨ بۆ كامێرای به‌عسیه‌كان پێده‌كه‌نێت...ئه‌رشیفی ئه‌نفال - ده‌زگا ئه‌منیه‌كانی به‌عسیه‌كان

ئەنفال وکاڵفامی بەڕبەڕیەکان، هەوڵدانێک بۆ تێگەیشتن لە پرسیاری ئەنفال بۆچی ڕوویدا؟


Loading

 خه‌ڵه‌ف غه‌فور:  ڕیشه‌ مێژووییه‌كه‌ى ئه‌نفال له‌كوێدایه‌، ئایا ئه‌نفال به‌ته‌نها په‌یوه‌ست ئه‌كرێت به‌وه‌ى ناوى  یە‌كێك له‌سوره‌ته‌كانى قورئانه‌ یان مێژووى قڕكردن له‌وه‌ كۆنتره‌ وكاره‌ساته‌كه‌ش به‌رئه‌نجامى بیرى پان عه‌ره‌بێزمه‌؟

ئیسماعیل حەمەئەمین: دیارە من تەنها نوسەرم ولێکۆڵەرەوە نیم لەو بوارەدا تاوەکو بتوانم بەتەواوەتی وەڵامی تێری ئەم پرسیارەت بدەمەوە، ئەو ڕایانەی سەرجەم نوسەران وڕۆشنبیران لەمەڕ ئەنفال دەریدەبڕن، کۆمەڵێک لایەنی نهێنی ئەم پرۆسەیە دەخاتە بەر ڕۆشنایی، بەڵام ئەوە هەژاری زانکۆی کوردی ونەبوونی لابۆری تایبەتە بەجینۆسایده‌، به‌داخه‌وه‌،  کە ئێمەی نوسەران دەبینە تاکە دەنگ و دوادەنگ لەمەڕ ئەنفال.

من پێموایە هەڵەیەکی گەورە دەکەین  ئەنفال  پابەند بکەین بەئاینی ئیسلامەوە، لەبەر ئەوەی ئایەتێک هەبووە بەو ناوە، ئیدی مێژوو و کولتوری ئاینی ئیسلام بەهۆکاری سەرەکی جینۆساید تاوانباربکەین. لەوانەیە ئەوە ئاسانترین هیپۆتێز ( گریمانە) بێت بۆ جوڵاندنی هەستی ناسیونالستی، ئەویش بەداتاشینی دوژمنی وەهمیە بۆ ڕاکردن لە قەیرانەکانی نێو خودی جڤاتێک یاخود گروپێکی ئیتنی ونەتەوەیی.

ئەنفال وەک(پاکتاوی ئیتنی) و(جینۆساید) بەرهەمی ئەو ڕاسیستی وڕەگەزپەرستیە شۆفێنیە کە لە خودی بەعسدا بەرامبەر کورد مۆڵی خواردبوو. ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەو بیرە شۆفێنیەتە بوو  کە بەعس  هەیبوو لەتێڕوانینی بۆ ئێراق وەک دەوڵەتێکی عەرەبی پوخت، سەیر لەوەدایە ئەم دۆزە ئێستاش بەردەوامی هەیە بەڵام لەفۆرمێکی دیکەدا،بۆنمونە (عەمروموسا) لەکۆنگرەی دیمەشقی کۆتایی مانگی ئازاری  2008 سەرەڕای ئەو هەموو ڕەخنەیەی لە سەرانی عەرەب کە پێویستە سەربەستیەکان فەراهەم بکەن و ڕیفۆرم ئەنجامبدەن، جەختی لە (عروبە و عەرەبایەتی) ئێراق کرده‌وه‌ و بەهێڵی سووری ناوی برد، لەسەر زاری بەڕێزیەوە گووتی (عەرەبایەتی ئێراق هێڵێکی سوورە و نابێت ڕیزپەڕ بکرێت)..

 

لێره‌وە ئەم بیرۆکەی بوونی (عەرەبێکی پوخت) ئەو پشتە وێنەیە کەلە پرۆژەی بەعسدا کاری بۆدەکرا، بەڵام بیرمان نەچێت ئەو وێنەی عەرەبی پوختە لەڕێگەی وێنەی (بەعسیەکی پوخت) تەعبیری لەخۆی دەکرد،کە ئەمەش پێکهاتەی بیرکردنەوەیەکی ڕاسیستی (ڕەگەز پەرستی) تەمومژوای بوو، ئەمەش زیاتر بەعس وپڕۆسەی جینۆسایدی لەڕووی پێناسەکردنەوە ئاڵۆزتر دەکات.  کەواتە ئەم دوورە نەبینراوە بەوەی عەرەبێکی پوخت، مانای ئێراقیەکی ئۆرگیناڵە وئێراقیەکی ئۆرگیناڵ مانای بەعسیەکی ڕاستگۆیە، ئەو چەمکانە بوون بەعس لەنێو خودی خۆیدا  پارادۆكسیانه‌ بەرهەمی هێنابوو. بەدیوێکی دیکەدا پێویستە ئەوە بڵێین؛ کەبەعس لەنێو ئەم چەمکانەدا گینگڵیدەدا وخاوەنی بۆچوونێکی ڕوون نەبوو دەربارەی ئەو ئێراقەی دەیویست لەسەر ئەرزی واقیع بوونی هەبێت.

بەڕای من ئەنفال لەم نەزانی وپێمەلەوە خۆی فۆرمولە کردووە، لەم نابینیایەوە، لەم کاڵفامیەوە، بەوەی هەموو بەعسیە پوختەکان بەئۆتۆماتیکی عەرەبی پوختن! یاخود بەعسیەکی پوخت کە کار بۆ بەعس دەکات خۆی لەخۆیدا بە عەرەبێکی پوخت لەقەڵەمدەدرێت. بەهەمان شێوەش ئەو گوتەزایە هەبوو کەهەموو ئێراقیەکی باش ومولتەزیم بەعسیە گەر هاتوو ئەندامیش نەبێت لەحزبی بەعسدا. ئەم بیرکردنەوەیە لەنێوان ناسیونالستی وپارتایەتی وهاوڵاتیبووندا خۆی پێکهێنابوو، هەموو کەسێک لەدەرەوەی ئەم بازنەیەدا بووبێت هەڕەشەی مردنی لەسەر بووە.

 

بەدیوێکی تردا ناسیونالستی عەرەبی لەمۆدێلی بەعسدا وەک ناسیونالستی ناسریەت نەبوو لەمیسر، کە دەیویست هەموو عەرەب بکاتە یەک دەوڵەت. بەعس پێکهاتیەکی بەنێو سۆسیالستی بوو، تێکەڵەیەک بوو لەناسیونالستیەک کە بەعسێتی کۆیاندەکاتەوە نەک نەتەوە عەرەبی بوون! نمونە بۆئەوە زۆربەی وەزیرە گرنگەکانی بەعس کورد بوون، هەر لە تەها محێدین مەعروف کە وەزیری دەوڵەت بوو تاوەکو دەگاتە تەها جەزراوی و سەباح میرزای سکرتێری سەدام تاوەکو ساماڵ مەجید فەرەج کە وەزیری نەخشەکێشانی دەوڵەتی ئێراقی  بوو. ئەمە جگە . لە شێخ جەعفەر و دکتۆر ئومێد و چەندەهای دیکە. لەبەر ئەوە ئێمە لەبەردەم پێکهاتەیەکی تایبەتین کە ئاوەها ئاسان نییە بەدوودێڕ بڵێین:  ئه‌نفال  ڕەگەکانی لەئیسلامدا خۆی داکوتاوە، به‌ڵكو ده‌بێت بڵێین ئه‌نفال زاده‌ی بیری عه‌ره‌بی شۆڤێنی بوو ..

بەدیوێکی دیکەدا میکانزمی ئەنفال و بیرکردنەوە لەئەنفال پابەندە بەبیرکرنەوەی بەعس لەم ناوچەیەدا، بەجۆرێک ئەم میکانیزمە لەفۆرمێکی دیکەدا تاوەکو ئێستا نەک هەر لەناو دەزگاکانی حکومەتی ئێراقی، بەڵکو لەشێوازی بیرکردنەوە ومامەڵەی حزبە سیاسیە کوردیەکانیشدا ئەم میکانزمە درێژ بوونەوەی هەیە. بۆنمونە جەختکردنەوە لە عروبەتی ئێراقی درێژبوونەوەی هەمان ئەقڵیەتی ئەنفالە لەفۆرمێکی دیکەدا، بەمەرجێک ئێراق بەو جۆرەی بانگەشەی بۆ دەکرێت دەبێت ئێراقێکی نوێ بێت، بەمانای ئێراقێکی فیدرالی هەمە ئیتنی وهەمە مەزهەب وهەمە ئاین. جەختکردن لەعروبە مانای تەریکردنی هەموو ئەمانەیە، بۆنمونە سەپاندنی ئەڵاهوئەکبەر لەسەر ئاڵاکەی مانای سەپاندنی ئیسلامە لەبەرامبەر ئاینەکانی دی کەلەئێراقدا بوونیان هەیە، بەمانای کوشتنی چەمکی لێبوردن و تۆلەرانسە لەم وڵاتەدا.  لەهەمانکاتیشدا ئەم عەرەبایەتی وئیسلامەویەتە گڵۆپێکی سەوزە بۆ سوپای ئێراقی کەدژی هەموو ئەوانە بوەستێت لەهێڵی سووری عروبە دەدن.کەواتە هێشتا ماکینەی بەئەنفالکردن بوونی ماوە لەسەر هەمان مۆدێلی دەوڵەتی ئێراقی بەعسی، بەڵام لەفۆرمێکی نوێدا.

 لەسەرێکی دیکەوە بۆچی عەرەب لەم  ئێراقه‌دا  بەدەست و بەدگان، وە بەتایبەت بە سوڵتان هاشمی ئەندازیاری سەربازی ئەنفالەوە بەندن ونایەنەوێت حوکمی دادگای بەسەردا بسەپێت؟!. شۆفێنیەتی عەرەبی پابەندە بەسمبۆلەکانی سوپای ئێراقیەوە، لێدانی سمبۆلەکان مانای لێدانی کڕۆکی ئەو مۆدێلە ناسیونالیە عەرەبیە کە لە سوپای عروبەدا خۆی بەرجەستە دەکات. ئه‌م دوو ڕەگەزە  بە ڕای شۆفێنیەتی عەرەبی پێکهاتەی سەرەکی پارێزگاریکردنن لە نەتەوەی عەرەب و  سوپای ئێراق و سمبۆلەکانی بەشێکی گرنگن لەو گوتارە نەتەوەییە، سوڵتان هاشمیش لەم حاڵەتە سمبۆلێکی دیاری ئەو سوپایەیە کە دژی نەیارانی نەتەوەیی عەرەبی، وەک (عەسکەرەیەکی بەشەرەف) بەرگر ی لەنەتەوەیی عەرەبی کردووە لەدژی فارس و کورد و نەتەوەکانی دیکە.   ئیدی بمانەوێت و نەمانەوێت ئەمە کڕۆکی بیرکرنەوەی حکومەتی ئێراقی نوێیە کەڕۆژ بەڕۆژ خەریکی زیندوکردنەوەی ڕەمز ومۆدێلە ناسیونالستیەکەی خۆیانن، ئەو مۆدێلەی ئەنفالی بەرهەمهێنا، بەداخەوە ئەمە لەئێستادا بەیارمەتیدانی سەرۆکی ئێراقی  (به‌ڕێز مام جه‌لال ) بەڕێوە دەچێت.  

 

له‌به‌رده‌م ته‌رمی ئه‌نفالدا

خاڵێکی دیکە هەیە کە(هانا ئاڕێنت) لەکتێبێکیدا بەناوی (ئایشمان لە ئۆرشەلیم) باسی لێوە کردووە. ئایشمان یەکێک بووە لەفەرمانبەرە  گەورەکانی  نازیەت ولەشەستەکاندا لەئەرجەنتین دەستگیرکرا و لەئۆرشەلیم دادگایکرا، بیرمەندێکی وەک (هانا ئارێنت) لەو دادگایەدا ئامادەبوو، لەکتێبەکەیدا ئاماژە بە خاڵێکی گرنگ دەدات، ئەویش (کاڵفامی و نەزانی بەڕبەڕیەکانە)… ئەمەش خاڵێک بوو چەندە گرنگ بوو بۆ تێگەیشتن لەنازیەت، . ئەوەندەش گرنکه‌ بۆ تێگەیشتن لەپێکهاتەی تاوانبارانی جینۆساید.  تێزی ئارێنت هەرایەکی گەورەی نایەوە لەلای جولەکەکان، بەوەی کە نەزانین وکاڵفامی بەڕبەڕیەکان وەک حونجەتێک بەکاردێت بۆ لێبوردنی لەتاوانبارانی هۆلۆکۆست، بەمانای گەر ئەمانە بەباشی بیریان لەدەرئەنجامی کارەکانیان بکردایەتەوە، هۆلۆکۆستیان ئەنجام نەدەدا! ئەوەی  لەتێزی هانا ئارێنتەوە دەرئەنجامی دەکەین، ئەو بڕوایەی کە هەموو تاوانبارێکی جینۆساید خۆی لەخۆیدا شتێکی لەکاڵفامی و دژه‌  بیرکردنەوە و نابیرکردنەوەی لەخۆیدا هەڵگرتووە.

ئادۆلف ئایشمان لەسەردەمی نازیەتدا لێپسراوی بەشێک بوو لە فەرمانگەی گواستنەوە وئاسایش، وەک فەرمانبەرێکی حکومی خۆی بەدەستی خۆی کەسی نەکوشتبوو، به‌ڵ كو وەک فەرمانبەرێک تەنها فەرمانی دەوڵەتی جێبەجێکردبوو، ئەو ئاگادار بوو لەوەی کە جولەکەکان دەبێت دیپۆرت بکرێنه‌وه‌  بۆ سەربازگەکانی ئاوسشفیتز بۆ ئەوەی لەوێ قەڵاچۆبکرێن. بەڵام ئەمە بۆ فەرمانبەرێک جێگەی بیرکردنەوە نەبووە، ئەو تەنها فەرمانبەرێک بووە و فەرمانی گواستنەوە و  ڕێکخستنی لۆجستی ئامادەکردووە. بێگومان ئەمە حونجەتی تاوانبارانی ئەنفالیشە، بەوەی ئەوانە تەنها فەرمانی دەوڵەتیان جێبەجێکردووە!

لەم خاڵەوە هانا ئارێنت باس لە ( بیرنەکردنەوەی وکاڵفامی پیاوخراپان) دەکات و بەڕای ئارێنت ئەوانە لەبیرنەکردنەوەدا خەراپەیان کردووە، خراپەکاری ئەوان پابەندە بەبیرنەکردنەوەیان، یاخود بەتەعبیری خۆی (بیرکردنەوە بەبێ بوونی زەویەکی پتەو لەژێر قاچدا)…ئەم تێزەی ئاڕێنت پۆزش نییە بۆ هەموو تاوانباریەک کە خۆی بەحونجەتی نەزانین وکاڵفامی بپەڕێنێتەوە، هەر وەک چۆن ڕەخنەگرانی ئارێنت ئەم تێزەی هانائاڕێنتیان بەوە تاوانباردەکرد. نەخێر!،گرنگی ئەم تێزە لەوەدایە کە پەنجە دەخاتە سەر سروشتی جینۆساید وەک پڕۆسێسێکی (کاڵفامی و نەزانین) کە لەخودی هەموو بکەران وتاوانبارانی پاکتاوی نەژادی وبەکۆمەڵ کوشتندا بوونی هەیە.

بەپێچەوانەی ڕەخنەگرانی ئارێنتەوە من پێموایە ئەم تێزە خوێندنەوەیەکی دیکە هەڵدەگرێت، بەوەی هیچ کردەیەکی پاکتاوی و بەکۆمەڵ کوشتن نییە لەپێناو (ئامانجێکی گەورەدا بێت)، هەر وەک چۆن (هیتلەر) ئاماژەی بۆ  دەکرد.  هیتلەر بەرەوەوام پێی وابوو؛   کە کردەی کوشتن ڕاستە قێزەوەنە، بەڵام لەهەمانکاتدا  پێویستە بۆ گەیشتنی ئەورو پا وئەڵمانیا بە کۆمەڵگەیەکی باڵا و پوخت.  نازیەت لەم گریمانەوە بە دڵسۆزیەکی بێوێنەوە مرۆڤیان قەلاچۆ دەکرد و له‌لایان وابوو بەبێ ڕیشەکێش کردنی ڕەگەزی نامۆ و پیس لەنێو جەستەی ئەوروپادا، گەیشتن بەکۆمەڵگەیەکی باڵا ئەستەمە. هەموو ئەم هیپۆتێزەی نازیەکان، لە تێزی ئارێنتدا جۆرێکە لە (نەزانین و کاڵفامی بیرنەکردنەوەیە)، نەک دەرئەنجامی بیرکردنەوەیەکی باڵابێت بۆ پێکهێنانی کۆمەڵگەیەکی ئیدیالی وەکو چۆن هەموو نازیەکان تاوەکو ئێستاش  بانگەشەی بۆ  دەکەن.

 

منداڵانی جوله‌كه‌ی ڕزگابووی كه‌مپه‌كانی ئاوسشڤیتس نازی – جه‌نگی جیهانی دووهه‌م

لێره‌وه‌ ئەنفال خوێندنەوەیەکی دیکە لەخۆی دەگرێت، ئەنفال  پڕۆسەی (کاڵفامی وەحشیەکان) بوو، وەحشیەتی بەعس لەلایەکەوەو وەحشیەتی کۆمەڵگەش لەسەرێکی دیکەوە. ئەنفال دەرئەنجامی وەحشیەت وتوندوتیژی کولتوری کۆمەڵگەیە کەلەهەموو شوێنێکدا تاوەکو ئێستا خۆی دووبارە دەکاتەوە هەر لەڕەشەکوژی ژنانەوە بیگرە تاوەکو توندوتیژی نێو خێزان وقوتابخانە و سوستێمی پەروەردە تاوەکو هەڕەشەکانی دانانی (دادگای تایبەت) لێرە و لەوێ.. بەدیوێکی دیکەدا ئەنفال ئەنجامی سیاسەتێکە بڕیاریداوە مامەڵە بکات و سەوداسەری بکات بەبێئەوەی بیر لە دەرئەنجامە مرۆییەکانی بکاتەوە، ئەنفال دەرئەنجامی دەرکردنی ئینسانە لەهاوکێشەی سیاسەتدا.  ئەمەو زۆری دیکە دەبێت بیرکردنەوەی ئێمە بێت لەمەڕ ئەو پرسیارەجەوهەریەی دەبێت بەردەوام لەخۆمانی بکەین، پرسیاری ئەوەی : ئەنفال بۆچی ڕوویدا؟!.

خه‌ڵه‌ف غه‌فور / بیست ساڵ به‌سه‌ر كاره‌ساتى ئه‌نفالدا گوزه‌ر ده‌كات بێئه‌وه‌ى كایه‌ى ڕۆشنبێرى ئێمه‌ وه‌ك پرۆژه‌ێه‌كى جیدى قسه‌ى له‌سه‌ر ئه‌م كاره‌ساته‌ كردبێت، به‌بۆچوونى به‌رێزت بۆچى كایه‌ى ڕۆشنبێرى و ڕۆشنبێرانى ئێمه‌ نه‌یانتوانیوه‌ ئه‌م كاره‌ بكه‌ن؟ ده‌كرێت بڕوا به‌وه‌بكه‌ین كایه‌ى ڕۆشنبێرێمان به‌دۆخێكى سستدا گوزه‌ر ده‌كات و تواناى ڕامانى قوڵ و جیهانبێنى نوێى نیه‌؟

ئیسماعیل حەمەئەمین: نابێت ئەوەت لەبیربچێت کەڕۆشنبیرانی جیدی لەم نیشتمانەدا بەژمارە زۆر کەمن وئەوانی دیکە کەزۆرو بۆرن ناچنە خانەی نوسینێکەوە کە بتوانین وەک هیێۆتێز وگریمانە وکێشەبەندی ڕۆشنبیری وفیکری قسەی لەسەربکەین. ئەمەش بەئۆتۆماتیکی کاری کرۆدتە سەر هەموو بوارەکانی ژیانمان، بەوەی زۆرمەسەلەی گرنگ هەن لەژیانماندا هێشتا نوسین بەئاستی پێویست نه‌یگەیشتۆتێ. بیرت نەچێت ئەو هەموو ڕۆژنامە و بەنێو بنکە ڕۆشنبیری وڕۆژنامە سەیرانەی هەیە، هەمووی هەوڵدانێکن لە حزبی کوردیەوە بۆ دروستکرنی غەڵبەغەڵبێک لەدەوری نوسەرە جدیەکان کە دەسەڵات ناتوانێت وەکو ئەوانی دیکە نرخیان لەسەر دانێت. ئەم زۆرانبازیەی نێوان نوسەران و ئەکادیمی جیدی لەبەرامبەر نوسەر وئەکادیمی ساختە وموزەیەف وکڕدراودا، کاریگەریەکی نێگەتیفی هەبووە بۆ قسەکردن لەسەر گرنگترین برینی قووڵی ڕۆحی نەتەوەکەمان کە ئەنفالە بەهەموو ڕەهەندە مێژوویی و فیکری وسیاسیەکەیەوە.

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا بیرت نەچێت کەپڕۆژەی گرنگ بوونیان هه‌یه‌ و  زۆری جیدی لەو ڕووەوە ئەنجامداوە، چەندەها مەلەفی گرنگی بۆ ئەو مەبەستە تەرخانکردووە.  یەکێکی وەکو دکتۆر مارف عومەر گوڵ بەنمونە بهێنینەوە کاری جیدی و کتێبی گرنگی هەیە لەسەر جینۆساید لەڕوویی یاسایەوە، کتێبێکی گرنگتر لەمەڕ ئەنفال پڕۆژەیەکی گرنگی دۆکۆمێنتاری مامۆستا (تەها بابان)ە  بە ناوی ( عالم الکرد المرعب)،ئەمە جگەلە کارە گرنگەکانی( ڕێکخراوی چاک)  کەتوانی (فرانس ئانرات)  بخاتە بەردەم دادگا وحوکم بدرێت.

ئەوەی کە لێرەدا پێویستە بە شەفافیەتەوە باسی لێبکەین ئەوەیە، کە دەسەڵاتی کوردی ڕێگرە لەبەردەم پێشکەوتنی دۆزی ئەنفالدا بەهەموو شێۆەکانیەوە، ئێستا (٢٠٠٨)  بۆماوەی دووساڵە ئەم دوژمنایەتیەی دۆزی ئەنفال وهەڵەبجە بەئاشکرا دەبینین، کە لەشێوەی خۆدزینەوەیە لەهەموو لێپسراوێتیەک و پشتگوێخستنی هەموو ناڕەزایی قوربانیانە.  تەنانەت ڕێگرن لەبەردەم هەڵکردنی ئاڵای ڕەش لەسەر ماڵەکان وەک ساتەوەختێکی یادکرنەوەی ئەنفال لەو ڕۆژەدا، قوتابیان لەسەر لەبەرکردنی کراسی ڕەش لەو ڕۆژەدا لەقوتابخانە سزادراون. ئێستا دەسەڵاتی کوردی بەهەموو هێزێکیەوە دژی ئەنفال وئەنفاکراوەکان کاردەکات، چونکە چیدی ئەنفاکراوەکان ڕازی نین  لەجوغزی لاواندنەوەی بۆنەکاندا بمێننەوە وبەموچەبڕینەوەی مەمرە ومەژی ڕزای نین، ئەمەش هوشمەندیەکی نوێیە ئەنفالکراوەکانە بۆ مەسەلەکەیان کەجێگەی گفتوگۆو سەرنجە.

پرسیارەکەئەوەیە، بۆچی دەسەڵاتی کوردی لەو قوڵبوونەوەیەی دۆزی ئەنفال  دەترسێت؟بۆچی پەردەپۆشی ئەنجامدەرانی ئەنفال، لەتاوانبارانی ئاشکراو لەتاوانبارانی خۆماڵی وهێشتا ئاشکرا نەبوو دەکات؟، بۆچی بەرگری لەسوڵتان هاشم دەکرێت بەمەرجێک بەئاشکرا جینۆسایدی وەک ئەرکێکی عەسکەری لەقەڵەمداوە؟ بۆچی حزبی کوردی بۆتە پەناگای ئەو جاشانەی ئەنفالیان کردووە وژن و منداڵی کوردیان تەسلیمی سوپای دڕەندەی ئێراقی کردووە؟!  بۆچی ئەنفال کرا وکێ کردی و بۆچی حکومەتی ئێراقی ئاوەها لەپڕ هاربوو؟، ئەو هەڵە سیاسی و ستراتیژیانە چی بوون کەبووە هۆی ئەوەی ئەنفال ڕووبدات؟ کێ بوو لەهەڵەبجە مژدەی ئازادی لەژێر سایەی پاسداران بەخەڵک داو و دوایش  یەکەم کەسیش بوو بانقی تاڵان کردو قاتو قڕی و تاڵان و بڕۆیی کرد؟، بۆچی خەڵک ئاگادار نەکرانەوە لەو وەحشیەتە، بەمەرجێک پێش ئەوە حکومەت گەیشتبووە ترۆپکی وەحشیگەرایی خۆی؟  ئەمە و زۆر پرسیاری دیکە لەحاڵەتی بوونی دەزگایەکی لێکۆڵینەوە لەئەنفالدا وەڵام وگومانەکان ڕووندەبنەوە.

دەزگایەکی  هەمەلایەن ودەوڵەمەند بەپسپۆڕ و کارمەندو ڕۆژنامەنوس  وئەرشیفکاران،توانای ئەو کارەی هەیە نەک تەنها ڕۆشنبیرانی تاک وتەرا ک ەلەمەنفا ونیشتماندا کەلەژێر گوشاری بەردەوامی دەسەڵاتی ئۆلیگاریشی پارتە خێڵەکیەکاندا بواری ئازادیان تەنگەتاو دەکرێت .

دیواربه‌ندی (ئه‌نفال ) له‌ شاری سله‌یمانی – كاری هونه‌رمه‌ند عوسمان ئه‌حمه‌د

خه‌ڵه‌ف غه‌فور / ئاین چ ڕۆڵێكى هه‌بووه‌ له‌ تیژكردن وده‌مه‌زه‌ردكردنى بیری فاشیستى وتوندڕه‌وى وه‌ك پرۆژه‌ى قڕكردن وسڕێنه‌وه‌ى مۆركى نه‌ته‌وایه‌تى وبه‌هاى مرۆڤایه‌تى مرۆڤى كورد؟، پێت وایه‌ به‌عس ئاینى وا ته‌فسیر كردبێت كه‌وا ئه‌وه‌ى له‌به‌رامبه‌ر حاكمى وڵاتدا (نا) بكات شایانى له‌نێوبردن و زینده‌به‌چاڵكردنه‌؟ ئایا ئاینى ئیسڵام جێگاى ته‌فسیرى واى تێدا ده‌بێته‌وه‌؟

ئیسماعیل حەمەئەمین: باشتر وایە ئەم پرسیارە بەو قوڵییەوە لە فەقیهەکان بکەیت  و لەوانە بکەیت کەئیسلامناسن.  بەگشتی توندوتیژیەک هەبووە شانبەشانی هەموو ئاینێک کاری خۆی کردووە بۆ جێگیرکردنی ئاین. کریستوم (مەسیحیەت) سەدەی تاریکی وەهای هەبووە کە تاوەکو ئێستا جێگەی سەرنجی لێکوەڵەوەرانە. بۆنمونە سوتاندنی خەڵک بەئاشکرا لەگۆڕەپانە گشتیەکاندا، لەتوپەتکردنی ئەو کەسانەی کەنیسە بەجادووگەر وپیرێژنی جادوو ناوی دەبردن،ئەو توندوتیژیە پابەندە بەقۆناغە مێژوویەکان وڕۆحی سەردەمەکانیەوە، نەک بەدەقی ئاین خۆیەوە.

 

 

سووتاندنی سێ ژن له‌ژێر ناوی جادووگه‌ری له‌لایه‌ن كڵێساوه‌ – له‌ناوچه‌و بادنی سویسرا له سه‌ده‌ی شازده‌ – ‌ چواری نۆڤمبه‌ری ١٥٨٥ – ئه‌رشیفی كتێبخانه‌ی ناوه‌ندی زیوریخ
Hinrichtung von drei Hexen am 4. November 1585 in Baden (Schweiz), Abbildung aus der Wickiana (Sammlung des Johann Jakob Wick, Zentralbibliothek (central library) Zürich)

لەئیسلامدا ملکەچی بۆ حاکم جۆرێک بووە لە ئیمان، بەڵام دەبارەی ئەو ملکەچیە وئەرکی حاکمیش بەرامبەر ڕەعیەت، کێشەی گەورەی فیقهی لەسەرە بووە. لەنێوان موعتەزلە وحەنابلەکان ئەم کێشەیە لەترۆپکیدابووە، بۆنمونە ئیمامی غەزالی کردەی حوکمی بەئەقڵەوە بەستۆتەوە، بەمانای حاکم دەبێت ئاقڵانە مامەڵە بکات لەگەڵ ڕەعیەت و ئەقڵ پێوانەی حوکم ومامەڵەی بێت، حوکمی موتلەق لای غەزالی مانای نەبووە. بەمەرجێک حەنابلەکان بڕوایان وابووە کەحاکم نوێنەری موسوڵمانانە وئیلهامی لە کتێبی پیرۆزەوەیە وجۆرێک لەڕەهایی وموتڵەقی حوکمی هەبووە وملکەچی بۆئەویش جۆرێک بووە لەعیبادەت. ئەم ڕێبازانە لە فیقهی ئیسلامیدا فەلسەفەیەکی تایبەتە وناتوانین بەئاسانی توندوتیژی بخەینە پەنا قورئان یاخود هەر ئاینێکی دیکەوە بەبێ ڕەچاوکردنی مێژووی زۆرانبازیە سیاسیەکان وهێزە هەڵسوڕاوەکانی ئەو قۆناغە مێژوویە.

 

ئاماژەم بەوەدا کە من ئەنفال بە (کاڵفامی دڕندەکان) لەقەڵمدەدم، بەهەقەت  بەعس لە چینە تێک وپێک شکاوەکانی کۆمەڵگەوە هاتبوو، کاڵفام و وەحشی و بێبەزەیی ئەو سیفەتانەبوون کە بەعسی پێ دەناسرایەوە. ئەوانەی وەک ئێمە، کەبەشێکی گەورەی تەمەنیان لەژێر حوکمی بەعسدا بەسەر بردووە، ئەو دڕندە بەڕەڵایان بینیوە چۆن بەبێ بوونی هیچ ئەخلاقێک بەبەرچاوی خەڵکانەوە لەسەرجادەکان گەنجیان دەکوشت وبەزیندوویی لم وخۆڵیان بەسەردا دەکردن تاوەکو دەخنکان، دەبوایە تەماشاکەرانیش چەپڵەیان بۆ لێبدایە. ئەمەیە وەهامان لێدەکا هەرگیز لەوانە خۆش نەبین کەدەستیان لەنێو دەستی بەعسدابووە. ئەم (کاڵفامیە) پابەند بوو بەو توندوتیژیە بێ جڵەوەی  لەنێو خودی کۆمەڵگەی ئێراقی وخەڵکانی ئەم دەڤەرەدا نوستووە، ئەم وەحشە نوستووە ئێستاش هەر ماوە و خۆی دووبارە دەکاتەوە و فۆرمی دیکە لەخۆدەگرێت.

بونیادی  کۆمەڵگەی ئێمە لەسەر ملکەچی بۆ گەورە وحاکمەکان و پیاوە گەورە و باوکەکان بینابووە، تەنانەت هەموو سەرکردەیەک لەم دەڤەرەدا خۆی بەحاکمی موتڵەق لەقەڵەمدەدا وخەڵکیش بەڕەعیەت. ئێستاش بەئاشکرا کار بۆ ئەوە دەکرێت کە کوڕە بێتواناکانیان جێگەی خۆیان بگرنەوە. ئەمڕۆ لەکوردستانی ئێمەدا هەمان مۆدێلی حاکم وڕەعیەت خۆی دووبارە دەکاتەوە، بەوەی هێزی سەرکوتکەر ئیدی لەژێر هەر ناوێکەوە بێت دەخرێتە دەستی ئەو مناڵانەی کەتاوەکو دوێنی لەمەنفاکاندا کوردیان لەڕێگەی دایک و باوکیانەوە بیستووە. نمونەی (بەشار ئەسد) باشترین نمونەیە، هێز وتوندوتیژی بۆ حاکم وملکەچی بۆ ڕەعیەت هەمان مۆدێلی ئۆرتۆدۆکسیەتی ئیسلامە کە لەدوای تێکشکانی موعتزلەکان تاوەکو ئێستا وەک لەمۆدێلی سیاسیدا خۆی دووبارە دەکاتەوە. بەهەمان پێودانگیش  وێنەی حاکمی موتڵەق کە پەنجە هەڵدەبڕێت وبڤەی زۆر بۆ ڕەعیەت دادەنێت، بۆتە خەتی سیاسەت لەم ناوچەیە. ئەنفال ئەمری حاکمی موتڵەق بوو لەدژی خەڵکانێک نەیاندەویست ملکەچی حاکمی موتڵەق بن، یاخود بەجۆرێکی دیکە، لەدەرەوەی جوگرافیای دەسەڵاتی حاکمدا بوون.

هەمان تەقلیدی ملکەچی ئەمڕۆ لەفۆرمێکی دیکەدا خۆی دووبارە دەکاتەوە،سەیر لەوەدایە ئەم پڕۆسەی ملکەچیکردن بەسیاسەت وسیاسیەکان ئەوەندە کاری بۆکراوە کەئێستا زۆربەی سیاسەتمەدار وکادێرانی سیاسیش زۆربەیان لەئاستی قەیتول وڕەعیەت وتەکەتولە شوانکاریی وکولتوری وڕەنجبەری سیاسیدا  خولیانخواردووە و لەو سنورە تەجاوزناکەن، بەجۆرێک کە لێپسروای باڵا بەئاشکرا دەڵێت  سەرکردە لەناوخۆی حزبدا سەرپشکە لەوەی چیدەکات لەگەڵ ئەندامەکانی! ئەمەیە ئازیزم کولتوری ڕەنجبەری لەفۆرمێکی نوێدا.  ئێمە ئێستا لەبەردەم ئەم نموزەجە خراپەی (حاکمی ڕەها) داین، تەنانەت  لەنێو خودی پارتی سیاسی کوردیدا کەخۆی بەدیموکرات و سۆسیالست دەزانێت، ئەم مۆدێلە پیادە دەکرێت، ئەی دەبێت حاڵی پارتەکانی دیکە چۆن بێت کەهەر لەڕەگەوە لەسەر حوکمی موتڵەق دامەزراون!

 

دیوێکی دیکەی حاکمی موتلەق لەوەدایە، کە سامان وتوندوتیژی لەدەستی بنەماڵەدایە، ئەمەش زیاتر دۆزی توندوتیژی لە نێو کولتوری سیاسەتدا چڕدەکاتەوە، لەوێشەوە ڕەنگدانەوەی هەیە  لەنێو هەموو کون وکەلەبەرێکی ئەم کۆمەڵگەیە، هەر لەچۆلەکە کوشتنەوە بیگرە  تاوەکو دەگاتە بەبەردک وشتنی ژنان. ئیدی سەرنجێکی ئاوەها سانا لەم توندوتیژیە، ئەو (کاڵفامیەی حاکم و مەحکوم) مان  بۆ ئاشکرا دەبێت کە تاوەکو ئێستا میکانزمی کاری سیاسی و ژیانی کولتوری ئێمەی پێکهێناوە. ئەو ڕاستیەمان بۆ ئاشکرادەبێت کەتوندوتیژی لەچ ئاستێکی ترسناکدا لەچەندەها فۆرمی دیکەدا درێژە بەخۆی دەدات.

 

لەکۆتایی هەشتاکاندا ئەنفال ترۆپکی  ئەو توندوتیژیە کۆمەڵایەتی وکولتورییە کە کۆمەڵگەی ئێراقی لەنێو هەناویدا لەخۆی هەڵگرتبوو، توندو تیژی حاکمی موتڵەق  لەبەرامبەر ڕەعیەتی هەڵگەڕاوە. لەدوای ڕاپەڕینیشەوە لەناوچەکانی ئێمەدا شەڕی ناوخۆ، شەڕی ئەوەبوو کامە پارتی کوردی دەبێت بەحاکمی موتڵەق، ئەم توندو تیژیە گەیشتە ترۆپکێکی خوێناوی.  ئێستاش لەشەڕی بێئەمانی سونە و شیعە و سەربڕینەکانی قاعیدە (ساته‌وه‌ختی ئه‌م دیداره‌مان  ٢٠٠٨) ئەو شەڕە دەبینین بۆ موتڵەق بوونی حوکمی تایەفەیەک بەسەر ئەویدیکەدا. توندوتیژی نێو کۆمەڵگەکانی ئێمە سێبەرێکی خوێناوی باوکسالاری و نێرسالاری و وەسوەسەی موتڵەقی باوک وحاکمەکانە کەدەیانەوێت پاوانی هەموو کون وکەلەبەرێکی ژیان بکەن. ئەم وەسوەسەی دەسەڵاتخوازیە ڕەهایە لەدەزگا ڕەسمیەکانەوە تاوەکو نێو  ماڵەکانمان خۆی درێژدەکاتەوە،ئەم بوونە بەحاکمی موتڵەق وەحشی بەعسی خستە بەردەم دەرگاکانی ئەنفال. من لەو بڕوایەدام ئێمە دەبێت لەنێو ماڵەکانی ئێستاماندا بەدووی ئەنفالدا بگەڕێین نەک لە نێو پەڕاوە ئاینیەکاندا.

 

خه‌ڵه‌ف غه‌فور:  نه‌وه‌یه‌ك كه‌ڕه‌نگه‌ به‌شێكێان خودى خۆیان به‌جێماوى ئه‌نفال بن، ته‌نها وه‌ك كاره‌ساتێكى مێژووێى له‌ئه‌نفال ده‌ڕوانن وخه‌ریكه‌ ورده‌ ورده‌ تارمایه‌كه‌ى له‌ یاده‌وەریاندا كاڵده‌بێته‌وه‌، له‌كاتێكدا ده‌سه‌ڵاتى كوردى ئه‌مه‌ى نه‌كردۆتە‌‌ خه‌مێكى سه‌ره‌كى وئه‌توانین بڵێین پرۆژه‌ى بۆ ئه‌مه‌ نیه‌، پرسیاره‌كه‌ ئه‌وه‌یه‌ كاڵبوونه‌وه‌ى ئه‌م یاده‌وه‌ریه‌ تاچه‌نده‌ مه‌ترسیداره‌ له‌سه‌ر شوناسى ئاینده‌ى كاره‌ساته‌كه‌ و چۆن بتوانێن  ڕێگرەلەمە‌ بگرین؟

ئیسماعیل حەمەئەمین: لەزۆر بۆنەدا گوتە بەناوبانگەکەی بیرمەندێکی وەک (ئادۆرنۆ)م دووبارە کردۆتەوە، (کارکردن لەڕابوردوو). ئادۆرنۆ پێیوابوو لەبەرامبەر بێدەنگی دایک وباوکەکان وپرسیاری نەوەکانیان، دەلاقەیەکی گەورە بوونی هەیە. دەلاقەکی ترسناک لەبێدەنگی ونەگوتنی دایک وباوکەکان. بەڕای ئادۆرنۆ وقوتابخانەی ڕەخنەیی فرانکفۆرت ئەم بێدەنگیە، ئەم هەوڵدانە بۆ لەبیرکردنی ڕابوردوو بەو شێوەی دایک وباوکەکان هەڵیانبژاردبوو، ڕێگرە لەسەر لەنوێ بیناکردنەوەی کۆمەڵگەیەکی ڕاستگۆ ودروست. ئەمەش خاڵی قورسی زۆرانبازی بوو لەنێوان کوڕ وباوکەکان ودایک وکچەکانیان. نەوەی تازەی ئەڵمانی دوای جەنگی جیهانی دووهەم خۆیان لەبەردەم ئەڵمانیەکی لەت بوو، داڕماو و ڕۆح برینداردا بینیەوە. پرسیاری ئەوەی بۆچی دایک وباوکەکان بێدەنگ بوون بەرامبەر هیتلەر؟، بۆچی دایک وباوکەکان هیتلەریان بەهەڵبژاردن هێنایە سەرحوکم؟، بۆچی بەرامبەر هۆلۆکۆست وسەربازگەکانی (ئاوس شڤیتز) بێدەنگ بوون؟… ئەمانە هەموو دەرئەنجامی هەڵەی دایک وباوکەکان بوو کەپشتگیریان لەناسیونال سۆسیالزم (نازیه‌ت) کردبوو. نەوەی نوێی ئەڵمانی خۆی لەبەردەم وڵاتێکی لەت بوو وڕۆحێکی ئێجگار نەخۆشی ناسیونالی پڕگرێدا دەبینیەوە. ئادۆرنۆ پێیوابوو دەبێت لەو ڕابوردوودا کاربکرێت، پێویستە هەموو هەڵەکانی ڕابوردوو تاوتوێ بکەین، بەبێ کارکردن لەڕابوردوودا پاشەڕۆژ مانای نیە. بەمانای  پڕۆسەی لەبیرکردن کاتێک ڕێڕەوی خۆی وەردەگرێت، کەڕابوردوو بەهەموو پاشکۆکانیەوە کاری لەسەر کرابێت.

ئیدی ئازیزم لەم تێزەوە دەگەینە ئەوەی، کە مرۆ ناتوانێت بەسەر شەقامێکدا تێپەڕبێت هێشتا خوێنی مەییووی قوربانیەکانی لەسەر پاک نەکرابێتەوە. لێرەوە پێویستە بزانین کێ بوون بکوژەکانی ئەنفال وکێهاش بوون قوربانیەکان؟، هۆکارەکان چی بوون و چیبکەین بۆ ئەوەی ئەو ڕابوردووە بکەین بەپاشەڕۆژ؟ من ناتوانم لەئێستادا بەئاسودەگی بژیم وسوڵتان هاشم وعەلی کیمیاوی خەزرەجی وجاشەکانی ئەنفال بەئاسودەگی لەنێو حکومەتدا تەراتێنیان بێت. بەئاسانی هیچ مرۆڤێک هەست بەئەمان ناکات،کاتێک بزانیت ئەوەی دوێنێ لەسەر جادە دراوسێکەتی کوشتووە،ئەمڕۆ بەئاسودەگی لەچایخانەکاندا ڕۆژنامە دەخوێنێتەوە. لەم حاڵەتەدا ئەم لێبوردنە پیاکردنی مشتێک خوێی زبرە بۆ نێو برێنێکی دەمکراوە. کامە دیموکراسی دەتوانرێت بینابکرێت بەمەرجێک تاوانبارانی دوێنی هێشتا ئاسودەن لەژیانی ئێستادا. لێرەوە دەمەوێت بڵێم،  کەئەنفال نەبۆتە ڕابوردوو، ئەنفال بەردەوامە مادامەکی قوربانیەکانی ئەنفال لەهەمووان برسیتر وچەوساوەترن، مادامەکی پیاوکوژەکانی ئەنفال هێشتا لەژێر سایەی ئەم حیزب وئەو حیزب  پاڵیان لێداوەتەوە. مادامەکی سەرانیان هێشتا خۆیان بەڕەمزی شەرەف وکەرامەتی ئێراق دەزانن. ئەنفال هێشتا بەردەوامی هەیە و نەبۆتە ڕابوردوو، بەڵکو لە چەقی ئێستادا زیندووە، ئەمە مەسەلەیەکە بەردەوام بەدوویی نەوەکانەوەیە، هەتاوەکو کاری تێدا نەکەین، ناتوانین بەئاسوودە باس لەژیان بکەین.

قاسم ئاغای كۆیه‌ – سه‌رۆك جاش له‌سه‌رده‌می به‌عسدا له‌به‌رده‌م لاشه‌ی پێشمه‌رگه‌یه‌كدا

خه‌ڵه‌ف غه‌فور/ بۆچى مرۆڤى كورد زیاتر سه‌روكارى له‌گه‌ڵ لاواندنه‌وه‌دا هه‌یه‌، وەک له‌ لۆژێكاندنى دیارده‌ ترسناك وبیروه‌ریه‌ تاڵه‌كان؟، ئایا گریان تاچه‌ندە بووته‌ شوناسى گشتى كۆمه‌ڵایه‌تیمان وسایكۆلۆرژیاى تاكى كورد بۆچى له‌ ئاست بابه‌تیانه‌ سه‌یركردنى یاده‌وه‌رییه‌كانماندا فرمێسكاویه‌؟

ئیسماعیل حەمەئەمین:  ئەمە پرسیارێکی جوانە، بیرت نەچێت کە پڕۆژەی ڕەهەند زۆر تێزی لەمەڕ ئەم خودەی کە بەڕێزت ناوت ناوە (خودێکی گریاناوی) قسەی لەسەر کراوە، بەگشتی ئەو تێزە لە ڕەهەندا باسکراوە، بەوەی کۆمەڵگەی ئێمە مەرگدۆستە. لەبەرامبەر ئەوەدا  من لەژمارە شەشی 1998 ڕەهەندا باسم لە (خودێکی نێرڤوس و عوسابی کردووە)، كه‌ ئەو زەمەنە پێموابوو، کە تێکوپێکشکاندنە مێژووییەکانی کورد هەر لەکۆنەوە تاوەکو هاتنی ئیسلام، ڕێگربوون لەدروستبوونی (منێکی باڵا) لەنەستی جڤاتی کوردیدا. نەتەوەکان پێویستیان بەمێژوویەکی چڕوپڕ  هەیە بۆ ئەوەی بتوانن لەئێستادا خۆیان پێناسە بکەن، بەڵام لەحاڵەتی کوردا ئەم مێژووە تەمومژاویە تاوەکو ئێستا ڕەهەندەکانی ڕوون وئاشکرا نییە…لەهەمان تێزدا باس لە سایکۆلۆژیەتی سەرکردەی مێژوویی دەکەم، باس لەگرێی (هەستکردن بەکەمی ) دەکەم، کە یەکێکە لەسیفەتە دیارەکانی نوێنەرە سیاسیەکانی کوردبەدرێژایی مێژوو.  ئەم هەستکردن بەکەمیە گرێیەکی کەسی نییە، بەقەد ئەوەندەی مێژووییە. ئەم (خودە مێژوویە بریندارە)  لەنێو خودی خۆیدا، هەست بەکەمی دەکات و لەئاستی هۆشمەندیشدا هەمیشە بەدووی دۆستدا دەگەڕێت. بەمانای پاڵەوانی مێژوویی کورد هەمیشە پاڵەوانێک بووە  لەگەڵ ئەوانی دیکەدا بوونی خۆی وەک کەسی دووم سەلماندووە، هەمیشە بەکه‌سی چوارەمیش ڕازیبووە، نەک وەک کەسی یەکەم لەڕووداوەکاندا.دیارە ئەمانە هیپۆتێزی تێورین ودەکرێت زیاتر قسەلەسەر ئەو خودە مێژوویە بکەین، کە گەڕانەوەی  بۆ مێژووی دوور کارێکی نیمچە مەحاڵە. لەبەر ئەوە کورد یان دەبوو تەماهی بکات وبچێتە پێستی موسوڵمانێکی چاکەوە، یاخود دەبوایە ببێت یەکێکی دیکە کەهێشتا نازانێت چییە!

کورد بەهەموو هێزێکیەوە هەوڵدەدات لەڕێگەی (بەئێراقیبوون) وە پێناسەی خۆی بکات، نەک لەڕێگەی بە(کوردبوون). گەڕانی کورد بەدووی پێناسەی بەکوردبوون، لە دۆزی سیاسیدا کوردبوونی تا ئەوەندەیە تاوەکو فرسەتی ئەوەی بۆ هەڵدەکەوێت لەگەڵ عەرەب ونەتەوەکانی دیکەدا لەپرۆسەیەکی سیاسی ناجۆر وسەقەتدا بەشدار بێت.  ئیدی کوردبونی خۆی، بەو کەمە پێناسەیەشەوە لەبیردەکات…بۆنموونە سەردەمانێک بوو (کەرکوک قودسی کورستان) بوو، یاخود یاکەرکوک یان خانەقین تائەماوین ئەجەنگین، وێردی سەرزمانی هەمووان بوو. ئێستاش (٢٠٠٨) سەیری کەرکوک وخانەقین بکە، دووشاری  وێرانن!   ئەمە چیرۆکی ئەم  خودە سیاسیەیه‌  کە (هەستکردن بەکەمی)  برینداری کردووە هەمیشە لەناوخۆی خۆیدا خەڵکی خۆی زۆر له‌لا نزمە و بچوكه‌ و لەئەواندا ئاوێنەی هەستکردن بەکەمی خۆی دەبینێتەوە. لێرەوە دەمەوێت بگەمە ئەوەیل  کەهەوڵدان بۆ ڕاکێشانی بەزەیی لەهەستکردن بەکەمییەوە سەرچاوەی هەڵگرتووە، ئەمەش کولتورێکی بەزەیی وپاڕانەوە پێکهێناوە، کە نەک تەنها لەسیاسەتدا بەڵکو لە هونەری کلیپ وگۆرانی و ئەدەبی باویشدا بەڕوونی دیارە، ئەمەش زیاتر کولتوری گریان و پاڕانەوە قوڵتر دەکاتەوە.

لەسەرێکی دیکەوە  سیاسی کوردی هیچ پڕۆژەیەکی دیکەی نیە وهێشتا گرێی بەکەم تەماشاکردنی خۆی و نەتەوەکەی تەجاوز نەکردووە. چاری دیکەی نییە جگە لەگەڕانەوە بۆ دۆزی دەرۆزەکارانەی سۆزی ئەم و ئەوی بێگانەیە.  تەنانەت  داتاشینی دۆستی وەهمی لەپێناو ئەوەی بەخەڵک بڵێت؛ ئێمە پێەکانمان لەسەر زەویەکی قایم ڕاگیر کردووە…بەکورتی مانای نەبوونی جیهانبینیەکی سیاسی وفیکری بۆ مەسەلەکان، هەمان لێکدانەوە  بۆ ئەنفالیش ڕاستە. من پێموایە کاری ئەمڕۆی ڕۆشنبیری سیاسی  ئەوەیە ئەنفال لەپڕۆسەی قوربانیەوە بگوازێتەوە بۆ پڕۆسەی (بیناکردنەوەی شوناسێکی نوێ)  بۆ مرۆڤی کورد، لەپڕۆسەی گریانەوە بۆ پڕۆسەی بیناکردنەوەی پاشەڕۆژ، لەپاڕانەوە بۆ دروستکردنی مێژوو، ئەمە کارێکی کولتوری و ئەدەبی و فەرەهەنگی زۆری پێویستە. دەبێت ئەم پڕۆسەیە لەگریانەوە بگوازینەوە بۆ بیناکرنەوەی ماناکنی بەکوردبوون. لەسەر ئاستی دبلۆماسی وسیاسیش کاری ئاوەها دەبێت بەپڕۆژەی ڕێگرتن لەئەنفالێکی دیکە.

ئه‌نفال – كاری؛ عوسمان قادر ئه‌حمه‌د

خه‌ڵه‌ف غه‌فور:  یه‌كێك له‌و دیاردانه‌ى بیرى شۆڤێنیزمى عه‌ره‌بى به‌رهه‌مهێنا له‌پرۆسه‌ى ئه‌نفالدا دیارده‌ى (لاقه‌كردنى ژن)  بوو له‌نێو زیندانه‌كاندا، ده‌بینین ئه‌م دیارده‌یه‌ تاكو ئێستا به‌جدى قسه‌ى له‌سه‌ر نه‌كراوه‌، هۆكارى ئه‌مه‌ چیه‌؟ ئایا ئه‌مه‌ به‌وه‌ لێكنادرێته‌وه‌ كه‌ باسكردنى بۆ سه‌ر كه‌رامه‌تى كۆمه‌ڵایە‌تیمان زیانى هه‌یه‌ وئه‌وه‌ى كورد به‌شه‌ره‌فى داده‌نێت له‌كه‌دار ده‌بێت؟ ئایا دروسته‌ به‌ بیانووى پاراستنى شه‌ره‌فى كۆمه‌ڵایه‌تێمان ئاوه‌ها دیارده‌یه‌ك فه‌رامۆش بكه‌ین؟ دواتریش چى له‌ پشت بره‌ودان به‌ لاقه‌كردنى ژنانى نێو زێندانه‌كانه‌وه‌ هه‌بووه‌؟

ئیسماعیل حەمەئەمین: ئەو قسەیە تەواو ڕاستەو نکوڵی لێناکرێت، بەڵام ڕێگەم بدە خاڵێکی دیکە بۆ ئەو تەفسیرە زیاد بکەم، ئەویش پێکهاتەی ئیسلامەویەتی ئەقڵیەتی بەنێو ڕۆشنبیرانی تەقلیدیی و بەنێو فیمنیستەکانی ئێمە دەخاتە ڕوو: لەهەموو کارەساتی ئەنفالدا وەکو ئێوە لەپرسیارەکەتاندا ئاماژەتان بۆکرد کردەی دەستدرێژیکردنە سەر ئافرەتان فەرامۆشکراوە تاوەکو ئێستا، ئەمە تەواو ڕاستە. بەڵام میللەتانی دیکە بۆنمونە ئەڵمان بەئاشکرا باسی لێوە دەکەن، بۆ نمونە لەکاتی هاتنە ناوەوەی سوپای ڕووسی بۆ نێو ئەڵمانیا، چەندەها کتێب  وئەرشیف ودۆکۆمێنت وڕیپۆرتاژی تەلفیزۆنی هەیە کەئافرەتان باسیان لەو حاڵەتە کردووە.

نازانم دەبێت مرۆڤێک بەزۆر دەستدرێژی لێبکەن، بۆچی دەبێت لەگەڵ یەکێکدا بەراوورد بکرێت کەلەشی خۆی دەفرۆشێت! دیارە ئەمانەش لای من هەر شایەنی ڕێزن نەک ڕقەبەرایەتیکردن، بەهەر حاڵ. ئەم هەموو دەستدرێژیلێکردنە لە لایەن فیمینیست وبە نێو کوردە دڵسۆزەکانەوە فەرامۆشکرابوو! هەر کە هەواڵی ئەوە بیسترا کەچەند کیژێکی ئەنفالکراو بەمەلهاکانی میسر فرۆشراون، قیامەت هەستا وئیدی ناوی (پاکیزە) وگەڕانەوەی پاکیزەکان وچارەنوسی پاکیزەکان بووە نێوەڕۆکی مەسەلەکە. دەستەواژەی (پاکیزە)  زاڵبوو بەسەر شیعر وئەدەبیات ونوسینەکانیانەوە. بەنێو فیمینستەکانی ئێمە بەبێئەوەی بەخۆیان بزانن ئەوەندەی بەرگریکاربوون لەپاکیزەیی ئەنفالکراوەکان ئەوەندە  گرنگیان بەوئافرەتانە نەداوە کە دەستدرێژیان لێکراوە، ئیدی پاکیزەبن یان ژن بن چ شتێک لەمەسەلەکە دەگۆڕێت!

لەجیاتی ئەوەی دەبوایە فیمینستەکان بەهەموو ڕێکخراو وپلەو پایەکانیانەوە لەحکومەتدا، بەتایبەت لەسەر ئەنفال  باسیان لەدەستدرێژکردن لەسەر مێینە بکردایە و هەزارەها دۆکۆمێنتیان ئامادەبکردایە، کەچی پاکیزە بۆ ماوەیەکی کورت دەبێتە میهرەجانێک بۆ جەختکردنەوە لەسەر سمبۆلە کۆنەپەرستیە باوەکانی کۆمەڵگەی کوردەواری. ئەمە ناماقوڵیەت ونەخوێندنەوەیە لەڕۆشنبیری ئێمەدا،کە بەبێئەوەی بەخۆی بزانێت بەدوای سمبولەکانی خێڵ ومەلایەکانی  دەکەوێت. ئەم مەسەلەیە لای من بوعدێکی ڕەمزی هەیە، بەوەی کە تاوەکو ئێستا کۆمەڵگەی ئێمە بەدەست وبەدگان بەپاکیزیەتی  كچانه‌وه‌  خۆی بەندکردووە، کوشتنی ئافرەتان و ئەشکەنجەدانیان لەنێو ئەنفالدا فەرامۆشکردووە و بەچمکی پاکیزیەتی ئەنفالەوە نوساون.

 هێشتا ئافرەت لای ئێمە مامەڵەی قوتووە بیبسی لەگەڵدا دەکرێت، تەنانەت لەکاتی ئەنفالکردنیشیاندا. سەیر لەوەدایە لەوەندە زیاتر دوای ئەو هەڵمەتە کەسی دیکە نەهات باس لەئازاری  ئەوانە بکات کەدەستدرێژیان لەسەرکراوە، کەس نەهات بەچڕی باس لەم کارەساتە بکەن کەلەنێو کارەساتەدا ڕوودەدات. ئەم نموونەیەم  بۆیە باسکرد تەنها لەپێناو ڕوونکردنەوەی ئەو پشتەوێنە ئیسلامەویە کۆنەپەرستانەیە کەتەنانەت فیمێنیستی کوردیش لەگەڵ خۆیدا هەڵیگرتووە.

ئەنفال چەندە بۆ گەنج و پیرەکان سەخت بووە، سەد ئەوەندە بۆ ژنان  سەختر بووە، هەر لەدەستدرێژیەوە  بیگرە تاوەکو کوشتنی جەرگیان بەرچاوی خۆیانەوە تاوەکو دەگاتە دەستدرێژی بەردەوام لەسەریان، تینوکردنی مناڵ وبەستنەوەی بەدارعەمودێکەوە تاوەکو لەبەرچاوی دایک وخوشەکاندا ڕۆحیان دەرەچێت و پاشان هەر لەبەرچاوی ئەواندا سەگخورادووی سەگەڕەشەکانی نوگرەسەلمان کراون. ئەمە جگە لە دەستدرێژیکرنی جەماعی سەربازان بۆ سەر یەک ئافرەت تاوەکو لەژێر نەزیفدا ڕۆحیان دەرچووە، کۆمەڵگەی کوردیش جارێکی دیکە دوای ئازادبوونیان لە نوگرە سەلمان،  ئەنفالی ڕۆحی ئەو ئافرەتانەی کردووە کەلەسەربازگەکاندا دەستدرێژیان لەسەر کراوە، ئەمەش  گەورەترین دەستدێژی  دووهەمە کەهێشتا درێژبوونەوەی هەیە.  ئەمانە بابەتی جومگەین نەک تەنها شەڕ کردنێکی پڕوپاگەندەیی بۆ پاکیزەیی کیژەکانی ئەنفال.

تەنانەت ئەو ژنانە لەدوای ئازادبوونیان تاوەکو ئێستا چاوەڕێی مناڵەکانیان ومێرد و براکانیان دەکەن، خاوەنی بارێکی دیکەی سایکۆلۆژی قورس و پڕ نەهامەتین تاوەکو ئەمڕۆ بەتەنیا بەجێهڵدراون.لەچاوپێکەوتنێکی تەلفیزۆنیدا وابزانم لەکوردساتدا بوو، دایکێک باسی لەوە کرد کەمناڵە بچوکەکەی لەباوشدابووە لەژووری لێپرسینەوەی سەربازگەیەک، ئەفسەرەکە سێوێکی ڕاگرتووە بۆ مناڵەکەی، منداڵەبچوکەکە زۆر دڵی خۆش بووە و ویستویەتی سێوەکە وەرگرێت، لەپرێکدا ئەفسەرەکە دەستی کێشاوەتە دواوەو قەپاڵێکی لەسێوەکە گرتووە، لەوکاتەدا وەکو چۆن دایکی ئەنفاکراو گێرایەوە : مناڵەکەم خەریک بوو سوێی ئەبۆوە…ئەو دایکە تاوەکو ئێستا ئەم سوێبووەی ڕۆڵەکەی لەبیرنەچۆتەوە. ئەمەش جۆرێکە لەدەستدرێژکرنێکی دیکە بۆ سەر دایکان، ئەم بوارە دەبێت زۆری لەسەر بنوسرێت و زیاتر قسەی لەسەر بکرێت. ..

سه‌ره‌گرتن بۆ ئه‌نفالكردن- بێئاگا له‌م كۆمه‌ڵكوژییه‌ چاوه‌ڕوانكراوه‌ – ئه‌م منداڵه‌ له‌ ١٩٨٨ بۆ كامێرای به‌عسیه‌كان پێده‌كه‌نێت…ئه‌رشیفی ئه‌نفال – ده‌زگا ئه‌منیه‌كانی به‌عسیه‌كان

 خه‌ڵه‌ف غه‌فور/ كۆمه‌ڵگاى دواى ئه‌نفال له‌ژێر كاریگه‌رییه‌ خراپه‌كانى ئه‌و كاره‌ساته‌دا دووچارى جۆرێك له‌شڵه‌ژان وناجێگیریى بووه‌ به‌ڕاده‌یه‌ك كه‌مترین سۆسیۆلۆژسێت زاتى ئه‌وه‌ى نەكردووه‌ قسه‌ى له‌سه‌ر بكات. پێتوایه‌ ئه‌م كۆمه‌ڵگایه‌ (به‌تایبه‌ت له‌و ناوچانه‌ى زۆرترێن ڕێژه‌ى ئه‌نفالیان تێدا بووه‌) ناوبنێین چى؟ كاریگه‌رى له‌ئاستى به‌چه‌قبه‌ستوویى هێشتنه‌وه‌ى بیركردنه‌وه‌ى تاكى كوردى له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان وتۆخكردنه‌وه‌ى بیركردنه‌وه‌ خێڵه‌كیه‌كاندا چى و چۆن بووه‌ ؟ ئه‌گه‌رى به‌رده‌وامى ئه‌م شكسته‌ له‌ئاسته‌ كۆمه‌ڵاێه‌تیه‌كه‌دا تا كه‌نگێَ ده‌بێت؟

ئیسماعیل حەمەئەمین:  نەسر وباریکە و سمود و شۆڕش و ئۆردوگا زۆرملێیەکانی  دیکە نمونە زیندووەکانی قوربانیانی ئەنفالن، ئەم ئۆردوگایانە تاوەکو ئێستا وەکو خۆیان ماوەنەتەوە وباری ژیانیان لەجاران خراپتر بووە. خێڵەکیەت لەوناوچانەدا پابەندە بەو هەژاریە سەختەی کەباڵی کێشاوە بەسەر خەڵکیدا. بەدەگمەن، تەنانەت لەخراپترین حاڵەتدا، کوڕ یان کچی خانەوادەیەکی ئەو ئۆردوگایانە توانیویانە بێنە دەرەوەی وڵات و وەکو خەڵکانی دیکە گوزەرانی کەس وکاریان باش بکەن، چونکە ئەوان پارەی پاسی نێوان شارەکانیان پێ مەیسەر نابێت، چجای بێنە دەرەوە.  ئەم خێزانانە لە هەموو شتێکی ئەم کۆمەڵگەیە بێبەشکراون، تەنانەت لەغەریبیش. بەداخەوە ئەم تراژیدیایە بەبەرچاوی حکومەتی هەرێم وهەمووانەوە ڕوودەدات، توڕەبوون وسوتاندنی مۆنمێنتی پڕوپاگەندە کارێکی مەشروعە،  لەبەر ئەوەی بودجەی دەملیار دۆلاری بۆ حکومەت سەرفدەکرێت و هێشتا ئەوانیش پارەی پاسیان لەگیرفانیاندا نییە. لەم هەژاریەوە خەڵکانێک کەتوانای هاتوچۆ وتێکەڵبوونی نەبێت، خەڵکانێکن  دابڕاون لەژیان، پاروویەکی چەوری هەموو کۆنەپەرستێکن کاریان لەسەر بکات. چونکە شارستانیەت بەمانا سادەی کارەبا وئاو وبنکەی تەندروستی لەنێویاندابوونی نیە، بەموچەی شەهیدانەکەشیان پارەی کڕینی کارەبای لاکۆڵانیان نیە. ئیدی لێرەوە ئەم پرسیارە لەدیموکراتخوازەکانی دەسەڵات دەکەم: کامە نەرێتی مۆدێرنە هەیە جێگە بەنەریتی خێڵ لێژبکات، کە قوربانیانی ئەنفال ژیانێکی پڕکەرامەتیان لەژێر دوانزە ملیار دۆلاری ساڵانەدا نەبێت؟!. بەداخەوە ئەمە دووبارە ئەنفالکردنەوەی ئەنفالکراوەکانە کەئەمجارەیان لەجیاتی بەعسی عەرەبی ، گەندەڵی وبەعسی و کوردی ئەنجامی دەدات.

خه‌ڵه‌ف غه‌فور / دواى بیست ساڵ تێپه‌ڕبوون به‌سه‌ر كاره‌ساتى ئه‌نفالدا تاكو ئێستا ده‌زگایه‌كى مه‌ده‌نى و لێكۆڵێنه‌وه‌ى سه‌ربه‌خۆى تاێبه‌ت به‌ئه‌نفالمان نیه‌، ئه‌مه‌ تاچه‌ند كاریگه‌رى خراپى له‌سه‌ر نه‌خوێندنه‌وه‌ێه‌كى بابه‌تیانه‌ى ئه‌و كاره‌ساته‌ هه‌یه‌ وپێت وایه‌ نه‌بوونى ئه‌م ده‌زگایه‌ به‌ته‌نها له‌ ئه‌ستۆى حكومه‌ته‌ كه‌ وه‌ك پێویست پشتگیرى ده‌زگاى ئه‌كادێمى سه‌ربه‌خۆ ناكات یان ڕۆشنبێرانێش پشكى ئه‌و كه‌مته‌رخه‌میه‌یان به‌رده‌كه‌وێت؟

ئسماعیل حەمەئەمین: ئازیزم ڕۆشنبیران وئەدیبانیش ئیلهام وقسەکردنیان کاتێکە کەفاکتەکانیان لەبەردەمدا بێت، دۆکۆمێنت وئەرشیفکردن یەکەم هەنگاوی گرنگە. بەڵام من چیبکەم کەهەر لەسەرەتای ڕاپەڕینەوە گرنگترین ئەرشیف و فایلی ئەمنە سوتاوەکە و شوێنە ئەمنیەکانی ڕژێم بەهەرزانی بەخشرا بەئەمریکایەکان!. ئەمە لێدانی جەوهەری تێگەیشتنە لەهەقیقەت کە بەدەستی دەسەڵاتی سیاسی ئەنجامدەدرێت. گەر ئێستا دەزگای وەها مومکین نەبێت، خۆ چ نەبێت ئیمکانیەتی ئەرشیفکردن بە چەند کۆمپیوتەر و کارمەندێکی شارەزا لەتوانادایە. بەڵام ڕاستیت دەوێت  دەسەڵاتی کوردی سەرقاڵی بودجە وپارەی نەوت ودەوڵەمەندکردنی بنەماڵەکانە، مەبەستی نییە هەقیقەتی ئەنفال بەتەواوەتی ڕوون بێتەوە.

ڕۆژ بەڕاۆژ ئەم ڕاستیە لەوەدا دەردەکەوێت کە ئێستا له‌ ٢٠٠٨ داین  دەیبینین، دەسەڵاتی کوردی لەبۆنەکانی ئەنفال وهەڵەبجەدا لەترسی لێپێچینەوەی قوربانیان  خۆی دەشارێتەوە وتەنانەت هێزی ئەمنی زیاد دەکات ومەنع تەجول ڕادەگەیەنێت. ئێستا وەکو جاران بەشداری ناکەن، چونکە دەزانن لێپسراوێتی دیکە هەیە وڕاستی دیکە هەیە تاوەکو ئێستا چاوپۆشی لێکراوە. خەڵکانی ئەنفالکراو ئێستا ئەوانیان خستۆتە بەردەم ئەم هەموو پەیمانە سەوزوسوورانەی کاتی خۆی بەملاوبەولادا دابەشیان دەکرد.

بوونی دەزگایەک بەو شێوەیە  وتەرحکردنی ئەمجۆرە پرسیارانە پەنجە ئەخاتە سەر هەمو ئەو تەحالوفات و هەڵەکاری وعەفەویەتەی، بەعسی زیاتر ووروژاند وەک لەپێویست. بۆنمونە لێدانی بیرە نەوتەکانی کەرکوک لەلایەن پاسدارانەوە بەیارمەتیدانی  کورد خۆی  وچەند مانگێک پێش ئەنفال کاریگەری هەبوو بۆ ئەوەی ڕۆژئاوا وبەتایبەت ئەمریکا ناڕاستەوخۆ چاوپۆشی بکات لە وەحشیەتی بەعس بەرامبەر بەکورد. وەرگرتنی چەک لەئێران و هاتنی  ئەفسەرە گەورەکانی قەرارگای ڕەمەزان بۆ ناوچەگانی پێشمەرگە و چەندەها ووردەکاری دیکە جێگەی لێکۆڵینەوە دەبن. چونکە ئەنفال گەر بەزانستیانە وەک فینیۆمینێک مامەڵەی لەگەڵدا بکەین، دەبێت بزانین پێش ئەوە چی لەئارادا هەبووە وپاش ئەوەش چی ڕوویداوە، بوونی دەزگایەکی ئاوەها ئەکادیمی حەتمەن جێگەی دڵخۆشی دەسەڵاتی کوردی نییە کەوێنەی پاڵەوانی موتڵەقی پاکیزەی بەخۆ بەخشیووە….بۆچی ئەنفال ڕوویدا؟) ئەمە دەبێت پرسیارێک بێت بەدووی وەڵامەکانیدا بگەڕێین.

تەواو

نورنبێرگ –  08.04.20008

* تەوەرەی ڕۆژنامەی ئاسۆ گفتوگۆ لەگەڵ ئیسماعیل حەمەئەمین  لەمەڕ دۆزی ئەنفال.

ئەم دیمانەیە بەدوو ئەڵقە لەبەرواری 16-17. .04 2008  بلاوبۆتەوە.

 

تایبه‌ت به‌ كولتور مه‌گه‌زین
ته‌نها دانانی لینكی بابه‌ت ڕێگه‌پێدراوه‌.