نەوزاد جەمال؛ نوسینى شرۆڤەیى یا بیرۆکەى چەقبەستوو

لەئاستی کێشەو پرسەئاڵۆزو مەترسیدارەکاندا، زۆرترین قسەدەکرێن، بەڵام کەمتریین لێکدانەوەی زانستی و بابەتی دەبینین. پرسیارەکەش ئەوەیە: ئایا نووسین و لێدوانەکانی نێو میدیاکان، ئەنجامی لێکدانەوەو شرۆڤەکاریین یا دووبارەکردنەوەی بیرۆکەی چەقبەستووی پێشوترو ئیلهامی کەسەکانن؟

بەگشتی، باسەکان سەبارەت بەڕەوشی هەرێم ئەگەر نەڵێم هەمووی، ئەوا زۆرێکی ناکرێت ناوی نوسینی لێبنرێت. چونکە، جگەلەوەی نووسینی کڵێشەیی و دووبارەن، لەهەڵوێستنواندن و هەڵڕشتێکی دەروونیدا گیریانخواردووە. سەرەڕای ئەوەی پەرچەکردارێکی خێراو سەرپێیانەشن، بێپێشینەی زانستی پێویست لەبابەتەکان دەدوێن. ئەمەش، ئەنجامێکی زۆروزەبەندەیی بڵاوکراوەکانە کە بازاڕگەرمی نوسینیان ئاسانکردووە.

 نوسەرانی سێبەریش کە بەخواستی ئەم و ئەو دەنووسن، لەسۆنگەی سەنگەرگرتن لەنەیارەکانیان، نوسراوەکانیان کردووەتە ئامرازێک. هەروەها، کەسانێکیش وەکئەوەی لەبۆسەدابن دەنوسن! دیاردەیەکی تازەو نامۆدێرنیش کەزۆر بەرچاودەکەوێت، پەرلەمانتارەکانە کە لەبری بەکارهێنانی پێگەی پەرلەمانی بۆ پرسەگشتییەکان، گواستویانەتەوە بۆناو بڵاوکراوەکان! بێئەوەی پاشخانێکی وەهایان هەبێت، دەستیان داوەتە نوسین. جگەلەوە، تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان دەرفەتی دەبڕینی یەکسانیان بەهەموویەکێک داوە، وەهمی نوسەرێتیان لای زۆرێک تۆخکردۆتەوە کەنوسین بەهەمان تۆنی تۆڕەکان بۆ ڕۆژنامەکانیش گونجاوبێت! ناخۆشترین شتیش ئەوەیە، نوسین و زمانی قسەکردنی ڕۆژانە جیاوازی ئەوتۆیان نەماوە.

١. نوسینی سیناریۆ بۆ داڕێژراو

دۆزینەوەی بۆنەو روداو بەخۆش و ناخۆشەوە، وەک خویەکی هەمیشەیی کراوەتە بڵندگۆی خۆدەرخستن. لەکاتێکدا، نوسەر نانوسێت، هەر لەبەرئەوەی کە دەبێت شتێک بخاتە سەر کاغەز. نەخێر، ناچاریی نوسین لەبیرکردنەوەو پرسیارو بەدواچوونی بەردەوامەوەدێت، نەک کەسێک هەردەبێت شتێک بڵێت تا نەڵێن؛ بێ زمانە!

جگە لەوە، نووسینی شرۆڤەیی سیناریۆییەک نییە کە نووسەر پێشتر لەمێشکیدا کۆمەڵێک بڕیاری پێشوەختە یا بەڕاو هەڵهێنجان لەئیلهامی شەخسی خۆیەوە بنوسێت. سەیرەکە لەوەدایە، دەیەها ڕووداو بۆنەی جیاواز تاوتوێدەکرێن وەک ئەوەی نوسەرەکانی لەباوڵێکدا هەرچی دەستەواژەی کڵێشەیی و ستریۆتایپە-وێنەباو- دەربهێنن و ڕستەکانیان پێ بڕازێنێتەوە. ڕاستە، ئەمانە خۆیان بەدڵسۆز، خەمخۆر، ڕەخنەگر، بوێرو بەهەڵوێست دادەنێن. بەڵام، هیچ لەمانە مەرجی سەرەکی نوسینی باش و شرۆڤەیی نییە. کەی ئەوە شرۆڤەو لێکدانەوەیە، کە نوسەرێک لەبەرئەوەی ئیلهامێکی بۆهاتووە دەقێک بەناونیشانێکی زەقەوە ڕۆکاتە گوتارێکەوەو بەوشەی سەرنجڕاکێش و هەستبزوێن، گەمەی زمان و ریتۆریک ئارایشتی بکات.

 

٢. هەڵهێنجان لە فیکس ئایدیاو بیروڕای کلێشەییەوە؟

 

بەشێکی ئەوەی بەناوی شرۆڤەکارییەوە دەنوسرێت، بەرئەنجامی بیرۆکەى چەقبەستوو(Fixed Idea)ە[1]. واتە، قاڵبێکی زەینی کە لەقایلبوونێکی پێشوەختەوە هاتووە. داواجار، نووسەر بەهۆی ئەم قاڵبەوە خەریکی مۆرکلێدان (Labeling) بێت لە هەرچی دیاردەو ڕووداوە. لەچوارچێوەی ئەو قاڵبەداڕێژراوەدا کەپێشتر بەڕەهایی تەسلیمی بووە، بنووسێت و بیربکاتەوە. لەبەرئەوە “فیکسد ئایدیا” واتە بیرۆکەیەکی نائەقلانی یا هەستێک کەجەخت لەشتێک دەکات، بێهەبوونی بەڵگەی سەلمێنەر. ئەمەش، بەرئەنجامی وەهمێک خۆسەپێنەرە.

جگەلەوەی بیرۆکەی نووسینەکان، بەرهەمی وێنەیەکی پێشینەیین، بەئیلهام بۆهاتن لەزەینی نووسەرەکانیاندا سەرهەڵدەدەن، نەک بەرئەنجامی خوێندنەوەو لێکدانەوەی بابەتیانەی ڕووداوەکان. ناکرێت هەمیشە بیرۆکەو بڕیاری پێشداوەریانە ببێتە نوسینێکی بابەتی ورد. ئاخر، وەک ئەوەیە کەسێک تەراوزییەکی هەبێت، بەڵام لەباتی کێشانی تەماتەو خەیار، بەهەمان پێوەر سیاسەت و دەوڵەت و گرفتەکان هەڵبسەنگێنێت. وەک چۆن ناکریت بەیەک پێوەر-تەرازوو- هەموو دونیا پێوانەکرێت، ئاوەهاش ناکرێت بەیەک تێورو باوەڕو قەناعەتەوە روداوەکان مەزندەکرێن. چونکە، هەر بابەتێک ستاندەردو پێودانگ و میتۆدی خۆی هەیە.

 

٣- دۆگمای گووتنی هەقیقەت

 

یەکێک لەو دۆگمایانەی نووسینی کوردی داگیرکردووە، بیرۆکەی گووتنی هەقیقەتە. واتە، ئەرکی یەکەم و کۆتایی نوسین/نووسەر و گووتنی هەقیقەتە! ئەم تەرزە بیرکردنەوەیە بۆتە ڕایەکی گشتی، کەهەر کەسێک هەقیقەتێکی کاڵوکرچیشی درکاند، ئیتر ڕوناکبیرو نوسەرە! گووتنی هەقیقەتیش ڕۆحێکی پاڵەوانخوازانەیە. بۆیە، بۆئەوەی ببیتە پاڵەوان، بوێربەو ڕاستییەکان بڵێ.

 

سەبارەت بەگووتنی هەقیقەت وەک ئەرکی سەرەکی نووسین، ئاماژە بە گوتارێکی (دانیال جێری) دەکەم کە ڕەخنەی تێزێکی بیرمەندی ئەمریکی زمانەوانی ‘چۆمسکی’ دەکات[2]. لە سەروبەندی جەنگی نەگریسی ئەمریکا لە ڤێتنامدا نیوسەدەمە لەمەوبەر لەوتارێکدا بەناوی ‘بەرپرسیارێتی ڕوناکبیر گووتنی هەقیقەتە’ ناوبانگی دەرکرد[3]. گوتارەکە جەختدەکات کە  ئەرکی ڕوناکبیرو ڕۆشنبیر گووتنی ڕاستی و پەردەهەڵماڵینە لەدرۆکان. ئەرکی رەوشتی وادەخوازێت لەرۆشنیبران پێگەی کۆمەڵایەتییان لەپێناو گۆڕانی کۆمەڵایەتییدا بەکاربهێنن و ڕاستییەکان بەڕای گشتی بگەینن. هەڵبەت، ‘چۆمسکی’ ڕووی دەمی لە سیاسەتداڕێژەری وڵاتەکەی نەبووە، بەڵکو ئەو نوسەرانەی لەزۆنگاوی ڤێتنامدا، بەرگریان لەسیاسەتی ئەمریکا دەکرد. بۆیە، ئەو جۆرە نوسەرو ڕۆشنیبرانەی بەبریکارەنوێکانی دەسەڵات ناوبرد.

 

 

بەڕای دانیال، بەبێ لەبەرچاوگرتنی هاوکێشەی هێز لەنێوان هێزو بکەرەسیاسیەکاندا، تەنها گووتنی ڕاستیەکان بەس نیین. چونکە، تەنها هەلماڵینی ماسکی درۆ بۆ گۆڕینی واقیعی کۆمەڵایەتی و سیاسی هەموو شتێک نییە. بێگومان، رەخنەکەی ‘دانیال’ لە ‘چۆمسکی’ لەسەرئەوەنیە ئاخۆ وتنی راستی هەڵەیە. نەخێر، لەپای ئەوەیە کە تەنها ووتن لەخۆیدا بەس نییە. جگەلەوەی، باوەڕکردن بەهەبوونی تاکە هەقیقەتێک کە نوسەرو ڕوناکبیرێک پێداگیری لەسەردەکات، لەخۆیدا دۆگمایەکە زیان بە دیموکراسی راوبۆچوونەکان دەگەیەنێت.

گرفتێکی تری ئەم جۆرە تێگەیشتنە سەبارەت بەرۆڵی ڕوناکبیر ئەوەیە کە تەنها لایەنە ڕەوشتییەکەی نوسین دەگرێتەوە. واتە، تەنها ڕەچاوی بەرپرسیارێتی ڕەوشتی وەک پێشمەرجی نوسین دەکات، نەک توانا، ووردیبینی، لێهاتووی لێکدانەوەو شرۆڤەکاری تێزو پرسیار بەرهەمهێنان. ئیدی، جەختکردنەوە لەپاڵنەرە زاتییەکانی نوسەر، وادەکات ململانێی سیاسی و شرۆڤەکاری بۆ هەڵوێست دابخزێت، نەک گەیشتن بەوێنە گەورەکەی پشت هەلومەرجەسیاسی و هاوکێشەکان.

سەربەخۆیی ڕوناکبیر وەک سەرمەشقی ئازادی و هەقیقەتبێژی، ئەو ڕاستیە دەشارێتەوە کە ڕوناکبیرانیش هەرگیز سەربەخۆ نین لەهێزە کۆمەڵایەتیەکان و ناشبن. ئەو راستیانەی  دەیدرکێنن و ئەو درۆیانەی دەریدەخەن، پشت بەهاوسەنگی و پارسەنگی هێز دەبەستێت، نەک ئازادیی خۆیی و بوێری. ئەرکی گووتنی هەقیقەت تاڕادەیەک پێویستە، بەڵام، چۆنیەتی گۆڕانکاری و ئەوەی ڕێیتێدەچێت، بەشێکیترە لەئەرکی ڕوناکبیر.

٤. ره‌خنه‌گرتن بێدەستنیشانکردن

‌لەکاتێکدا ده‌وروبه‌رمان نقوومه له‌ڕووداوه‌کاندا‌، ئێمه‌ش له‌ لیته‌و چڵپاوه‌کانیيدا ڕۆچووین. هەر جوڵەیە‌کیش ده‌مانبات‌ به‌قوڵایی خۆیداو هه‌رئه‌وه‌نده‌ ده‌زا‌نیین وورده‌وورده‌ دیارنامێنن. به‌ڵام، ناشزانین چی له‌بنه‌وه‌ ڕووده‌ات. ئه‌وه‌ی ده‌بینین ئه‌نجامی ڕوودانه‌که‌یه‌، نادیدەین له‌هۆکارو زه‌مینه‌ی روودانی. زۆربه‌ی نوسه‌ره ‌ناسراو و ‌جیدیه‌کان به‌رده‌وام له‌سه‌ر یەک ئاوازی ڕه‌خنه‌یی ده‌ژه‌نن: ده‌ستنیشانکردنی واقیع له‌ڕێی واژه‌ی سواو و دووباره:‌ ” ئێمه نیمانه‌” که‌س نەیکردووه‌، نه‌کراوه‌” هتد… کە به‌ناوی ڕه‌خنه‌وه لە‌ڕاز وگله‌یی سه‌رپێی و ساده‌ دەرناچن.

 ئه‌م ته‌رزه‌ نوسینانه، باس له‌هۆکارە بنچینەییەکان ‌ناكه‌‌ن، ته‌نها ئاماژه‌ی خێرا به‌وه‌ده‌کەن که “‌نییه‌ و نه‌کراوه”‌.‌ بێئەوە بپرسن: بۆچی نیمانه‌و چۆن ئیشی بۆبکرێت؟  زۆرترین قسە لەئەنجام و لێکەوتەکان دەکرێت، بەڵام هۆکارەبنەڕەتیەکان دیارنیین! له‌پاڵ ئه‌وه‌دا، خۆده‌رخستن و نیشاندانی ئه‌وه‌ی “من”‌ی نوسه‌ر/ ڕۆشنبیر یه‌که‌م که‌سم درکم بەو راستییەکردبێت! ‌له‌کاتێکدا، ئه‌مه‌ درۆيیه‌کی واقیعيه‌ ئەگەر کەسێک بڵێت: من یه‌که‌م که‌سی دونيای ڕۆشبیریم که ‌قسه‌م له‌بارەی فڵانە کێشە‌وه‌ ‌کردووه. گوایا، ئه‌م چركه‌ساته‌ی  “من”‌ دەکه‌‌مەوە، چركه‌ساتی مێژووییه‌ که‌سیتر ئەو پیشینه‌ییەى پێنابڕێت. واتە، ئیتر ڕاستییەکان، له‌منه‌وه‌ داده‌که‌وێت.

٥. شرۆڤەی زانستی یا جیهانبینیەکی وەستاو؟

 

بەوپێیەی لەبواری نوسیندا, نەریتێکی چەپانە زاڵبووە، هەمیشە لەگۆشەنیگاو سەنگەرێکی وەستاوە ڕوانراوەتە گۆڕاوەکانی دونیاو بەیەک چاویلکەی ئایدۆلۆجی هەڵسەنگاندن کراوە. هەربۆیە، سەروەختێک ‘ڕایمۆن ئارۆن’ چەپگەریی لەکایەی ڕوناکبیری فەرەنسیدا بەنەخۆشییەکی رۆشنبیریی داناوە[4]. ڕەنگە هەمانشت بۆ کوردستان گونجاوبێت، بەتایبەت، گوتاری ڕۆشنبیری کوردی ‘پاش راپەڕین’ خۆی لەسەر ڕەخنەکردنی کۆمەڵگە، کولتورو نەتەوەو ناسنامەو کێشەسیاسی و ئابورییەکان دامەزراندووە. ناسنامەی ڕۆشبیری کوردی کۆشکێکی لەسەر ئایدیالیزەکردنی بۆچوون و لێکدانەوەکانی هەڵچنیووە، جارێک خۆی کردۆتە وێژدانی گشتی، جارێکیش سەرقاڵی هەڵوێستنواندن بووە، جارجارەش چالاکێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی، یا توێژەرو پسپۆڕ!

‌ئه‌رکی ڕه‌خنە ‌قسه‌کردنە له‌سه‌ر‌ کێشه‌و هۆکارەکانی‌، نەک تێپه‌ڕين به‌سه‌ر کێشه‌که‌و‌ بازدان‌ بۆ‌ که‌سه‌کان. چونکە، ڕه‌خنه‌ به‌و مانا‌یه‌‌‌ ده‌بێتە هه‌ڵوێستنواندن له‌ڕێی دروشم و قسه‌ی جوانه‌وه‌. ئه‌مەش‌ گێژاوێکه‌ نوسینی کوردی به‌خورتی تێیکه‌وتووه:‌‌ ڕه‌خنه‌ بۆته‌ ساده‌کاری، ڕاوه‌شاندن و فڕێدانی ڕاوبۆچوون. ئه‌و جۆره‌ ڕه‌خنانه‌ ڕووشاندنی بابەتەکانە‌ له‌سه‌ره‌وه‌و له‌ده‌ره‌وەڕا‌. قسه‌کردن له‌سه‌ر ئه‌کته‌رە‌کان‌، نه‌ک کۆی شانۆی ڕووداوه‌کان و خودی کێشه‌کان له‌ناوه‌ڕا.‌

لەوانەشی هەڵگری بڕوانامەی باڵان، خاوەنی چەندان کتێب و گوتارن، دەیانەوێ ڕکابەرەکانیان بەگەڕانەوە بۆ پاشخانی تێوری زانستی بیرمەند، کۆمەڵناس و سیاسەتناسەکانی خۆرئاوا چەک بکەن. جگەلەوەی لافی زانستی بوون، بابەتیبوون و شارەزایی و کەرەسەی مەعریفییان دەوڵەمەندە، بەهۆی زانینی زمان و خوێندنەوەی سەرچاوە بەزمانەکانی عەرەبی، فارسی، ئینگلیزی و هتد، دواجار، دەخوازن ببنە دەسەڵاتێکی–ئەوتۆریتەیەکی- ڕۆشبنیریی و کەهەموو شتێک لەدیدو ڕوانگەی ئەواندا نەبێت و نەگونجێت مایەی ڕەتکردنەوەبێت.

 سەرباری ئەوەی نوسیەکانیان جیدیەت و پەرۆشی، پشتبەستوون بەتێزو تێورەخۆرئاواییەکان. هەڵبەت، ئەمە کێشەنییە لەخۆیدا، چونکە، ئاگاداری و ڕۆشنبیرییە جیهانیانیەکەیان، ئاشناکردنی خوێنەری کوردە بەو دونیایە. بەڵام، پێدەچێت لەوەدا وەرگێڕی پوختەی تێزەکانبن، بێ لەبەرچاوگرتنی پاشخانی تێورەکە و شیاوێتی لەخوێندنەوەی کۆمەڵگەیەکی خۆرهەڵاتی وەک ئێمەدا. بەڵام، ڕاستەوخۆ دایدەسەپێنن بەسەر کۆنتێکستە کوردستانییەکەدا. ڕەنگە، بەشێکی لەبەرئەوەبێت ئەو ڕۆشنبیرانە باوەڕیان بەدابەشکاری خۆرهەڵات و خۆرئاوا نەبێت. لەسەروو سنوورە کولتورو ئیتنینی و نەتەوەییەکانەوە بیربکەنەوە. جۆرێک ڕەهاگەری گەردوونی هەقیقەتی تێوری و زانستیان تێدابێت. بەڵام، ئەوەش پارادۆکسێکە کە نوسەرێک بەدیدێکی ڕیژەگەریی پۆستمۆدێرنانە بیرکاتەوە، بێڕەچاوکردنی تایبەتمەندی کولتورەکان بەوجۆرە بنوسێت. لەهەمانکاتدا هەر ئەو ڕۆشنبیرانە هەڵگری بیری جیاوازی کولتوریی، رێزی کەمینەو یەکسانی دەکەنە اسڕتییەکی رەها!

 

 

ته‌واو

 

 

سه‌رچاوه‌كان :

 

[1] Collins English Dictionary – Complete & Unabridged 2012 Digital Edition© William Collins Sons & Co. Ltd. 1979, 1986 © HarperCollins Publishers 1998,

2000, 2003, 2005, 2006, 2007, 2009, 2012. http://www.dictionary.com/browse/fixed-idea

[2] http://www.upenn.edu/pennpress/book/15361.html

[3] https://CHOMSKY.INFO

[4] https://www.britannica.com/biography/Raymond-Claude-Ferdinand-Aron#ref150422