گەمەی هونەری و زمانی لە [ئەی یار]ی بەختیار عەلیدا وەک موعجیزە
پێشەوا کاکەیی
بە خوێندنەوەی قەسیدە نوێیەکانی بەختیار عەلی، بە ڕوونی هەست دەکەم شاعیرێکی هۆشیار و بیرکەرەوە گفتوگۆ لەگەڵ جیهان و گەردووندا دەکات. لە هەمان کاتدا، هەست دەکەم شاعیر خۆی لە قووڵاییی ژیاندا بیرکردنەوە شیعرییەکانی دەر دەخات. پارچەیەک لە قەسیدەی «عەشق»ـی بەختیار عەلی بە ناوی «ئەی یار» وەردەگرین و تێیدا سەرنجی [هونەر و شیعر و زمان] دەخەیەنە ڕوو لە کەشوهەوای پاشنوێیەتیدا کە جیهان چۆن لە خۆیدا جێ دەکاتەوە. دەتوانم بڵێم شیعری بەختیار عەلی ڕەنگدانەوەی بەها و بوونە، بەدواداچوونە بۆ مانا، بەدواداچوونە بۆ ماناکانی جیهان، هەروەها گەڕانە بە دوای مانای فەزای ژیانی مرۆڤ و مرۆڤەکان و تەواوی پڕۆسەی چالاکییەکان. لێرەدا هیچ نیازێکم نییە هەڵسەنگاندنێکی گشتی بۆ شیعری بەختیار عەلی بکەم. بە پێچەوانەوە دەمەوێت چەند ڕوونکردنەوەیەکی گشتی لەسەر گرنگی شیعری و هونەری شیعرییەکەی لەسەر ئەو پارچە قەسیدەیەی بدەم کە سەرنجی منی هێناوەتە سەر ئەو گەمەکردنە لایەنە هونەری و زمانییە شیعرییەی کە پرسگەلێکی مرۆڤ دەخاتە بەر باس.
لە پڕۆسەی دۆزینەوە و خوڵقاندنی زمانی نوێدا، شاعیر دەبێت پەیوەندییەکی درێژخایەنی لەگەڵ زماندا هەبێت. مەعریفەی «دەروونناسی» ئامادەکارییە بۆ شەڕکردن لەگەڵ وشەدا. هەروەها ئیرادە و کۆڵنەدان بۆ بەرگەگرتنی ئازارەکان، دەتوانێت گەشەیەکی بەردەوام لەم ململانێ سەختەدا بە دەست بهێنێت کە تەمەنێک وزە بە کار دەهێنێت، بەردەوام ئەفسانە بشکێنێت و بەربەستەکان تێپەڕێنێت و فراوانتر و قووڵتر بێتەوە کە گریمانەی ئەزموونی هەبوویەتی بکات، ئەو کات کایەی داهێنەرانەی خۆی باشتر دەکات و شاعیر خۆی خۆی تێدەپەڕێنێت. شاعیر خۆی تەرخان کردووە بۆ درووستکردنی زمانی نوێی بێشومار کە بتوانرێت لە ئێستادا و داهاتوودا بۆ ئەو سەردەم و کۆمەڵگایەی تێیدا دەژی بە کار بهێنرێت، سەبارەت بەو کڕۆکیەی کە شاعیر لە زماندا پەیڕەوی لێدەکات، هەوڵ دەدات (عیشق و مەرگ) لە زمانەکەیدا بکاتە ئامانج. لێرەوە لە چەند گۆشەنیگاوە دەچینەوە ناو زمان و هونەری ئەم پارچە قەسیدەیەوە؛
ئەفسوونسازیی زمان و هونەر:
حشتێکی حاشاهەڵنەگرە کە «شکاندنی ملی لۆژیکی زمان» ڕێگەیەکی مومکینە بۆ ساختەکردنی زمانێکی نوێ؛ بۆیە ڕەسەن بە و [بە وشەی نوێ بۆ جیهان قسە بکە] کە هەر لە کۆنەوە هەبووە. مەبەست لە ڕەسەنێتیی خۆشەویستی هاندانی گەنجانە، پێشکەوتن و قسەکردنی بوێرانەیە، گەڕان و سەرگەرمییە، کە ئاڕاستەکە ئاماژە بەوە دەکات: واز لە یاسا سرووشتییەکانی لۆژیکی زمان بهێنین یان بیشێوێنن و بە شێوەیەکی نوێ مامەڵە لەگەڵ زمان- (بە شێوەیەکی سەرەکی «وێنە») بکەین. ئەگەر بنواڕینە ئەم پارچە قەسیدەیەی «ئەی یار»ی بەختیار عەلی، دەمخاتە ناو لایەنێکی قووڵی هونەری شیعری و ناوەرۆکێکی فرەمانایی ئاڵۆزەوە؛
(ئەی یار!
بەیانی دێت و مەرگ دێت و پاییز دێت و تۆ دێیت و عەشق نایەت
عەشق دێت و بەیانی نایەت و پاییز نایەت و تۆ نایەیت و مەرگ نایەت
تۆ دێیت و عەشق دێت و بەیانی نایەت و پاییز نایەت و مەرگ نایەت
تۆ دێیت و عەشق دێت و بەیانی دێت و پاییز نایەت و مەرگ نایەت
تۆ دێیت و عەشق دێت و بەیانی دێت و پاییز دێت و مەرگ نایەت
مەرگ دێت و بەیانی نایەت و عەشق نایەت و پاییز نایەت و تۆ نایەیت
سەیر كە! ھەرگیز لەگەڵ موعجیزەكاندا كۆ نابینەوە!
بەڵام عیشق
نەمریی خۆی دەداتە ئەو سوارچاکانەی لە ئەسپەکانیان دانابەزن
من و تۆش دوو پیادەین لە ئاو
دوو پیادەین لە نەوەکانی تەپوتۆز
لەژێر سێبەری ئەو باڵندانەدا دەمرین، کە بەرەو جەهەنەم دەفڕن.*)
لە ڕووی جووڵەی داهێنەرانە، لایەنە خۆشەویستییەکانی هونەری دەربڕینی «سوریالیستی» دەگرێتە بەر و ستراتیژییەکانی وەک [نەرمی زمان، دژیەکی، ناڕوونی، فەزای سپی، بازدان، چەوساندنەوە، ئازاردانی عیشق، چێژی مەرگ و هتد..] بە کار دەهێنێت و ئاڵوگۆڕ بە بابەتەکان لە نێوان عیشق و مەرگدا دەکات بۆ ڕێکخستنەوەی وێنە و واتاسازی. خۆگونجاندن بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی داهێنەرانە لە پەیوەندییەکەدا کار بکات لە نێوان ئەوەی زمان ئاماژەیە بۆ چی و دەتوانێت ئاماژە بە چی بکات. چ دژایەتیکردنی متمانەی زانینی لۆژیکی بێت، چ بۆ پاتکردنەوەی ڕەسەنایەتی نائاگایی بێت، یان بۆ تێگەیشتن لە بێماناییی بوونی مرۆڤی نوێخواز بێت، یان خودی سوریالیستەکان خۆیان بێت. لە درووستکردنی شیعردا، یارمەتیدەرە بۆ فراوانکردنی وێنەی ئەقڵی شاعیر، چڕکردنەوەی وێنەی شیعریی، بەهێزکردنی پاکی شیعرەکە و هتد… دەردەخات. لە دەستکاریکردنی زماندا، هێزی ئەوەی هەیە مەرگ بکاتە عیشق و عیشق بکاتە مەرگ. شاعیر بۆ یەکەمین جار لە مێژووی شیعری کوردیدا، «گەمەی هونەری شیعری» بە «گەمەی زمانی شیعری» دەباتە ناو قووڵاییی ماناوە. شیعرگەلێک لە ڕۆژهەڵات بەرهەم هاتووە بە ناوی گەمەی زمانی و گەمەی هونەری کە ناوی بەرەشیان لە خۆ ناوە، ڕاستییەکەی هەر لە تەنکاییدایە و کە دەچنە ناو ماناوە، ون دەبن. گرنگی ئەم شیعرە لەوەدا دەردەکەوێت، ئەگەرچی شاعیر بە لایدا نەچووەتەوە جارێکی تر ئەم شێوازە بە گەڕ بخاتەوە، بەڵام قووڵاییی هونەر دەباتە ناو زمانەوە و قووڵاییی مانایش لە زماندا دەردەخات. ئەم گەمەکردنە، لە جووڵەپێکردنی زمانەوە سەرچاوە دەگرێت، بە یارمەتی گەمەی هونەری. زمانی شیعرەکە لە [بەیانی، مەرگ، پاییز، تۆ، عیشق]ـەوە سەرچاوە دەگرێت و گەمەی هونەرییەکەیش وەک یاری شەترەنج لەسەر هەردوو خانەی «ڕەش و سپی» بە [دێت و دێیت، نایەت و نایەیت] بیری ئێمە بەناو قەسیدەکەدا دەبات.
شاعیر «ئەفسوونسازی زمان»ـە و تابلۆکانی [بەیانی، مەرگ، پاییز، تۆ و عیشق] بە زمان دەکێشێت. شاعیر توانیویەتی ملی لۆژیکی زمان تێک بشکێنیت و زمانێکی تازەگەری درووست بکات. ئەم دەستەواژانە، چەمکگەلێکن و تەنیا بە وشەوە خۆیان دەردەخەن و لە کاتێکیشدا ئەم وشانە خۆیان کورتکراوەی زنجیرە گوتارێکن کە [کۆ ناکرێنەوە لە یەک گوتاردا، بەڵام نیشان دەدرێت و تێکڕا و پێکڕا هەوای گۆرانییەکە تەواو دەکەن] و بە شێوەیەکی ئاگاییانە دەخرێنە ناو قەسیدەکەوە، دەڕژێنە ناو وێنەکەوە، تێکەڵ دەکرێن و بە تێگەیشتنەوە قسەیان پێدەکرێت. لۆژیکی زمان- (لۆژیک) و ساختەکردنی زمانێکی نوێ (گفتوگۆ)، ئەنجامەکەی درووستکردنی کۆمەڵێک بەربەستە تا زمان و هونەر لەناو بیری شیعریدا ئامادەیی هەبێت.
زمانی وێنەسازیی و هونەری شیعرەکە:
وێنە، توخمە کڕۆکییەکەی شیعرە و ئەو ئاماژە سەرەکییەیە کە «زمانی شیعری» لە «زمانی ناشیعری» جیا دەکاتەوە. شیعر وێنەسازی بە کار دەهێنێت بۆ گەیاندنی چەمکی هونەری، کە شێوازی دەربڕینی ناوازەی خۆیەتی. لەسەر بنەمای ئەمەیش، دەتوانین چالاکیی داهێنەرانەی شیعر بێلایەنانە بەم شێوەیە وەسف بکەین: [شاعیر وێنە کۆ دەکاتەوە و دەیگرێت، زمانی نوێ دەدۆزێتەوە و درووستی دەکات، پاشان بە شێوەیەکی ڕێکخراو تێکەڵیان دەکات بۆ ئەوەی پڕۆسەی بیرکردنەوە (ئەقڵانی و سۆزداری) چالاکییەکانی چەمکی هونەری لە قاڵب بدات. کە زمانی شیعری، بریتییە لە وەرگرتنی «زمانی وێنە» وەک جەستەی سەرەکی؛ «تێکەڵکردنی ڕێکخراوەیی زمانی وێنەیی» پێکهاتەی دەرەکی (بەشی) شیعرەکەیە و (چەمکی هونەری) پێکهاتەی ناوەکی (واتا)ی شیعرەکەیە.
لە ژیانی کۆمەڵایەتیی مرۆڤە سەرەتاییەکاندا، زۆربەی ئەو وشەسازیانەی لە ژیانی ڕۆژانەدا بە کار دەهێنران، سەرنجیان لەسەر شتە تایبەتەکان بوو. خەڵکی سەرەتایی دەستیان کردبوو بە بەکارهێنانی وشەسازی- [ناونانی شتەکان] بۆ ئەنجامدانی گواستنەوە و پەیوەندیکردنی زانیاری سادە و پێویست. ئەم زاراوانە وردە وردە بڵاو بوونەتەوە و بە شێوەیەکی بەرفراوان بە کار هێنراون. بۆیە لە سرووشتدا زمان لە شێوەی «پەیام»ـدا دەخرێتە ڕوو، بۆیە سەرەتاییترین ئەرکی زمان (گواستنەوەی زانیاری)ـیە. لە لایەکی ترەوە، شاعیر سەرقاڵە بە «زمانی بابەتی» کە زمانێکی دیاریکراو هەیە و ئەو بابەتەی کە باسی دەکات، هەندێک شت یان بارودۆخی کاروبارەکانە کە «پاشزمان»ـە. کە پاشزمان بریتییە لە: [زمانێکی دیاریکراو، ئەویش ئەوەیە لەسەر بنەمای خودی زمانەکە، وەک بابەتی وەسف و گفتوگۆ لە خۆ بگرێت]. بۆیە لە پڕۆسەی وێنەسازییەکەیدا، پاشزمانی لە خۆ گرتووە کە هەم گفتوگۆ و هەم وەسفییش دەکات بە [بەیانی، مەرگ، پاییز، تۆ و عیشق]. پەیوەندی هاوبەشی نێوان دوو وێنەی (زمان و هونەر لە وێڵاشی شیعردا) بابەتی سەرەکی وەسف و گفتوگۆیەکەیە. لەسەر ئەم بنەمایە، لە پەیوەندیی «دژە خاڵی»ـدا، یەکەمیان زمانی بابەتی و بە شێوەیەکی سرووشتییش زمانی ڕووپۆشکردنی ئەم گوتارە لێکدراوانەیە. بۆیە زمانی بابەت و زمانی پەرەگرافی دواتر پێویست ناکات بە ئەنقەست لە زمانی شیعردا جەختی لەسەر بکرێتەوە.
لەگەڵ ئەوەیشدا، تایبەتمەندییەک لە نامۆبوونی مانادا خوڵقاندووە، کە لە نێوان ئەو هێما وێنەییانەی کە لە قەسیدەکەدا بە کاری هێناوە و «نائومێدی» بابەتی قەسیدەکەیە. نائومێدی، لە ڕوانگەی واتاسازییەوە، بەشێکە لە قسەکردن کە گوزارشت لە هەندێک هەستی ناوەکی دەکات. وەک بەرهەمێکی شیعریی، چۆنیەتی چوونە ناو واتا و واتای «نائومێدی» لە ڕێگەی واتا و نیشاندانی وێنەسازییەوە، کلیلی دەربڕینی هێماکانی زمانە. لێکچوونێکی دیاریکراو لە نێوان «دێت و دێیت» و «نایەت و نایێت»ـدا هەیە لە ڕووی یەکگرتووییەوە، ئەو دوانە، دەچنە ناو یەکترەوە، پێکەوە دەژین و تەواوکەری یەکترن، بوارێکی ماناسازیی هاوسەنگ و یەکگرتوو درووست دەکەن. بە سەیرکردنی مانای سرووشتیی نائومێدی، بۆمان دەردەکەوێت کە بەرهەمی شاعیر زیاتر هەست و سۆزی خودێتی و ئەزموونی ژیانی لە پێشکەشکردنی مانادا جێگیر کردووە. لە هەر ڕوانگەیەکەوە لێی بڕوانین، ئاماژە بە نائومێدی دەکات، بەڵام هەموو هێما ئایدۆگرافییەکان ئاماژە بە هەوا/ ڕیتم و ئارەزووی ژیانێکی دیکەی بەهێزتر دەکەن. ئەمە بانگەوازێکە بۆ داهاتوو، هاوارێکە بۆ دروێنەکردن و ستاییشکردن و چاوەڕوانی یۆتۆپیای نموونەییی ناوەوە.
لە ڕوانگەیەکی دیاریکراوەوە، هێماکانی زمانی ناو ئەو پارچە قەسیدەیە، توانای هونەری و پێشکەشکردنی مانایەکی دیاریکراوی توانستەکەی شاعیر خراوەتە ڕوو. لە هەمان کاتدا، جۆری گێڕانەوەی شیعریی زۆر جار لە بیرکردنەوەی ناوازەی شاعیرەوە یان ئەزموونی کەسیی ناوازەی هەست و مەعریفەوە لەژێر دیمەنێکی دیاریکراودا و لە ساتێکی دیاریکراودا دەست پێ دەکات و دواتر ئەم بیرکردنەوە و هەست و مەعریفە یەک دەخاتەوە یان لە ڕێگەی تواناکانی هێمای زمانی خۆیەوە مانایەکی دیاریکراوی توانستی خۆی دەخاتە ڕوو. ئەوەی دەیبینین شاعیر لەم هاوكێشە زمانی و هونەرییە، وێناسازی دەخوڵقێنێت بێ ئەوەی چوارچێوەی ناوەرۆک بکاتە قوربانی. گرفتی زۆرێک لە شاعیران ئەوەیە کە کاتێک [گەمەی هونەری شیعری و زمانی شیعری] دەکەن، ناوەرۆک دەکەنە قوربانی و ون دەبێت. لەم پارچەیەدا، پانتاییی ناوەرۆک لەگەڵ پانتاییی هونەرەکەیدا، [زمان و مانا و شیعر] ڕێکتر دەخاتەوە. لە خوڵقاندنی ڕاستەقینەی بەرهەمی شیعرییدا، ئەم شێوازە شیعرییە جۆرێکە لە شێوازی مانابەخشین بە زمان و هونەری شیعری. بۆیە پێکهاتەی [ئەی یار]، ڕاستییەکەی جۆرێکی داهێنەرانەیە کە پێشتر تاقی نەکراوەتەوە. کە بە تێچووی [وشە- هونەر و زمان]، ئەمە کارە گەورەیەی خوڵقاندووە.
بە سرووشتی خۆی، خاوەنی ڕۆح و بەها و مانای سەربەخۆییە. لە سەردەمی جیاواز و بارودۆخی مێژوویی جیاوازدا، ڕۆڵی پێشەنگی گێڕاوە. لەژێر پاشخانی فۆرم و نیشانە کولتوورییەکانی پاشنوێیەتییدا، ڕۆحی شیعری بە شێوەیەکی سرووشتی پاراستویەتی و هاوسەنگییەکی سیستماتیکی دیاریکراوی لە زمان و هونەری شیعرەکەدا خستووەتە ڕوو. خاڵی چوونە ژوورەوەی ئەم هاوسەنگییە، لە دەنگدانەوە و ڕەنگدانەوەی ڕۆحی خود و تێڕوانینی ڕۆحی تاکە کۆمەڵایەتییەکاندایە. وەرچەرخانی ناوەوەی مانا و بەها بۆتە ناوەکی بنەڕەتی و مەرجی ڕۆحی قەسیدەکە.
شوبباتی ٢٠٢٤
شوێنپێ: قەڵادزێ
* تا ماتەمی گوڵ، تا خوێنی فریشتە، بەختیار عەلی، چاپخانەی کارۆ، چ٤، سلێمانی، ٢٠١٩، ل١٢٣-١٢٤
