ڕەش زمانی دووهەمی شێوەكار فایق ڕەسوڵ
داناعەسكەر
ئەوەی هونەری شێوەكاریی و موزیك لە هونەرەكانی دی جیادەكاتەوە، بەكارنەهێنانی زمانە، زۆربەی هونەرەكانی دی زمان وەك بنەمایەكی سەرەكی كارەكانیان بەكاردەهێنن، پێویستییەكی ئەقڵی و فیكرییە، پێچەوانەی شێوەكاریی و موزیك، ئەگەر پێشتر پانتۆماینی بێدەنگ هەبوو، ئێستا ئەوەش زۆر بەكەمی بەدی دەكرێت. گوتەی موزیك زمانی هەموو میللەتانی سەر ڕووی زەوییە، ئەمە بنەمایەكی نەگۆڕە و هەست و زووبانی هەموو مرۆڤایەتی بە یەكەوە گرێداوە، ئەوەی موزیكی میللەتان لەیەك جیادەكاتەوە، كولتور و ژینگە و ژیاریی ڕۆژانەی و تایبەتمەندیی ئەوانە، كە لە سروشتی موزیكدا بەدی دەكرێت. بۆ ئەوەی موزیكیش لە هونەریی شێوەكاریی جیابكەینەوە، دەكرێ بڵێین موزیك زمانی ئەكادیمیانەی موزیسیانە.
هونەری شێوەكاریی پێچەوانەی هەموو هونەرەكانی دی، ڕەنگ زمانی دووهەمی كاركردنیەتی، هەر هونەرمەندێك تایبەتمەنی لە هەڵبژاردنی ڕەنگەكانیدا هەیە، هونەرمەندی دی هەیە، پێچەوانەی ئەوان، هەڵبژاردنی ڕەنگ و بیرۆكە بۆ بینەر بەجێدەهێلێت!، ئەویش هەوڵێكە بۆ دروستكردنی بینەری بیركەرەوە، ئەمیش تایبەتمەندیی خۆی هەیە بۆ گەشی عەقڵی و فیكریی مرۆڤ و خوێندنەوەی هونەری تازەگەریی.
لەم باسەماندا قسە لەسەر زمانی دووهەمی شێوەكاری دیاری كورد” فایق ڕەسوڵ” دەكەین؛ فایەق ڕەسوڵ یەكێكە لە شێوەكارە دیارەكانی كورد و، ساڵانێكە زۆرە لە ئەوروپا دەژی و دید و ڕوئیای تایبەت بە خۆی لە هونەری شێوەكاریدا هەیە. ئەوەی فایق ڕەسوڵ لە شێوەكارەكانی دی لە بەكارهێنانی ڕەنگی ڕەشدا جیادەكاتەوە، كۆنسێپتی ڕەنگی ڕەش لای فایق ڕەسوڵە. بەتایبەت ئەو پشتوێنە – باگگراوەندە تۆقێنەرەیە كە بەدرێژایی پەنجاساڵ لەگەڵیدا ژیاوە. لەوێنەگشتییەكەیدا ڕۆحی مرۆڤێكی بریندارە، ئەویتری جیاوازە كە بە هەنگاو بە خەونەكانیدا سەركەوتووە، ڕەش لای فایق ڕەسوڵ لە فۆرمێكی ساختە نییە، بەڵكو ڕێك ئەو وێنەیەیە كە لە ئاگایی ئێمەدا ژیاوە. لەناو هەموو ئەو تابلۆیانەی لەم دواییەدا كە لەڕێی خودی كاك فایقەوە دەستم كەوتوون، تابلۆكانی فایق وەك مرۆڤێكی برینداری كورد بە ئاشكرا بەدیدەكرێت. بە جۆرێک ئەم فۆرمە لەكاركردن لە هونەری شێوەكاریی زۆر جیاوازە لە ئیشكردن لەناو چیرۆك و ڕۆمان، پێچەوانەی كایەكانی دی هونەر و ئەدەب.
هونەریی شێوەكاریی زیاتر هونەرێكی فیكریی ئیستاتیكییە، هونەرێكە بەرلەوەی بە قۆناغەكانی ژیانی مرۆڤایەتیدا هەنگاوی خێرای ناوە، وەلێ چێژ خەسڵەتێكی تایبەتی هونەری شێوەكارییە، كە ناكرێ لە تایبەتمەندیی هونەریی شێوەكاریی بخرێتە دەرەوە، ئەمە لەو سونگەیەوە كە دەگوترێت ” هونەر ئاوێنەی گەلانە” گەیاندنی هزری ئێمە لە ڕێگەی ڕەنگی ڕەش، هەر گەیاندنی ڕەش وەك سمبولە گشتییەكەی نییە، كە لە یادەوەری ئێمەدا گەرای كردووە، نەخێر! ئەوەی لە تابلۆكانی ڕەسوڵدا بەدی دەكرێت دیوەكەی تری سمبولیزمی ڕەشە، ئەویش گەیاندی فیكرە، گەیاندی خەونی مرۆڤی كوردە لەناو بازنەیەكی ڕەش دا. گەیاندنی بیرۆكەی فیكر و وێنەی ژیانی مرۆڤی كورد لەڕێی ڕەنگی ڕەشەوە لای فایق ڕەسوڵ بووە بە ستایلێكی تایبەت بە خۆی.
ئەم ستایلە تەنها لە وێنە ڕەشبینییەكەیدا نییە، بەڵكو دیوە ئەرێنییەكەشی لەناو بوونێكی رەشی تردا بەرجەستە كردووە، كە ئەویش ئالنگاریی ئەو دۆخ و سروشتە نەخوازراوەی بوونی منی جیاوازە لەناو ئەویتر، منێك دەیەوێ لەو كەشە مەترسیدارە ڕزگاری بێت، منێك لە سنوورێكی بەڕەش چێوەكراو، نەخشەیەك بۆ خەونێك دادەڕێژم، واتە فایق ڕەسوڵ كۆستی مرۆڤی ڕۆژهەڵاتی وەك خۆی گەیاندووە، ئەقڵی مرۆڤی ئێمەی بە خەونی موزەیەف پەردەپۆش نەكردووە. بە دیوێکی تردا، هەموو ئەو مۆتیڤە موزەیەفانەی لە ناو ڕەنگدا هەن ناتوانن سروشتی ئێمە بگۆڕن، ئەوەی سروشتی ئێمە دەگۆڕێت ئەو گوتارە راستەقینەیەیە كە فایق ڕەسوڵ لەڕێی ناوەڕۆكی تابلۆكانییەوە بەوانی تری دەگەیەنێت. ئیدی ئەوەی ئێمەی هێنایە نێو تابلۆكانی فایق ڕەسوڵ، بیرەوەرییەكانی خودی فایەقە، فایەق لە كوێوە تەماشای دونیا جەنجاڵەكەی خۆی دەكات و چۆن بە تەنافی یادەوەرییەكانی هەڵواسراون. ئەوەی ئێمەی هێنایە قسەكردن لە بارەی زمانی دووهەمی فایق ڕەوسوڵ، ئەو برینانەن كە بە دیواری بیرەوەریی و یادەوەری تابلۆكانییەوە خوێنی ڕەشی لێدەچۆڕێت.
ئەوەی ئێمە بە دیوار و یادگەی فایقەوە دەیبینین، تەنها بۆیەی ڕەش نییە، بەڵكو بەشێكی زۆری ئەو ڕەشییە خوێنەو بە دیوارەكاندا هەڵواسراوە، جەستەیەكی بیمارە، جەستەیەك شكست و كۆست خامۆشی كردوە، وەلێ ئاماژەیەكە بۆ ژیان.
ئیدی بەسە بۆ ئەوەی تێگەیشتنێكی جودامان بۆ زمان و فۆرمی تری ڕەنگی ڕەش لای فایق ڕەسوڵ هەبێت؛ بۆ نموونە ئەگەر ڕەنگی ڕەش وەك فۆرمێكی تایبەت تەماشا بكەین، ناتوانین سپی فەرامۆش بكەین. هیچ كاتێك ڕەش ناتوانێت خۆی لە سپی بخاتەوە دەرەوەی بوون. ژیان و مەرگ، بوون و نەبوون، هەموو دژەكان لەوێنەیەكی تایبەتدا وەسف ناكرێن، هەم تایبەتمەندییان هەیە، هەم جیاوازییان هەیە. ئەوەی لە تابلۆكانی فایق ڕەسوڵدا بەدی دەكرێن، گەیاندنی سپییە بە ڕەنگی ڕەش، گەیاندنی تەزووی كارەبایە بە سارد و گەرمەوە… واتە وێنە گشتییەكەی خود، سروشتیە تایبەتمەندەكەی مرۆڤی بریندار، بۆیە دەكرێ بەو شێوەیە تەماشای ڕەش نەكەین كە تەنها پەڵەیەكی تاریكە، هەمیشە لە سنووری تاریكییەكانەوە دەنگی ناڕاز و ستەملێكراوەكان دەردەكەون، هیچ لە سروشتی سپییەوە دەنگی ستەملێكراو نابیستین، پرسیار ئەوەیە ئێمە لە كوێدا دەژین؟
بێگومان فایق ڕەسوڵ لە تابلۆكانیدا پێمان دەڵێت؛ “ئێمە لەو بازنەیەدا دەژین كە بۆمان كێشراوە.“ ئەوەی سنووری ئەو بازنەیە تێكدەشكێنێت، ئەقڵ و بیركردنەوەیە، ئیشی ئێمە ئەوەیە لەناو ڕەشاییەكانەوە دونیا و دەورووبەر بخوێنینەوە، ئیشی ئێمە ئەوەیە لەناو تاریكییەكانەوە فۆرمی دیكەی ژیان مومارەسە بكەین، خەونی جوان و دونیابینی جوان، لەو كەشە مەترسیدارانەدا بدۆزینەوە، كەوتن نەبێ هەستانەوەش نابێت، سپی نەبێ ڕەشیش نابێت، بۆیە پێوستە لەناو دونیابینی فایق ڕەسوڵ بەدووی سپێتی ژیاندا بگەڕێن، ئەو هەموو ڕەشییەكانی بۆ خستووینەتەڕوو، ئێمە دەبێ بە چرایەكەوە سپێتییەكان بدۆزینەوە.
ئەگەر لە فۆرمە گشتییەكەیدا ڕەش وەك سەرچاوەی بیركردنەوەی فایق ڕەسوڵ تەماشا بكەین؛ دەبێ بەوردیی لەو نهێنیانە بكۆڵینەوە كە ڕەشی وەك چەمكێكی غەمبار خزاندا بیركردنەوەی فایەقە ڕەسوڵەوە، هیچ بیركردنەوەیەك ناپرژێتە سەر بیركردنەوەی خەمڵاندنی ڕەنگێكی تایبەت بە دونیابینی خۆی، ئەگەر ئەو بیركردنەوەیە لە تەمەنی هەرزەكاریی یا قۆناغی بیركردنەوەیدا نەخشەیەكی تایبەت بە خۆی لە خەیاڵ و یادەوەریدا ئاوێتە نەبووبێت، ئایا ڕەش لە خەیاڵ و بیرەوەریی فایق ڕەسوڵ خەیاڵە یا هەڵوێستەیە لە ڕابوردوو؟
پرسیاری ئێمە لەو نەخشەیە نییە كە فایەق وەك دونیابینییەك شێوەی تایبەتی خۆی پێ ناساندووە، بەڵكو ئەو ڕچەڕێیەیە كە ڕەشی لە یادەوەریدا چەسپاندووە. سنووری جوگرافیای ژیان و بیركردنەوەی مرۆڤ لەم وڵاتەی ئێمەدا لە كەسێكەوە بۆ كەسێكی دی پەیوەستە بە شوێن و ژینگەی سیاسی و كۆمەڵایەتییەوە، سایكلۆجیای مرۆڤی ئەم دەڤەرەی ئێمە، واتە ناوچەی گەرم، سەدان تراژیدیای تێدا تۆمار كراوە، دەیان داستان و چیرۆكی غەمگینی تێدا نووسراونەتەوە، ئەوەی فایق لەوانی دی جیادەكاتەوە ئەوەیە، فایق خۆی وەك كارەكتەرێكی زیندوو لە ناو ئەو تراژیدایەدا ژیاوە، ئەو بەشێكە لەو چیرۆك و قوربانیەی كە مێژوو لەسەر گاشەبەرد و دۆڵ و قەدپاڵی چیاكان تۆماری كردووە، هەربۆیە ڕەش ئەو ڕەنگە ڕۆمانسییە نییە كە لە یادەوەریی ئەوانی دیدا، خەونی ئاشقانەی پێ دەنووسرێتەوە، خودی ئەو ڕەنگە لای فایق كەشێكی غەمگینی هەیە، كە زۆر جیاوازە لەو ڕەشانەی ڕۆژانە بەرچاومان دەكەون.
سەرەتای شەستەكان، دەستێكی ڕەش دێت و فایق و خانەوادەكەی لە گوندەكەی خۆیان `شۆراو` لە دەورووبەری كەركوك دەربەدەر دەكەن، ئیدی لەو قۆناغەوە تا سەردەمی دڵەڕاوكێ و ئەشكەنجەی زیندان و خوێنی ڕژاوی هاوڕێكانی و بوونی بە پێشمەرگە، تا دێت ڕەنگی ڕەش فۆرم و ئەدگارێكی تر وەردەگرێت. بەمجۆرە ڕەش دەبێتە كارەكتەری سەرەكی و زمانی سەرەكی تراژیدیەكانی فایق ڕەسوڵ ڕەش دەبێتە سكێچی تایبەت بە خۆی.
لێرەدا پێویستە ئاماژە بە خاڵێك بدەین، هەموو دەزانین لە بنەڕەتدا ڕەش وێنەیەكی تایبەت بە خۆی هەیە، هەر میللەتێك بە جۆرێك لێی دەڕوانێت، كێشەی ئێمە لە بە تایبەتكردنی ڕەش بە جۆری بیركردنەوەی فایق ڕەسوڵ، پەیوەستە بەو ژینگە سیاسی و كۆمەڵایەتییەی ئەوی تێدا ژیاوە، بۆیە وەك لە تایتڵی باسەكەماندا ئاماژەمان پێداوە، زمانی دووهەمی فایق ڕەسوڵە، واتە فایق لەڕێی هونەری شێوەكارییەوە ئاماژەكانی پشت بیركردنەوە لە ڕەشمان بۆ وێنە دەكات. ئەوەی من و فایق ڕەسوڵ بەیەكەوە دەبەستێتەوە، هاوشاریی و هاو شوێنی و هاوخەمییە، بۆیە بە وردیی لە ئازارەكانی فایەق دەگەم؛ ئەوەی ئێستا من و فایق و ئێوە بەیەكەوە دەبەستێتەوە، ئەو گۆڕانكارییە قووڵەیە، كە لە خەمی هاوشوێنییەوە بۆ هاوخەمیی نیشتمانی و مرۆڤایەتی هەنگاو دەنێت. ئێستا خەمی فایەق خەمی هەموومانە. ڕەش مەسەلە گەورەكەی ئێمەیە لە شۆڕشی چەكدارییەوە بۆ ماهییەتی هونەریی شێوەكاریی و ئەقڵانییەت هەنگاو دەنێت، ئەوەی لە ڕابووردوودا ڕەشمان وەك جەنگاوەرێك دەناسییەوە، ئێستا دونیابینی و گوتاری ئینساندۆستیە، خەونی گەورەی ڕۆشنبیریی و هونەرە.
فۆرمێكی تری خەون و ئازارەكانی مرۆڤە غەمگینەكانە، تۆنی دەنگی ئەو مرۆڤانەیە كە بەدەم ئازارەوە سەریان نایەوێ، ڕەنگی ئەو كوكوختیە غەمگینانەن كە لەباخچەكانی كەركوك دەربەدەركران و هێلانەكانیان ڕووخێنران، ناڵەی ئەو كەروێشكە ژنانەن، كە بەدەم ئازاری مناڵبوونەوە گیانیان سپارد. هەربۆیە سایكۆلۆجیای فایق لە فەزای گشتیی هونەردا گوزارشت لەو پەیامە مرۆڤانەیە دەكات، كە چەكی بەگژداچوونەوەی هونەر و فیكرە.
هونەر ئەو چەمكە قوڵەی كۆنسێپتی مرۆڤی كوردی لەكۆڵدایە، كوردێك هەم بێ كەسی و هەم غەمباریی تێدا بەرجەستە بووە. لە وێنە گشتییەكەیدا ڕەش فۆرمێكی تایبەت بە خۆی هەیە، ئەم تایپە یا فۆرمە لە فەزای گشتیدا، ئەرگیومێنتێكی غەمناكی لەناخدایە. واتە هەڵگری روحێكی تاریكە، دونیایەكی ئاڵۆز و نادیارە، سایكلۆجیای مرۆڤی دڵشكاوە، لە وێنە ئەقڵانییەكەیدا فۆرمێكی میتافیزیكیانەی لە خۆ گرتووە، واتە رۆح و لۆژیك و ئەقڵ.
ئەم هونەرە دونیابینییەكی فیكری و فەلسەفی لە خۆ گرتووە، فیكر بەو مانایەی فایق ڕەسوڵ لە هەناوی ڕەنگی ڕەشەوە غەمگینی مرۆڤی دڵشكاوی هەڵگرتووە، ئەوەی لەم فۆرمە لە هونەری شێوەكاریی تێدەگات، نوخبەیەكن، دەستەبژێکنم پاشخانێكی ڕۆشنبیریی قوڵیان لە باری هونەریی سەردەمیانەوە هەیە. واتە ئەم غەمگینییە دەبێتە ئەرگیومێنتێكی فەلەسەفیی، بۆیە ئەوەی لە وێنە گشتییەكەیدا ڕەشە، فۆرمێكی جیاوازە، وێنەیەكە لەچێوەكەی خۆی ناچێتە دەر، پرسیارەکە ئەوەیەل ئایا ڕەش ڕەنگە یا سپێتی ئەو كەشەی بۆ فەراهەم كردووە؟
دامەزرێنەری ڕەنگی ڕەش ” ئەلبیرت هنری مۆنسڵ” ساڵی 1858- 1918 ڕەشی وەك فەزایەكی تایبەت بەخۆی تۆمار كردووە، لە چوارچیوەكەی خۆیدا بێ شوناس و تاریك و ئاڵۆزە، ئەوەی دونیابینی خۆی لەم وێنەیەدا دەردەخات، ئەو هونەرمەندە تایبەتانەن كە ئازارەكانیان بەویتر دەگەیەنن، ئەوەی فایق ڕەسوڵ كاری لەسەر كردووە، دۆكۆمێنتکرددنی ستەم و غەمگینی و شكستەكانی مرۆڤی كوردە لە تابلۆكانیدا. ئەمە هەر تەنها وێنەیەكی سادە نییە، بەڵكو گوتاری سادەی ئێمەیە لەناو فۆرمێكی ئاڵۆزی هونەری شێوەكاریدا.گەیایدنی ئەم كەوتنەی ئێمە لەڕێی فایق ڕەسوڵەوە، هەستانەوەی ڕوحی ئێمەیە لە ڕێی هونەری شێوەكارییەوە. گەیاندنی ستەمی دژەكانە لە هەناوی هونەرەوە، پەیامی بژاردەیەكی ئینساندۆست لە دژی كۆنزەرڤاتیزم و ڕاسیزم.
ئەوەی دەكرێت لە دیماهیدا بیڵێین؛ ئەوەیە فایەق ڕەسوڵ لە كەركوكەوە بۆ ڤیینا، هەموو دڵشكاوییەكانی ئێمەی خستە سەر تەنافی هونەرێكی سپی و بەرانبەر ئاوێنەی مرۆڤە جوانەكانی دونیا. ئێستا فایق برینەكانی ئێمەی لە دەیان پیشانگا نمایشكردووە و ئێمەی خستە تای تەرازویەكەوە، كە شەڕ و تۆڵەی ئێمە فڵچە و بیرۆكەی ئاشتانەمان پێیە و دەمانەوێ بەوی تر بڵێین؛ وەرەن بە هێمنی بەناو ڕەشایی ڕوحماندا ڕۆبچن بزانن لە كوێوە شكاوین.
