بوونخوازیی سەباح ڕەنجدەر

بوونخوازیی سەباح ڕەنجدەر

لە كتێبی (ئەزموون و شیعری بێگەرد) دا

                                               ڕێبوار سیوەیلی

 

١

سەباح ڕەنجدەر، شاعیری دیاری مۆدێرنیستی کورد، لە ڕێگەی نوێترین کتێبی “ئەزموون و شیعری بێگەرد”[1]، لێکۆڵینەوەیەکی قووڵ لە ڕۆڵی شیعر لە بوونی مرۆڤدا دەخاتە ڕوو. ئەم بەرهەمە هەمەلایەنەیە، کە بە سەر چوار کتێبدا دابەشکراوە، پابەندبوونی قووڵی ڕەنجدەر بە فۆڕمی شیعری و پەیامی شیعرییەوە ئاشکرا دەکات، کتێبێكە وتار، هەڵسەنگاندن، ڕەخنە و باسەکانی لەسەر جەوهەری شیعر لە خۆدەگرێت. ئەم وتارەی من بە تیشک خستنە سەر کتێبی یەکەم: (ل: 11 تاكو: 224)، لە ڕوانگەی بوونخوازانەی پەپوەندی شیعر و بوون، لەلای ڕەنجدەر دەکۆڵێتەوە، كە ناڕاستەوخۆ بۆچوونەكانی هەر یەكە لە بیرمەندانی وەك سۆرین كیەكەگۆ (کیرکەگارد) و مارتن هایدگەر، سەبارەت بە گەمەی نێوان شیعر و ئەزموونی مرۆڤ و شوناس بە هەند دەگرێت.

 

٢

شیعر وەک ڕەنگدانەوەی بوونی مرۆڤ

ڕەنجدەر بەم دێرە دەرگای تیگەیشتنی خۆیمان لەبارەی شیعر و مردنەوە بۆ دەكاتەوە: “مرۆڤ تەنیا لە مردندا کامڵە. شیعر بۆ من مردن بوو” (ل: 13). ئەم دێڕە وێڕای قووڵییەكەی، وەک سەرەتایەکی هەرەگرنگ بۆ تێگەیشتن لە دیدگای شیعریی ئەو، خۆی دەخاتە ڕوو. ئەم دێڕە ئامانجێكی سەرەكیی هزری بوونخوازییش دەگرێتەوە، كە تیایدا شیعر وەك داهێنان دەبێتە ڕەنگدانەوەی بوون و نەبوون لە هەمان كاتدا. دێڕەكە بنەمایەكی عیرفانیی زۆر قووڵی لە عیرفانی خۆرهەڵاتیی و خۆرئاواییدا هەیە: لەعیرفانی ئیسلامیدا، مەرگ تەنها ئەركێكی ئاكاریی ڕۆحی نییە. بەڵكو لەوەش زیاتر وێستگەیەكی هووشیاربوونەوە و داناییشە[2].  چونكە بەباوەڕی ئەوان مرۆڤ لەم دنیایەدا بەچەندین پەردە چواردەور دراوە، كە ناهێڵن ڕاستییەكان ببینێت: پەردەی نەفس، پەردەی جەستە، پەردەی دنیا و چەندانی تر. كاتێك مرۆڤ دەمرێ و ڕۆحی لەهەموو ئەو پەردانە ئازاد دەبێ، تەنها ئەوكات دەتوانێ ڕاستییە شاراوە و پەنهانەكان ببینێ. بنچینەی ئەم باوەڕەش قورئانیە: (لَّقَدْ كُنتَ فِي غَفْلَةٍ مِّنْ هَٰذَا فَكَشَفْنَا عَنكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْيَوْمَ حَدِيدٌ)، واتە: “تۆ لە مانە بێ هەواڵ بووی؛ وا پەردەمان لەسەر لادای، چاوت ئەمڕۆ زۆر بڕ دەكا”[3]. واتە كە مردی ئەوكاتە پەردەكە لادەدرێ و بەم هۆیەشەوە چاوەكانی مرۆڤ تیژ و ڕوون دەبێتەوە و ڕاستییەكان دەبینێت. لێرەوە بیرۆكەی ئاوێتەبوون (فەنابوون)، تەنها تەركە دنیایی نییە بەواتا ئەخلاقیەكەی، بەڵكو جێهێشتنی دنیای ساختە و پەردەشە. بۆیە گوتوویانە (بمرن پێش ئەوەی بمرن)[4]، واتە هەوڵبدەن لەڕێی ئاوێتەبوونەوە وزەی ناوەكی و گیانیتان بگەشێننەوە و بەكاربێنن، تا ئەوە ببینین كەكەسانی ئاسایی تەنها لەپاش مەرگیانەوە دەیبنین. بە واتایەكی دیكە، مردن قەبووڵ بكەن بۆ چوونە نێو جیهانی ئەودیو مەرگەوە، نەك ئەم مردنە دنیاییە ڕێگەی گەیشتنتان لێبگرێت و پێتانوانبێت بوون هەر ئەمەیە.

٣

لە هزری بوونخوزایشدا مەرگ نوێنەرایەتی فۆرمێکی كامڵبوونی کۆتایی دەکات، کۆتاییێک، کە شیعر لە ڕێگەیەوە واتای ڕاستەقینەی خۆی دەدۆزێتەوە. چونكە شیعر لای ڕەنجدەر سەفەرێکە بەرەو ئەم کامڵبوونە، گەڕانێکی بەردەوامە بۆ تێگەیشتن و واتا لە جیهانێکدا ،کە بە دڵەڕاوکێ و نادڵنیایی بوونخوازانە دەوری گیراوە، بەڵام شیعر جەنگاوەرێكی هەمیشەیی بەرگریكەرە لە مرۆڤ و بوون.[5]

دەكرێ ئەم بۆچوونە لەگەڵ ڕوانگەكانی سۆرین كیەكەگۆ (كیركەگارد) بەراوورد بكەین بۆ تێگەیشتن لە دژوازییەكانی بوون و ململانێی تاكەكەس بۆ گەیشتن بە ڕەسەنایەتی. كیەكەگۆ، مردن وەک مەرجێکی پێویست بۆ ژیانێکی ڕەسەن دەبینێت، واتە مەرگ وەك كۆتایی نابینێت، هێندەی ئەوەی وەك هاندەرێك بۆ ژیانیكی پێویست و شایان تەماشای دەكات. ئەو لەو بڕوایەدایە، مادام مرۆڤ ئاگایی بە مەرگی خۆی هەیە و ئەوەش شتێكی بەڵگەنەویستە، كەواتە دەبێت ئەمە هانی بدات ژیانێكی ڕەسەنانە بژی. بە هەمان شێوە ڕەنجدەر شیعر بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و تێگەیشتن لە ڕاستییە بوونخوازییەكان کەڵک وەردەگرێت و لەم ڕێگەیشەوە، خوێنەر هاندەدات لە ڕێگەی قووڵبوونەوە لە شیعر، واتایەك بۆ ژیانی خۆی بدۆزێتەوە. واتایەكی ڕەسەن.

 

 

 

٤

پەیامی شیعر لە دنیای ئەمڕۆدا

ڕەنجدەر لە چوارچێوەیەکی هاوچەرخدا تیشک دەخاتە سەر توانای شیعر بۆ گەیاندنی ڕاستییە قووڵەکان سەبارەت بە بارودۆخی مرۆڤ. شیعر وەک ئاوێنەیەک کاردەکات، کە ڕەنگدانەوەی ئەو هەست و ئەزموونە ئاڵۆزانەیە کە بوونی مرۆڤی مۆدێرن پێناسە دەکەن. لە جیهانێکدا، کە بە گۆڕانکاری خێرا و زۆریی زانیاری بارگاوی بووە، شیعر و جیهانبینی شاعیرانە كەشێك بۆ بیرکردنەوە و خۆڕاگری پێشکەش دەکات. ڕەنجدەر شیعر وەک ئامرازێک بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و تێگەیشتن لە قووڵترین لایەنەکانی بوونمان دەبینێت، بەم شێوەیە هاوسەنگییەک بۆ (ڕووکەش) و (کاتی)ی لە کولتوری ئەمڕۆدا دابین دەکات. وەكئەوەی پێمان بڵێت: بە هۆی شیعرەوە لە ژیانێكی ڕووكەش و كاتیی دوور دەكەوینەوە و ژیانیكی ڕەسەن و هەمیشەیی بۆخۆمان دروستدەكەین. كیەكەگۆ، پاشانیش بە پەیڕەویكردن لەو، هایدەگەر لەو بڕوایەدا بوون مرۆڤی نێو كۆمەڵگەی مۆدێرن زۆر جار بوون و پرسیارە قووڵەكانی بوونی لەبیر كردووە، یان پشتگوێیان دەخات. ئەمەش دەبێتە هۆكاری هاتنەئارای بوونێكی ڕووكەش و ڕواڵەتگەرایانە. ڕەنجدەر لە پەیوەندیی بەم بیرۆكەیەوە، دەیەوێت لە ڕێگەی شیعرەوە بەرپەرچی ئەو ساتەوەختە بداتەوە كە تیایدا مرۆڤ بوونی خۆی لە بیر دەكات و تەسلیم بە ڕووكەشی و شتە كاتییەكان دەبێت.

 

٥

دووبارەکردنەوە و داهێنان لە شیعردا

ڕەنجدەر لە جیهانبینییە شیعرییەكەیدا هاوسەنگی لە نێوان نەریت و داهێناندا دروست دەکات. دان بەو ڕەگ و ڕیشە مێژوویی و کولتوورییەدا دەنێت، کە شیعرەکەی لێیەوە سەرچاوە دەگرێت (بۆ نموونە لە ڕێگەی زمانەوە). بەڵام پابەندە بە نوێکردنەوە و فراوانکردنی سنوورەکانی شیعر. دووبارەبوونەوەی هەندێک مۆتیڤ و تەوەرە وەک ڕێگەیەک بۆ دروستکردنی بەردەوامیی و قووڵی ڕۆڵ دەگێڕێت، لە کاتێکدا ڕێبازە داهێنەرەکەی بۆ فۆرم و زمان یەخانگیری چاوەڕوانیی و تێڕوانینەکانی خوێنەر دەبێتەوە. یەخەی خوێنەر دەگرێت بە نێو فۆرمی زمانییدا بچێتە ناو ناوەڕۆك و پەیامەوە، نەك پەیام بكاتە ناوەڕۆك. ئەم دینامیکیەی نێوان دووبارەبوونەوە و داهێنان، شیعری ڕەنجدەر، یان تیگەیشتنی ڕەنجدەر لە شیعر زیندوو و پەیوەندیدار دەکات، بەردەوام خۆی نوێ دەکاتەوە و خوێنەر بانگهێشت دەکات بۆ بەشداریکردن لە دیالۆگێکی هەمیشە پەرەسەندوودا. ئەمەش چ لە ئاستی بەرهەمهێنانی دەق و چ لە ئاستی مانیڤێستە شیعرییەكانیدا. لە ڕاستییدا دێڕێكی زیادەی لەم كتێبەدا نەنووسیوە، بەدەر بێت لە هزرین و تێڕامان. ناڵێم ڕەنجدەر فەیلەسووفی شیعرە، بەڵام هیچ دیدێكی بۆ شیعر نییە لە دەرەوەی ڕوانگە فەلسەفییەكان. ئەو خۆی لە هزرینی شیعرییدا دووبارە دەكاتەوە، دوو-بارە خۆی هەڵدەگرێتەوە و كەچی داهێنانی پێدەكات. ئەمەش تایبەتمەندیی شاعیری بیركەرەوەیە. من ئەمە پێش مەرگی ڕەنجدەر دەڵێم، تا نەبم بەو كەسەی لە پاش مەرگیی پێیدا هەڵبڵێم چونكە ئەوەی درۆیە لەگەڵ خوێنەر و لەگەڵ شاعیر و لەگەڵ خۆشم.

ڕەنجدەر هەموو ژیان و نووسینی دوو-بارەیە، ئەو  هەمیشە لە هەوڵی خۆ-دووبارەكردنەوەیەدا، واتە خۆناسینەوە و خۆ قەبووڵكردنەوە و خۆپەسەندكردنەوەدایە، بەڵام هەرگیز هەمانگۆ و هەمانكەس و هەمان شاعیر نییە. شیعر و جیهانبینی شیعری ئەو هەردەم لە بوون بەوەدایە كە دەبێت ببێت، نەك ئەوەی كە هەیە. ڕەنجدەر خۆی دروستدەكات، نەك درووستكراوێك بێت.

٦

زەیین و شیعر

زەیین و شیعر لە دەق و تێگەی ڕەنجدەردا بۆ شیعر، پەیوەندییەکی نزیکیان هەیە. شیعر وەک ڕێگەیەک بۆ گەڕان و تێگەیشتن لە سروشتی ئاڵۆزی زەیین دەبینێت. شیعر وەک پردێک لە نێوان هۆشیاری و نائاگاییدا کار دەکات و ڕەنجدەر لە ڕێگەی شیعرەکانییەوە هەوڵدەدات چینە شاراوەکانی هۆشیاری ئاشکرا بکات. ئەمەش شیعرەکەی دەکاتە جۆرێک لە گەشتێکی دەروونی کە خوێنەر بانگهێشت دەکرێت بۆ لێکۆڵینەوە لە قووڵترین لایەنەکانی دەروونی خۆی. ڕەنجدەر بە کەڵک وەرگرتن لە زمان و پێکهاتەی تایبەتی شیعر و فۆرم، توانی ئەزموونێک دروست بکات، کە هەم لە ڕووی فیکرییەوە یەخانگیرییە (تەحەددا) و هەم لە ڕووی سۆزدارییەوە دەوڵەمەند.

٧

خۆناساندن لە ڕێگەی شیعرەوە

بۆ ڕەنجدەر شیعر ڕێگایەکە بۆ خۆناساندن و خۆناسینەوە و خۆهەڵگرتنەوە. دەشتوانین بڵێن ڕێگایەكە بۆ خۆ هەڵبژاردن. لە ڕێگەی شیعرەوە هەوڵدەدات لە پێوەندی لەگەڵ جیهانی دەوروبەریدا لە خۆی تێبگات و پێناسەی خۆی بکات. شیعر دەبێتە ئامرازێک بۆ گەڕان و خستنەڕووی شوناسی خۆی، چ وەک تاکێک و چ وەک بەشێک لە چوارچێوەیەکی کولتووری و مێژوویی گەورەتر. هەر ئەمەش واتای ئەو دێڕەی سەرەتا كە گوتبووی “شیعر بۆ من مردن بوو “، تەواو دەكات. ئەم جەختكردنەوەیە لەسەر شوناس دەكەوێتە ناوەندی كارەكانی ڕەنجدەرەوە. ڕێگەی پێدەدات لە نێوان ئەزموونی کەسیی و یادەوەری بەکۆمەڵدا ڕێكات، بەمەش تێگەیشتنێکی قووڵتر لە بوونی خۆی دروست دەکات.

٨

ڕەنجدەر چەندە شاعیرێكی تەریك و گۆشەگیر و قونجڕنیشینە، ئەوەندەش لە ڕێگەی خوێندنەوەی هەموو شاعیرانی دیكە و بەرهەم و بەدواداچوونەكانییەوە كۆمەڵایەتیی و تێكەڵ و خۆمانەیە. ڕەنجدەر زۆر كەم دەچێتە سەر شەقامی شار و گەڕەك، بەڵام هەمیشە لە سەر توولەڕێ و لاڕێ و شاڕێی شاعیرانی دیكەیە. من هەرگیز نەچوومەتە ماڵی، یەك جار نەبێت لە گەراجی ماڵەكەیدا چایەكمان خواردەوە، كە دوو مامۆستای دیكەیشی لێبوون. بەڵام هەمیشە لە باخچەی گەڕەكەكەیان یەكترمان بینیوە، لەوێش یان تێبینی لە بارەی كتێبێكمەوە داومەتێ، یان سەرچاوی پێناساندووم، یان كتێب و دیوانی شاعیرانی پێشكەش كردووم. هەرگیز لە دەرەوەی شیعر و جیهانبینی شاعیرانە قسەمان لەسەر كەس نەكردووە. ڕەنجدەر گۆشەگیر و لاچەپە، بەڵام بێ ئاگا و ڕیزپەڕ نییە. یەكێكە لە دەروەستترین شاعیرەكان سەبارەت بە بوونی شیعرییانەی كورد.  هەر لەم كتێبەیدا ئاوڕی لە بیست شاعیر داوەتەوە، لەبارەی بیست دیوانە شیعرییەوە نووسێوێتی و نامەی بۆ چەندان شاعیری كورد نووسیوە. كۆمەڵگەی ڕەنجدەر كۆمەڵگەی جیهانە كۆمەڵایەتییەكە نییە، هێندەی ئەوەی كۆمەڵگەی جیهانە شیعرییەكەیە.

 

 

٩

ڕەنگە هۆكاری ئەمەش ئەوە بێت، كە ڕەنجدەر دنیای كۆمەڵایەتی بە جیهانێكی پڕ كێشە دەبینێت، بەڵام دنیای شیعر بە چارەسەر. بیروڕاكانی ڕەنجدەر لەبارەی هەوراز و نشێوە ناڕێک و پێکەكانی ژیان، کە لە لاپەڕەی (١٨)دا دەخوێنینەوە: “هەست دەکەم ژیان کۆمەڵێک هەوراز و نشێوی ناڕێکی هەیە، دەمەوێت لەم هەوراز و نشێوە ناڕێکانە ڕزگارم بێت”. مەبەستی ئەوەیە لە ڕێگەی شیعرەوە، خواستی دۆزینەوەی ئارامییەكی قووڵتری بۆ ژیان و بوون هەیە. واتە گەیشتن بە سەقامگیری لە ڕێگەی شیعرەوە. ئەم هزرینە جەخت لەسەر هەوڵەکانی دەکات بۆ بەکارهێنانی شیعر وەک ئامرازێک بۆ گەشتکردن بەناو ئاژاوەگێڕییەکانی ژیاندا و دۆزینەوەی واتا لەناو ئەو شتانەی کە بەڕواڵەت بێمانان. ئاماژە بە گەڕانێکی بوونخوازانە بۆ هاوسەنگیی و هارمۆنی دەکات، کە لە کارەکانیدا پەرەی سەندووە.

١٠

جگە لەوەش، ڕەنجدەر لە سنووری نێوان ڕاستیی و داهێنان لە شیعردا دەکۆڵێتەوە، وەک خۆی تێبینی دەکات: “هیچ جیاوازییەک لە نێوان ڕاستەقینەی گەورە و داهێنانی گەورەدا نییە”(ل: 30). ئەم لێدوانە خوینەر ڕووبەڕووی یەخانیگریی نێوان واقیع و خەیاڵ دەكاتەوە. من هەتا ئەو جێیەی شارەزایەكی سادەی فەلسەفە بم، هیچ فەیلەسووفێك ناناسم ئاوا گوزارشی لە پەیوەندیی نێوان ڕاستەقینە و داهێنانی گەورەدا كردبێت، جگە لە ئەدۆنیس. ئەدۆنیس بڕوای وایە و منیش بە هەمان شێوە: كە “هیچ شاعیرێكی گەورە نییە لە هەمان كاتیشدا فەیلەسووفێكی مەزن نەبێت”. هەروەها ڕەنجدەر پێشنیازی ئەوە دەکات هێزی شیعر لە توانایدایە ڕاستییە قووڵەكان دروست و ئاشكرا بكات بەشێوازێكی داهێنەرانە. ئەم ڕوانگەیە تێگەیشتنێک لە شیعر وەک ئامرازێک بۆ گەڕان و بنیاتنانی واقیع دەخاتە ڕوو، نەک تەنها ڕەنگدانەوەی واقیع.

١١

ئەنجام

“ئەزموون و شیعری بێگەرد”ی سەباح ڕەنجدەر، بە تایبەتی كتێبی یەكەم، بەرهەمێکی قووڵی بوونخوازانەیە کە لەڕۆڵی شیعر لە بوونی مرۆڤدا دەکۆڵێتەوە. وشەی “بێگەرد” لەم گوزارەیەی ڕەنجدەردا هەمان واتای “ڕەسەن”ی هەیە. ڕەنجدەر لە ڕێگەی خستنەڕووی بیرۆكەی مردن لە پێناوی شیعردا، ئەزموون، هەستەكان و خۆناسینەوە، جیهانبینییەكی شیعریی دەوڵەمەند و پێكداچوو، دروست دەکات، تاكو خوێنەر بانگهێشت بكات بۆ بەشداریکردن لە دیالۆگێکی قووڵدا سەبارەت بە بوون و واتای ژیانی مرۆیی. کارەکانی ئەو نیشان دەدەن کە چۆن شیعر دەتوانێت وەک ئامرازێکی بەهێز بۆ تێگەیشتن و گەشتکردن بە جیهانی مۆدێرندا مامەڵە بکات، هەروەها چۆن دەتوانێت پردێک لە نێوان تاک و گەردوون دروست بکات. ڕەنجدەر بە هاوسەنگی خۆی لە نێوان نەریت و داهێناندا، توانی پەیوەندی و گرنگی شیعر لە دیمەنی کولتووری ئەمڕۆدا نوێ بکاتەوە.

12

ڕەنجدەر نەک هەر شاعیرێکی لێهاتوو بەڵکو خوێنەرێکی زۆر باش و کەسێکی زۆر ئارامە. ئەم هێمنییە بە ڕوونی لە شێوازە ئەبستراکتەکەیدا ڕەنگ دەداتەوە، کە وەک ڕەنگدانەوەیەکی بێدەنگ بەڵام قووڵ لە ژیاندا دەردەکەوێت. توانای هەڵمژینی و پرۆسێسکردنی بیرۆکە و هەستە ئاڵۆزەکان، قووڵایی و دەنگدانەوەیەکی تایبەت بە شیعرەکانی دەبەخشێت، کارەکانی هەم لە ڕووی فیکرییەوە چالاک و هەم لە ڕووی سۆزدارییەوە. هەر بۆیەشە ئاستی هزرینی شاعیرانەی ڕەنجدەر هاوسەنگە لەگەڵ ئاستی بەرهەمهێنانی دەقی شیعریی ئەودا. من درۆی لەگەڵ ناكەم، بۆخۆم زیاتر چێژ لە یەكەمیان وەردەگرم، چونكە لێیەوە فێردەبم تێدەگەم ئەم زمانە كوردییە دەتوانێت تا كوێ لەبارەی شیعرەوە قووڵ بێتەوە. ڕەنجدەر ئوستازی ئەم بەخۆدا ڕۆچوون  قووڵبوونەوەیەیە، چ لە ئاستی كولتووری و چ لە ئاستی ئەدەبییدا.

هەولێرە حەیاتەكە
22/7/2024

 

سەرچاوەکان 

 

[1] سەباح ڕەنجدەر: ئەزموون و شیعری بێگەرد (گوتار و بیروڕای ئەدەبی). هەولێر: دەرزگای موكریانی بۆ چاپ و بڵاوكردنەوە. 2024، چاپی یەكەم. نەخشەسازی ناوەوە: گۆران ڕەواندزی. بەرگ: هۆگر سدیق. چاپخانەی: خانی، دهۆك، زنجیرەی (1139).

[2] جەمال حسێن: ئایینی خۆشەویستی (كتێبی چوارەم): ئیبن عەرەبی (خوا، بوون، حەقیقەت). سلێمانی: غەزەلنووس، 2023، ل: 275-276

[3] قورئانی پیرۆز. و. هەژار، 2009، : سورەتی: ق، 22، ل: 519.

[4] جەمال حسێن: هەمان سەرچاوەی پێشووتر، ل: 376.

[5] ڕێبوار سیوەیلی: بەرگریی لە شیعر. گفتوگۆی ئارام حاجی لەگەڵ ڕێبوار سیوەیلی.

تەواو 

 

 

 

بابەتی پەیوەندیدار بە کارە شیعرییەکانی سەباح ڕەنجدەر؛

ئیسماعیل حەمەئەمین: شاعیری شاعیران، بەدەنگهاتنەوەی (بوون)، لێکۆڵینەوە، کولتور مەگەزین \ ئۆنلاین.

شاعیری شاعیران، بە دەنگهاتنەوەی (بوون)