“ئەم گەشبینین کو بەرەڤ ژیانەکا گەشترھاتین د بیاڤێ ئابووری دا، لێ د ھەمان دەم، مە ھندەک تشتێن گرنگ د ژیانا خوە دا دۆراندن، د بیاڤێ زمانێ دایکێ دا و پەیوەندیێن جڤاکی و رێورەسمێن وەلاتێ مە.”
ھانا ئارێنت
کۆچ و کۆچبەری ئێک ژ خواستێن دەستپێکی و ھەردەمی یێن مرۆڤی بوویە، مرۆڤ ھەر دناڤا میتولوژیا و ئەفسانان دا، تا پەیدابوونا خوداوەند و ئایین و فەیلەسۆف و گەرووکان دا، بەردەوام کۆچبەر بوویە، ھەردەم خواستییە چێژا ژیانێ بکەت ل جھـ ودەمێن جودا، مرۆڤ ب خوە ب کۆچبەری ھاتییە ھەبوونێ، کۆچبەری خەسلەتەکێ سرۆشتی یێ مرۆڤی بوویە، بەشەکێ گرنگ یێ ژیانێ یە، مودەرنە ب خوە د ئاستێ تەکنیکێ دا چەند پێش دچیت، ھند ئالاڤێن گەھاندنێ و کۆچبەریێ زێدە دکەت و مرۆڤی ژ کەسایەتییەکا خۆجھـ دکەتە کۆچبەر، ھەڤدەم مودەرن رێکین کۆچبەری ل مرۆڤی گرتینە (پاسپۆرت) ھەردەم پێ ئالینک بوویە بۆ کۆچبەری، پاسپۆرت دژمنێ ھەرە مەزنێ کۆچبەری بوویە، ھەردەم جەنگ و ھەڤڕکی د ناڤبەرا پاسپۆرتێ و کۆچبەری پەیدا بوویە، لێ بەردەوام کۆچبەر سەرکەڤتی بوویە د بەرامبەر ڤی دژمنی دا (بەختیار عەلی) ڤێ رەوشی باشتر تەعبیر دکەت دەما دبێژیت (کۆچبەری ڤەگەڕاندنا دونیایێ یە بۆ روویێ وێ سروشتی، بۆ وی دەمی، ئەو دەما ھێشتا مێژوویێ جھـ و وەلات دابەش نەکرین، بۆ بیستکەکێ یە ھێشتا مرۆڤی پێدڤی پاسپۆرتێ نینە بۆ وێ چەندێ بلڤیت، بەلکو تنێ پێتڤی ب دەست و پێ وچاڤان ھەیە).
ھەلبەت کۆچبەری بۆ ئەھلێ قەلەمی و رەوشەنبیری پێدڤییەکا زھنی و فکرییە، ب وێ واتایێ ب تنێ ل ھەمبەر ئێک پرس، ئێک بەرسڤ و ئێک ھزر ناراوەستیت، بەلکو د کۆچبەرییەکا بەردەوام دایە ژ پرسەکێ بۆ پرسەکا دی، ژ ھزرەکێ بۆ ھزرەکا دی، ژ قوتابخانەکا زانستی و فکری بۆ قوتابخانەکا دی، ھەردەم زێدەتر ژ تیۆرییەکێ، ژ ھزرەکێ، ژ ژێدەرەکێ، ل ھەمبەر دانە، بۆ جوانکرنا جیھانا خوە یا مەعریفی و مەژی، لەورا ژ بۆ کو زۆلمێ نەکەین، ئەوێن ب مەرەما زەنگینکرنا مەعریفەیا خوە کۆچ دکەن، فەرە جیاوازیێ بێخینە د ناڤبەرا دو جۆرێن کۆچبەران دا، ژ بو وێ بشێم ب دروستی مەرەما خوە بگەھینم؛ ب پێدڤی دزانم ھەردو میتۆد و دەڤۆکێن (حیکایەتێن مەزن) و (حیکایەتێن بچووک) ژ (لیوتارد)ی قەڕ بکەم و بکەمە ھێڤینێ مژارا خوە و ناڤ لێ بینم (کۆچبەرێ مەزن) و (کۆچبەرێ بچووک). کۆچبەرێ مەزن ئاماژەیە بۆ وان کۆچبەران ئەوێن ب ئارمانجا مەعریفێ و دەولەمەندکرنا ئەزموونا خوە یا رەوشەنبیری کۆچبەر دبن، کۆچبەرێ بچووک ئاماژەیە بۆ وان کەسان ئەوێن بۆ باشترکرنا ژیانا خوە یا ئابووری کۆچ دکەن، ھێژایێ ئاماژەیێ یە، زاراڤێ کۆچبەرێ بچووک ب وێ واتایا بایولوژی ناھێت کو ئاماژە دان بیت بۆ بچووکیێ یان بێ بھایێ، بەلکو زێدەتر وەک ھێمایەک بکار دھێت بۆ وان کەسان یێن پارە و ئابوور پالدەرێ کۆچبەرییا وان بیت، ھەڤدەم کۆچبەرێ مەزن ئاماژەدان نینە بۆ قودسیەتێ بەلکو زێدەتر وەک ھێمایێ دەولەمەندکرنا مەعریفێ بکاردھێت.
د ڤێ ھیلێ دا، ئەم دەربازی مژارێ دبین، کۆچبەرێ بچووک، ب تەنێ جوگرافیێ دگوھۆریت، بێ ب وێ چەندێ دگەل گوھۆرینا جوگرافیێ خالێن بنگەھییێن دناڤا پێکھاتەیێن وێ جوگرافیێ ژ روویێ پەیوەندی و ئێکدوگەھشتن و مۆرال و رەفتارێ دا تەڤلی ببیتێ، لێ کۆچبەرێ مەزن، چەند رێکێن کۆچ و چوون و دەرچوونێ ل پەی خوە ڤەدکەت، ھندە رێکێن چوون بۆ ناڤا ناخێ خوە ل ھەمبەری دا ڤەدبن، چەند ژ جھـ و جوگرافییەکێ دیارکری دوور دکەڤیت، ب وی قاسی نێزیکی خوە دبیت، ئانکو د پشت وان ھەمی رێکێن چوون و کۆچبەری و دەستبەردانا جوگرافی و مێژوویەکا دیارکری دا، ھەردەم دەرازینکەک پەیدا دبن، بۆچوون دناڤا ناخێ خوەدا، بەردەوام نێزیکی بەرسڤا وێ پرسا سۆقراتی دبیت، ئەز کیمە؟ ژ بۆ وێ بشێت ل پەی ڤێ پرسێ بگەڕیت، ناخوازیت ب تەنێ د جھەک و جوگرافی و مێژوویەکا دەستنیشانکری دا بیت، بەلکی ل پەی ھەبوونەکا دی، ژیانەنک دی دگەڕیت، کۆچبەرێ بچووک، چەند ئەزموونا کولتۆر و فەرھەنگ و زمانێن جیاواز بکەت، پتر تووشی دوگمایا دینی و ھزری و نەریتی دبیت، پتر نقوم دبیت د دونیایا خوە یا سونەتیدا و پتر ب ناڤێ موتلەقیێ دئاخڤیت و پتر یەقینێ بەرھەم دئینن. کۆچبەرێ مەزن، بەروڤاژی چەند ئەزموونا ژیانێ بکەت، ب رەنگ و کولتۆر و زمانێن جیاواز، ھندە قەلەقا فکری و گۆمان ل دەڤ پەیدا دبیت، ھندە خوە وەک ئامانەکێ خالی دبینیت کو پێدڤییە بھێتە تژیکرن. کۆچبەرێ بچووک ژبۆ کو بیتە کەسێ دی، یان وەک تاکەکێ وی وەلاتی بھێتە قەبوولکرن، ئەوێ پەنابرنێ، بەردەوام دمینیتە د رەوشا ئەکتەری دا و کۆمەکا سەروچاڤان و ماسکان بۆ خوە چێدکەت، د رەوش و بارودۆخێن جوداجودا نمایشێ پێ کەت، ژبۆ کو بۆ کەسێن بەرامبەر خۆیا بکەت ئەز ئێک ژ ھەوە مە لێ د زەھنیەت و راستییا خوەدا ئەو کەسە نینە، ئاھا ل ڤێرێ وێ ئازادیێ ژ دەست ددەت و بڕیارێ بدەت ئەز کیمە، وی شێوازی بژیت کو ژێ حەز بکەت، بەلکو د رەوشا بەرزەبوونێ دا دمینیت و بەردەوام خیانەتێ ل شوناس و بوھایێن خوە یێن کولتۆری دکەت، لێ کۆچبەرێ مەزن پێدڤی ب ئەکتەریێ نینە ژ بۆ کو بھێتە قەبوولکرن، بەلکو ب رەنگەکێ دی دھێتە قەبوولکرن، ئانکو چەند پرتووکێن نوو بنیاسیت، چەند تەڤلی مەعریفە و زانستی و مودەرنیێ ببیت، پتر دھێتە قەبوولکرن، چەند ب ئەقلانی تەڤ بگەڕیت پتر پەسەند دبیت، بیێ وێ چەندێ شوناسێ خوە ل ھەمبەر شوناسێن دی بھوژینیت، ھەڤدەم شوناسێ خوە تامدای ئایدولوژییەکێ ناکەت، شوناسێن دی رەت بکەت، بەردەوام گەشێ ل وان بوھایێن خوە یێن کولتۆری ددەت ئەوێن بشێن بەژدارییەکا کارا د ئاڤاکرنا جڤاکێ مرۆڤایەتیێ دا بکەن، پێکۆلێ دکەت وان پرەنسیپ و خەسلەتێن مرۆڤایەتیێ ئەڤێن دناڤا مللەتێ وی دا ھەین؛ بکەتە پرا نیاسین و لێبۆرین و ھەڤگەھشتنا کولتۆر و جڤاکێن دی، یا خۆیایە شوناس و بھایێن کولتۆری ل دەف زۆربەیا فیلۆسۆف و رەوشەنبیران، مژارەکا گرنگ بوویە، بۆ میناک (ھانا ئارێنت) ئەو فەیلەسۆفە ژنە بوویە ئەڤا د ژیانا خوەیا کۆچبەری دا، گەلەک گرنگی ب شوناسی دای، لەورا ژی ب مەرەما پاراستنا شوناسێ یەھودییان، دبیتە ئەنداما تەڤگەرا (زا یونیستی) ھانا ئارێنت ئاماژێ ب ھەردوو تێگەھێن (پاریا) و (پارڤینو) دەتن، پارییا ئاماژەیە بۆ وان کەسان ئەوێن وەک کائینەکێ دەرڤەیی دھێنە دیتن، لێ (پارڤینو) ئەو کەسەنە ئەوێن ھەولدەن ب یێن دی بچن، ئەو مرۆڤن پێکۆلێ دکەن جھێ خۆ ل وێ ژینگەھێ دا بکەن ئەو پەنابریێ، (پاریا) دبیتە جھێ پەسنا ھانا ئارێنت وەک ئەو جۆرێ کوچبەران یێ دەستان ژ شوناسێ خوە بەرنا دەن ژ بۆ کو ب کەسێن دی بچن، ل گۆری ئارێنتێ، ب رێکا پاریا یەھودی، ھەم دکارن جوھیبوونا خوە پارێزن، ھەم ژی یونیڤێرسالا خوە ژی بپارێزن. ل ڤێرێ دا، پرس ئەوە ئەوێن نھا کۆچبەر دبن، چەند د قودرەتا وان دایە ئەو کۆچبەر بن ئەوێن د ڤێ نڤیسارێ دا مە رۆناھی ئێخستییە سەر؟ نھا ئەم نەشێن دەستنیشان بکەین، ئەز باوەرم داھاتی دێ دەستنیشانکەت، لێ ئەڤ کۆچبەرییا ب ڤی تەرزی، بوویە ژیوارێ مە ب ڤێ رێژەییێ دکەڤیتە د چارچۆڤەیەکێ نەسرۆشتی دا، تا ئەندازەیەکێ مەزن بەردەوام دانە ب کولتۆرێ رەڤینێ، لێ ب فۆرمەکێ دی، ئانکو بیاڤەکێ بەرفرەھترێ ب خوەڤە گرتی و ئاراستەیێ وی سنوورێ د جوگرافییەکێ دا ھاتییە گوھۆرین، ھەر رەڤە، لێ د فۆرمێ کۆچبەربوونێ دا.
ھێشتا ئەو پرسە زیندی دمینیت؛ گەلۆ بۆچی تاکێ مە د رەوشێن نالەبار دا پەنایێ بۆ رەڤینێ دبەت، پتر ژ رووبرووبوونێ؟ د ئاستێ کەسی دا، ئەم دکارین ل سەر دو فاکتەران راوەستین، ئێک ژ روویێ سایکولوژی دا (دەروونناسی)، تاکێ کورد دیرۆکەکا دوور و درێژ یا ھەی د ژیانا کۆچبەری و ئاوارەیی و پەنابەری و رەڤینێ دا، ئەڤان تێگەھان رۆلەکێ بەرچاڤ د ژیانا کاراکتەرێ کورد یێ گێڕای و باندۆر ل سەر کەسایەتییا وی کرییە و بووینە بەشەک ژ یادەوەری و سەرپێھاتیێن وی، یێن د نەستێ (لاشعورێ) وی دا کۆم بووین، د ئەنجام دا، دەما ژیوار رەوشەکا نە سرۆشتی ب خوەڤە دگریت، کۆچبەر دبیت دوو، ژ روویێ سوسیولۆژی (جڤاکزانی)، پترییا ئەو لێکۆلینێن د بیاڤێ سوسیولۆژی دا لسەر کەسایەتیێ کورد ھاتینە کرن، کورد د رەفتارا خوەدا (کولەکتیڤ)ە، ئانکۆ ب کۆم رەفتارێ دکەت، ژبەرکو د سرۆشت و ژینگەھەکا دژوار دا ژیایە، لەورا ژبۆ کو بشێت ھەڤڕکییێ دگەل وان روودان و بوویەران بکەت، یێن ل دەردۆرا وی رووددەن و خوە بپارێزیت، پێدڤی ب کۆمێ دبوو، نھا ژی د ژیانا باژێران دا ژی، ئەو باندۆرە لسەر مە مایە، پیاسەیێن مە د کۆمن، سەرەدانێن مە د کۆمن، د ئەنجام دا، دەما دھێنە دیتن، وەلاتی ب کۆم کۆچبەر دبن، تاکێ مە بێی ھوشیارییەکا تەندروست، دبیتە بەشەک ژ وێ کۆمێ. د ئاستێ گشتی دا، چار فاکتەر دبنە سەدەما کۆچبەربوونا گەنجان:
١- فاکتەرێ جڤاکی و ئایینی
د سیستەمێ جڤاکێن گرتی و پاشکەفتی دا، وێنەیێ گەنجی ب ئەندازێ پاشکەفتیبوونا جڤاکی مژەوی دبیت، ئانکو ئەو پێناسەیا بۆ گەنجی ھەی، کو جەوھەرەکە خوەدی ھێز و پرۆژە و خەون و ھزرێن نوویە بۆ جوانکرن و گوھۆرینا سەردەمێ خوە ناھێتە دیتن، دەما رەوش ب ڤی ئاوایی بیت، گەنج دھێتە پەراوێزکرن و ژ پێناسەیا خوەیا راستەقینە دوور دکەڤیت، دبیتە پاشکۆیێ بابی (پیر)ی و شوناسێ پیری پێ دھێتە بەخشین، بنێرە د ناخێ ھەر گەنجەکێ دا، پیرەکێ نڤستی ھەیە، ئەڤرۆ گەنج دبێژیت، ئەز گەنجەکێ پیرم، پیر ژی دبێژیت، ئەز پیرەکێ گەنجم، ژ روویێ سوسیولوژی ڤە، ئەم ل ڤێ ھەڤۆکێ بنێرن، ژبەرکو رێز ل گەنجی ناھێتە گرتن، لەورا خوە وەک پیر نیشان ددەتن، پیر ژی ژ بۆ کو بمینیت نوونەرێ گەنجی، ناسناڤێ گەنج ب ناڤێ خوەڤە دکەت، ئەڤ تێگەھە ھەر د ناڤا خێزانێ دا ژ دایک دبن، دناڤا کولتۆرێ جڤاکی دا دھێنە پەروەردەکرن، د ئەنجام دا ھەڤکێشەیا ئاغا و کویلە- خودان-بەنی رێ بۆ دھێتە ڤەوژارتن ب وێ واتایێ گەنج شەرمین و بێ ماف و ئاخفتن بیت ل ھەمبەر پیری، ئاھا ل ڤێرێ پرۆسێسا پاسیڤبوونا گەنجی ل جھێ ئەکتیڤبوونا گەنجی دھێتە ھەبوونێ، ئانکو شێوازێ ئاخفتن و روونشتن و جل و بەرگ و تا قووناغا پێکئینانا خێزانێ، پێدڤییە ب دلێ بابی (پیری) بیت، ئەگەر دێ تووشی جۆرەک ژ سزا و لێپێچینان بیت، پرسگرێکا ژ ھەموویان مەزنتر، ئەڤ بابێ پیر، ب وی ئەندازەی ب ھێز بوویە، رەنگڤەدان و کارڤەدان د ھەمی یەکەیێن جڤاکی دا ھەیە، بەردەوام فۆرمێ وی دھێتە ڤەگوھاستن بۆ بابێ سیاسی و ئاینی و پەروەردەیی و رەوشنبیری، ئەڤرۆ چەتەیێن بابێ ئیسلاما سیاسی و بووینە دەستوورزان و یاساناس، ھەولدەن ل پەی تاریکییا ئەقلێ خوە، دەستوورەکێ ئیسلامی بنڤیسین، ژ بۆ کو باشتر ب ناڤێ دینی رەوایەتیێ بدەنە میز ڤەخوارن و فرەژنی و ئێک رەنگی و ھزرییا جڤاکی، ھەر د بن گڤاشتێن ئیسلامگەرا یێن کوردستانێ، ل پارک و جھێن گشتی، حەزکرنا گەنجان بۆ ھەڤدو ھاتییە سانسۆر کرن، ل گۆری پیڤەرێن خوە بۆ حەرامیێ ڤەدەغەکرییە گەنج ھەڤدو ببینن، ل وەلاتەکێ دەما ب ڤی شێوەیی توخیبێ حەرامیێ بەرفرەھـ دبن، ھندە توخیبێن پێشکەفتنێ بەرتەنگ دبن، سەرەرای پێکۆلێن ئیسلامیزەکرنا دەستووری، کو دێ د پاشەرۆژێ دا، داعشا دروست کەتن، وێ ئومێدێ ژ گەنجی تەلاق ددەت، خەونا ب جڤاکەکێ مودەرن و مەدەنی و ساخلەم ڤە ببیت.
٢- فاکتەرێ پەروەردێ و مەدیایێ
ب سەدەما شۆڕشا تەکنولوژیایێ و گوندیبوونا گەردوونی، جڤاکێن دونیایێ بووینە جڤاکێن زانینگەرایی، مەدیایێ کارتێکرنەکی راستەوخۆ ل سەر مرۆڤی ھەیە، لەورا ئەمێ د دەراڤێ مەدیایێ دا، بەر ب پەروەردێ چین، ژبەرکو ئەگەر پەروەردێ د ژیێ ٦ سالیێ دا، کارتێکرن ھەبیت، باندۆرا مەدیایێ ھەر دگەل پەیدابوونا مرۆڤی دەست پێدکەت، لێ مەدیا کوردی ب ھەمی رەگەزێن خوە ڤە، رۆلەکێ نەرێنی ل ھەمبەر پرسێن گەنجان، گێڕایە، نە ب تنێ وەکو پێدڤی خوە ل پرسگرێک و ئاریشەیێن گەنجان نەکرییە خودان، بەلکو گەنج یێ بێ ماف کری کو بەختێ وێ چەندێ ھەبیت، ل شاشێ ب دەرکەڤیت د مەدیایێ دا ژی، شاشە یا ھاتییە (مونوپولکرن) ب دەستێ بابێ (پیری) دا، بەردەوام بەختێ نماییشا شاشێ، بۆ بابێ (پیری) پترە ژ گەنجی، سەرەرای تەرخانکرنا شاە دەمژمێران بۆ درامایێن وەک (ئمپراتۆر، جونگوما، دونگی) کو سیمایەکێ زەلامسالاری و دڕندەیی پێڤە دیارە، د ئەنجام دا، ل شوونا کەسایەتییەکێ ئاڤاکەر دروست بکەت، کەسایەتیێن ھەرفتێ بەرھەم ئیناینە، دوو جۆرێن مرۆڤان دروستکرینە، ئێک؛ مرۆڤەکێ توندرەو و دژوار، دوو؛ مرۆڤەکێ ترسنۆک و بێ ئیرادە، ئانکۆ جۆرەکێ مرۆڤان یێ دروستکری، خەنجەرێ د کاڤلانی دا دکێشیت، مرۆڤەک ژی د کێشانا خەنجەرێ دا دترسیت، ل شوینا وێ چەندێ بەرنامەیێن تایبەت ھەبن، بۆ پەیداکرنا ئەقلێن رۆشنگەر و ساخلەم، یا ژ ڤێ داختر، ئەڤ ئەقلێ زەلامسالاری و پیری باندۆر د مەدیایێ دا ژی کرییە بنێرە (فێسبووک)، ئەڤرۆ یا بوویە بازارێ گەرمکرنا ئەشیرەتێ و سەلەفییەتێ و دینی، گەنج بێ ھوشیاری یێ تەسلیمی ڤی ئەقلێ گەنی بووی.
د سیستەمێ پەروەردەیا مە دا، ھەمی خالێن نەرێنی و لاوازێن د سیستەمێ جڤاکی دا ھەین، یێ د زانستی کرین، پێدڤییە تاکێ مە ب زۆری بپەژرینیت و ژبەر بکەت، ھەتا ئایات و سروودێن نشتیمانی ب زۆری دھێنە ژبەرکرن، پا ژ ڤێ مەترسیتر، گرنگییەکا مەزن یا دایە دیرۆکا وانا یێ وەلاتێ مە داگیرکرین، ئەڤە وەھا دکەت ژێاتییا بوھا و سیبمۆلێن نەتەوەیی لاواز و کز ببیت، د ئاستێ مۆرالی دا، نەشرینترین سەرەدەری ھاتییە کرن، ب ئاوایەکێ ئەگەر کچەکێ شاشییەک کربایە، سزایێ وێ ئەو بوویە ل جەم کورەکێ برونیتە خوار، د دەمەکی دا، ل گۆری ھەمی لێکۆلینێن سوسیولۆژی، ھەمی نێر و مێیەکێ حەزا ھەڤالینیێ بۆ رەگەزێ بەرامبەر پتر ژ رەگەزێ خوە ھەیە، لێ ئەڤا د سالێن بۆری دا د سیستەمێ پەروەردەیا مە دا ھەی، ل جھێ کولتۆری ھەڤالینێ و نەھێلانا کێم دیتن و سڤکاتییا رەگەزی، کولتۆرێ زەلامسالاری و کەرب و کینێ یا دروست کری، ژ ئەنجامێ بلندکرنا دیوارێ د ناڤبەرا ھەردو رەگەزان دا، بیاڤێ نێربازیێ خوەشکر. گەلەک جاران دھێتە گوتن، کۆچبەری یا گەنجان ژ لاوازییا ژیێاتیێ یە، بێی ھزر د وێ چەندێ دا بھێتە کرن کو د سیستەمێ پەروەردەیا مە دا، ب مێتود و زانست، ژیێاتی لاواز کرییە.
٣- فاکتەرێ سیاسی (دەستھەلاتا سیاسی)
ئێک ژ خەسلەتێن دەستھەلاتەکا ساخلەم د وان پرۆژە و پیلانان دا دەردکەڤیت ئەوێن بۆ گەنجی دھێنە دانان، ئانکو چەند پرسگرێکێن گەنجان ب ئەقلانی چارەسەر دکەت، پتر دەستھەلاتەکا تەندروست سەرھەڤ دبیت، چەند دەستھەلات پشتا خوە بدەتە داخوازی و گازندەیێن گەنجان، پتر ڤەقەتیان د ناڤبەرا دەستھەلاتێ و گەنجی دا پەیدا دبیت، د ئەنجام دا، دەستھەلاتەکا سست و خاڤ و پیر پەیدا دبیت، ژ بۆ کو خوەدی دەستھەلاتەکا گەنج بیت، پێتڤییە گەنج خوەدی بوھا و رێز بیت، چارەسەرکرنا ئاریشەیێن گەنجان د ھندێ دا ناھێنە کورتکرن، دەستھەلات (سەنتەر و مەلەڤانگەھـ و ھۆلێن وەرزشی) بۆ گەنجان ڤەکەت، بەلکو ب ھندێ دھێتە چارەسەرکرن، دەما دەستھەلات یا ھوشیار و رێگر بیت ل ھەمبەر وان یاسا و بریارێن ژ لایێ دام و دەزگایێن سیاسی و ئاینی و جڤاکی دەردکەڤن، کو زەرەرێ بگەھینتە بەرژەوەندیێن گەنجان، دەستھەلات مەشا سیاسەتەکا دادپەروەر بکەت، ژبەرکو ھەمی تیۆریزەکەرێن د بیاڤێ سیاسەتێ دا، ئاماژەیێ ب نە دادپەروەرییا سیاسی دکەت، نەدادپەروەرییا سیاسی بڕبڕەیا پشتا نەدادپەروەرییا ئابووری و جڤاکییە، د نەدادپەروەرییا سیاسی دا، گەنج پێشەنگێ زیانێ یە، دیسان بیاڤێ سیاسەتێ گشتی نەکەت، ژبەرکو سیاسەت ل وەلاتێن پێشکەفتی یا دەستەبژارەکا تایبەتە، دەما سیاسەت گشتی دبیت، دبیتە مشەخۆرا بیاڤێن دی، د ئەنجام دا، گەنج دکەڤیتە د ناڤبەرا دوو ھەبژارتنان دا، سیاسەتێ بکەت، یان بشتا خوە بدەتە سیاسەتێ، ھەر دیسان دەستھەلات خوەدی سیاسەتەکا کولتۆری بیت، ب بەرنامە و میکانیزمێن سەردەمانە، ژێیاتییا نەتەوەیی ل جەم گەنجی بەرزە کەت، ب رەنگەکێ ھەمی ژێیاتیێن بچووکێن عێلی و دینی و حزبی و ناوچەگەری، د ھناڤێن ژیێاتییا نەتەوەیی دا ببشێڤیت.
٤- فاکتەرێ رەوشەنبیری
ژ لاوازییا گۆتارا رەوشەنبیرێ کورد، ئەو خالێن نەرێنی یێن د سێ فاکتەرێن دەرباز بووی دا مە بەحس لێ کری، سەرھەڤ دبن، ژبەرکو رۆلێ رەوشەنبیری ب خوە، پەیوەندی یا ب ھوشیاریێ ڤە ھەی، کو ب شێوەیەکێ گۆماناوی ڤەکۆلین و ھەلسەنگاندنا جڤاکی بکەت، ب وێرەکی ھەمی گرێک و باوەری و ئالۆزیێن جڤاک پێ ئێخسیر دبیت، بێخینە بەر داسا رەخنێ، لێ د فەزایا رەوشنبیری یا کوردی دا، بەروڤاژی چاڤدێری و رەخنەکرنا سیاسەتێ و جڤاکی و دینی نابنە ژێدەریێن ئافراندنا بەرھەمێن رەوشەنبیری، بەلکو زێدەتر پرپێژی و پەسنا بێێ رامان دبنە ھێڤینێ میراتا روشنبیری، ئاھا ل ڤێرێ رەوشەنبیری قودرەتا دەستکارییا ھیچ ھزر و ئایدولوژی و باوەرییەکێ نامینیت یا گەنج پێ دیل و چارچۆڤە دبیت، ئەگەر ئەڤ کۆچبەرییە بەردەوامی دانا کولتۆرێ رەڤینێ بیت، وی دەمی بێ دودلی ژێدەرێ رەڤینا خوە ژ وان رەوشەنبیران وەردگریت، ئەوێن ب پێخەمەت، رازیکرنا کۆمێن دینی و جڤاکی و سیاسی درەڤیت و دانپێدانا ھزر و پرەنسیپێن خوە یێن رەوشەنبیری دکەت. دەما رەوشەنبیر و مەعریفەیا رەوشەنبیری قودرەتا ناسناڤەبوونا کاراکتەرێ کورد ب خوەڤە نەگریت، ژ بۆ کو گەنج بکاریت ب سایا وێ مەعریفەیێ شەرێ خوە یێ ھزری بکەت بۆ بدەستڤەئینانا مافێن خوە، وی دەمی گەنج ھاڤی دبیت، د دەمەکی دا، ب شانازیڤە گەنجەکێ فرەنسی دبێژیت، ئەز فرەنسی مە، ئانکو (دیکارتی) مە، ژبەرکو ب ھیمەتا ھزرمەندێن وەکی دیکارتی، تێگەھـ و دەڤۆکێن وەک (ئاشتی، دیمۆکراسی، مافێ مرۆڤ، ئازادی و لێبۆرین) د ژیانا تاکێ ئەورۆپی دا بووینە کەتوار، گەنج د وی کەتواری دا، ھەست ب ژیانەکا بەختەوەر بکەت، ب خەم ئافرین ڤە، ئەو رەوشەنبیرێن پەیاما وان د بیاڤێ دروستکرنا جڤاکەکێ سەردەم و گەنج ئەڤرۆ یێ د ھەمبێزا بابێ (پیرێ) سیاسی و ئاینی جڤاکی، وی چاخی گەنج زڕبەھر و یاخی دبیت، کۆچبەری دبیتە کلیلا بەختەوەریێ.
ل دووماھیکێ
ئەو فاکتەرێن د ڤێ نڤێسارێ دا، مە ئاماژەپێکرین، رێگر بووینە کو گەنج ب ئازادانە مومارەسەیا حەز و ھیڤی و خەونێن خوە بکەت، لێ ھەروەکو کرمانج دبێژن؛ ل داویێ داوی کۆچبەربوونا گەنجان، ھندێ گرێک لسەر گرێکی دھێتە گرێدان، ھندە چ گرێکێن دی ناڤەبن، بەلکو دێ ژیوار وەکی گرێکێن (گودرۆ)ی لێ ھێت، ئەڤجا بۆ ڤەکرنا وان گرێکان، دێ مە پێدڤی ب شیرێ (ئەسکەندەری)بیت، بێ گۆمان ئەڤە نە چارەسەرییە، بەلکو ب سەدەما ڤێ کۆچبەریێ، وەلاتەکێ پیر دھێتە ھەبوونێ، لەورا گەرەکە گەنج ل ڤی وەلاتی شەرێ ھەبوون و شوناس و پێناسەیا خوە بکەت، ب ئالاڤێن فکری و زانستی و فەلسەفی، گەشێ دیالۆکەکا ئەقلانی د ناڤبەرا خوە و بابێ (پیرێ) جڤاکی و ئاینی و سیاسی بئافرینیت، ھەولبدەت پرسێن خوە لسەر ھێز و کۆمێن جڤاکی پارڤە بکەت، وی ھەستی ل دەڤ پەیدا بکەت، کو پرسێن من ھەڤالجەمکا پرسێن تەنە، بەشەکێ مەزنێ بەرسڤێن تە، د پرسێن من دا بەرجەستە دبن، ب ڤی رەنگی، تەڤایا ئاریشەیێن گەنجان دھێنە چارەسەرکرن، گەنجێن وەلاتی پێشکەڤن ھەتا شیان ھونەرێ راپ و ھیپۆپ و داھێنانێن ئەدەبی و ھونەری بکەنە ژیوار و د شەرەنیخەکا بەردەوام دا بووینە دگەل پیرێ سەردەمێ خوە.
ڤێ نڤیسارێ مفا ژ ڤان ژێدەران وەرگرتییە:
١- ئێمەیی پەنابەر- کومەلێک وتار- ھانا ئارێنت- بەختیار عەلی- جورجیو ئاگامین-دەزگای ئەندنیشە بۆ چاپ و بلاوکردنەوە- سلیمانی.
٢- مانوفێستی دژە گەندەلی- د.ئازادحەمە- دوزگای چاپ و بلاوکردنەوە ئاراس – چاپی یەکەم ٢٠١٠
٣- نەتەوە و حەکایەت- ریبوارسیوەیلی- بەرگی یەکەم- دەزگای توێژینەوە و بلاوکردنەوەی موکریانی- چاپی دووەم ٢٠٠٨
٤- نەتەوە و حەکایەت- ریبوارسیوەیلی- بەرگی دووەم- دەزگای توێژینەوە و بلاوکردنەوەی موکریانی- چاپی یەکەم ٢٠٠٨
٥- گۆتارەکا رێبوار سیوەیلی- رۆژناما باس- ژمارە ٢٤٦ ل١٨
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته به نوسه‌ر خۆی.