سه‌رده‌می تیرۆر - سه‌رده‌می ڕۆپسپێر و سه‌رپه‌ڕاندنه‌كان به‌ گیلۆتی

برێكست، له‌ جادووخستنی خه‌ونێك


Loading

١

نوسه‌ری ئه‌كادیمی سویسری  (یاكۆب بوركهارد)  له‌ ساڵی ١٨٦٠ كتێبێكی نوسی له‌ژێر ناوی (شارستانێتی ڕێنیسانس له‌ ئیتاڵیا) و  له‌و بڕوایه‌دا بوو؛  ئیتاڵیای  سه‌ده‌ی پانزه‌  شوێنی  له‌دایكبوونی (مرۆڤی ڕێنیسانس‌)ه‌. چونكه‌ پێشتر مرۆڤی سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست؛ (ته‌نها هۆشمه‌ندی له‌و چوارچێوه‌یه‌دا قه‌تیس بوو كه‌ سه‌ر به‌ ڕه‌گه‌زێكی دیاریكراو، گروپێك له‌خه‌ڵكی، خانه‌واده‌یه‌ك یان حزبێكی سیاسییه‌‌)[1] بوركهارد ڕێنیسانس به‌ سه‌ره‌تای له‌دایكبوونی دونیای مۆدێرن تێده‌گات، دونیایه‌ك كه‌ (مرۆڤێكی خاوه‌ن ڕۆح) له‌ چوارجێوه‌ی هۆشمه‌ندیه‌كی ته‌سكی حزبی یان خێڵه‌كی یان شارچێتی و ته‌نانه‌ت سنووری وڵاتێكه‌وه‌ ده‌په‌ڕێته‌وه‌ بۆ كیشوه‌رێك كه‌ ناوی ئه‌وروپایه‌.

ڕێنیسانس له‌ كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی چوارده‌ وه‌ ده‌ستپێده‌كات تاوه‌كو ده‌گاته‌ سه‌ده‌ی حه‌ڤده، وشه‌ی (ڕێنیسانس) له‌خودی خۆیدا مانای (دووباره‌ له‌دایكبوونه‌وه‌) ده‌گه‌یه‌نێت؛ به‌مانای دووباره‌ له‌ ‌دایكبوونه‌وه‌ی هونه‌ر و ئه‌ده‌ب و زانست، دووباره‌ خوێندنه‌وه‌ی تێكسته‌كانی فه‌یله‌سوفه‌ یۆنانیه‌كانی وه‌ك سوكرات و پلاتۆ و ئه‌رستۆ و زۆریتر. هه‌روه‌ها دووباره‌ خوێنده‌وه‌ی هۆمێرۆس و میتامارفۆسه‌كانی ئۆڤید و دووباره‌ خوێندنه‌وه‌ی زانستی ئه‌ندازیاری جه‌بر و فیزیكی كۆن و تێكسته‌ ڕۆمانیه‌كان. هه‌روه‌ها وه‌رگێڕانی تێكسته‌كانی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوێن له‌ بواری پزیشكایه‌تی و گه‌ردوونناسی و میكانیك. به‌كورتی له‌ كۆتایی سه‌ده‌ی چوارده‌وه‌ مرۆڤێك له‌ئه‌وروپا له‌دایكده‌بێت  كه‌چیتر نایه‌وێت به‌  هۆشمه‌ندیه‌كی هه‌ژارانه‌وه‌ له‌دونیادا بژی. نایه‌وێت سنووری بیركردنه‌وه‌ی سنووری خێڵ و شار و وڵاته‌كه‌ی بێت. نه‌خێر، به‌ڵكو به‌ ده‌سته‌واژه‌ی فه‌یله‌سوفی ئه‌ڵمانی سلۆته‌ردایك بدوێین؛ ده‌یه‌وێت به‌ره‌و جیهان بڕوات.

ئه‌م هۆشمه‌ندییه‌ نوێیه‌ وه‌هایكرد ئه‌وروپا له‌سه‌ده‌ تاریكه‌كانی كاسیۆلیك ڕزگاری بێت، مرۆڤ ته‌نها خودا له‌ژێر باڵی كڵێسایه‌ك و قه‌شه‌یه‌ك نه‌بینێت  كه‌ به‌پاره‌ گوناهه‌كانی بۆ بشواته‌وه‌، به‌ڵكو  له‌ ڕێنیساندا (مارتین لوته‌ر) په‌یدا ده‌بێت و سه‌ره‌تای ئێفانگیلیزم و (ڕیفۆرمسته‌كان) په‌یدا ده‌بن و خودا له‌ به‌ندیخانه‌ی كڵێساكان ڕزگارده‌كه‌ن بۆ خوایه‌ك له‌و دیوو گه‌ردوونێكی گه‌وره‌وه‌ قسه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌قڵی مرۆڤدا ده‌كات.  ئاوه‌ها ڕێنیسانس سه‌ره‌تای منداڵدانی  ئه‌و هۆشمه‌ندییه‌ یونیڤێرسالییه‌ بوو كه‌ هۆشمه‌ندی  مرۆڤی مۆدێرنی تێدا له‌دایكدبوو.

لێره‌وه‌ پێموایه له‌ڕێنیسانسه‌وه‌ ‌ (ئه‌وروپایی – بوون)  جێگه‌ی  به‌(ناسیونالی – بوون)  ده‌گرێته‌وه، ڕۆژهه‌ڵات و ئه‌وروپا پێكه‌وه‌ له‌ زانست و فه‌لسه‌فه‌ و گۆڕینه‌وه‌ی ئه‌زموون سنووره‌كان ده‌بڕن و گفتوگۆ له‌گه‌ڵ یه‌كتردا د‌ه‌كه‌ن. هه‌ر بۆیه‌ سه‌یر نییه‌ سه‌ره‌تای دامه‌زراندنی زانستی كۆمه‌ڵناسی وابه‌ست بێت به‌كتێبه‌كانی (ئیبن خه‌لدون) كه‌ له‌عه‌ره‌بییه‌وه‌ وه‌رده‌گێڕدرانه‌ سه‌ر زمانه‌ زیندووه‌كانی ئه‌وروپا و لاتینی.  له‌م چركه‌ساته‌وه‌  زۆرانبازی  ئێكسیستێنتاڵی(وجودی)  هۆشمه‌ندی ئه‌وروپی  له‌گه‌ڵ ئه‌و هۆشمه‌ندییه‌ داخراوانه‌ ده‌‌ستپێده‌كات، كه‌ ده‌یانه‌وێت بوونی مرۆڤ له‌ چوارچێوه‌ی  سنووری وڵات و نه‌ته‌وه‌یه‌كدا  قه‌تیسبكه‌ن. ئاوه‌ها‌ ئه‌م زۆرانبازیه‌ خۆی ڕاده‌كێشت تاوه‌كو له‌ساڵی ١٧٨٩ ده‌چینه‌ به‌رده‌م  شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی، ئێمه لێره‌دا ‌ ته‌واو ده‌چینه‌ به‌رده‌م (جادووی ڕۆشنگه‌ری) كه‌ هۆكارێكه‌ بۆ دووباره‌ تووڕه‌كردنی هێزه‌ ناسیونالستی و فیوداله‌ ئۆرستۆكراته‌ ئه‌وروپیه‌كان، ئیدی‌ فه‌ڕه‌نسای شۆڕشی كۆماری و   فه‌ڕه‌نسای ڕۆشنگه‌ر و  فه‌ڕه‌نسای (ناپۆلیۆن بۆنابارت) هه‌ڕه‌شه‌ن بۆ  سه‌ر ‌سنووری مه‌مه‌لكه‌ته‌ ئۆرستۆكراته‌كانی نه‌ته‌وه‌ جیاجیاكانی ئه‌وروپا.

ئه‌و هۆشمه‌ندییه‌ ئه‌وروپیه‌ی ‌ كه ‌له‌ كۆتایی سه‌ده‌ی چوارده‌ و سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی پانزه‌ له‌دایكده‌بوو،  ئه‌مجاره‌ به‌ هێزێكی گه‌وره‌ی سه‌ربازییه‌وه‌ ‌ سنووره‌كانی ئه‌وروپای ئۆرستۆكرات  تێكده‌شكێنێت و په‌یامی ڕۆشنگه‌ری له‌ لوله‌ی تۆپ و تفه‌نگه‌وه‌ به‌ ئه‌وروپا بڵاوده‌كاته‌وه‌. لێره‌وه‌ بیرۆكه‌ی (ئه‌وروپا) ده‌بێته‌ هه‌قیقه‌تێك كه‌ چیتر  هۆشمه‌ندی ناسیونالستی ئۆرستۆكراتی توانای داپۆشینی نه‌بوو‌، چونكه‌  شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی له‌ڕێگه‌ی  ناپۆلیۆنه‌وه‌  توانی  ئه‌و سنووره‌ ناسیونالستیانه‌ ببه‌زێنێت و ئه‌و ڕۆحانه‌ بهارووژێنێت‌ كه‌ ته‌نها خۆیان به‌ ئه‌ڵمان و نه‌مساوی و هۆڵه‌ندی  و سویسری پێناسه‌ نه‌ده‌كرد، ته‌نها خۆیان به‌و فیگوارانه‌ نه‌ده‌بینی  له‌چوارچێوه‌ی خانه‌دانیه‌تی ناوچه‌گه‌رایدا ژیانده‌كه‌ن‌، به‌ڵكو خۆیان به‌ هاوڵاتی كیشوه‌رێك تێده‌گه‌یسث كه‌ناوی  ئه‌وروپایه‌.

له‌م‌ خاڵه‌وه‌‌ ‌ ده‌سته‌واژه‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ی ( فریدریك هێگڵ)  ده‌هێنینه‌وه‌ یاد كه‌ له‌ ساڵی ١٨٠٦ دا له‌شاری یێنا(Jena)‌ ناپۆلیۆن ده‌بینێت، وه‌ك ئه‌ڵمانێك ڕقی لێی نابێته‌وه‌ چونه‌ سنووری وڵاته‌كه‌ی به‌زاندووه‌، نه‌خێر ‌ ئه‌و پیاوه‌ نه‌ك هه‌ر  داگیركه‌رێك نییه‌‌ به‌سه‌ر ئه‌سپێكه‌وه‌ پۆزی سه‌ركه‌وتن لێده‌دات، به‌ڵكو ده‌ڵێت؛ ڕۆحی جیهانه‌ له‌سه‌ر ئه‌سپه‌)…له‌م چركه‌ساته‌ ‌ هێگڵیانه‌وه ئه‌م هۆشمه‌ندی و ڕۆحه‌ ئه‌وروپیه‌ چیتر له‌سه‌ر زه‌وی نه‌ته‌وه‌ ئۆقره‌ ناگرێت،  هۆشمه‌ندی ڕۆشنگه‌ران زه‌وی وڵات  به‌ته‌نها زه‌وی ئه‌و ڕۆحه‌ تێناگه‌ن، به‌ڵكو ئه‌و ڕۆحه‌ ڕۆشنگه‌ره‌ هه‌ر ده‌توانێت كیشوه‌ریی بێت، كیشوه‌رێك كه ‌ناوی ئه‌وروپایه‌.

ساڵی ١٨٠٦ هێگڵ سه‌یری ناپلیۆن ده‌كات كه‌وه‌ك داگیركارێك له‌شاری (یێنا ) به‌سه‌ر ئه‌سپه‌كه‌وه‌یه‌تی ، له‌جیاتی بێزاری ده‌ڵێت : ڕۆحی جیهان له‌سه‌ر ئه‌سپه‌
Wletgeist yur Pferde
-هێڵكاری ماگازینی هاپرپه‌ر ١٨٢٥-بڵاویكردۆته‌وه‌

٢

كۆتاییه‌كانی  سه‌ده‌ی شانزه‌ ‌   هه‌ستی  (ئه‌وروپی – بوون)  سنووره‌كان سیاسیه‌كان ده‌بڕێت و دووباره‌ ئه‌وروپیبوون ده‌چێته‌ كایه‌كه‌ی نوێیی تێورییه‌وه‌.  لێره‌وه‌ ڕۆشنگه‌ری له‌ كاره‌ فه‌لسه‌فیه‌كانی  فه‌یله‌سوفانی وه‌ك مۆنتیسكیۆ و هۆبز و دیكارت و سانت پیرێ و  ڕوسۆ، ڤۆلتێر، دیدرۆ، دیكارت، لایبنز و زۆریتر  به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت. ئه‌وه‌ی جێگه‌ی سه‌رنجه‌  ئه‌م فیگوره‌ فه‌لسه‌فیانه‌  سه‌ر به‌چه‌ند‌ وڵاتێكی جیاوازی  كیشوه‌ری ئه‌وروپین؛ فه‌ڕه‌نسا، هۆڵه‌ندا، سویسرا، ئینگلترا و ئیسپاینا و ئیتاڵیا و به‌لجیكا…لێره‌وه‌ ڕۆشنگه‌ری له‌سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌وه‌ تاوه‌كو له ‌كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌ درێژده‌بێته‌وه‌،  له‌م چركه‌ساته‌ ئه‌وروپییه‌وه‌ شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی له‌ساڵی  ١٧٨٩ ڕژێمی پاشایه‌تی  بۆ یه‌كمجار له‌دونیادا ده‌ڕووخێنێت و بۆ یه‌كمجاره‌ مرۆڤ له‌لایه‌ن پیاوی ئاینی و پاشا وه‌ ژیانی به‌ڕێوه‌نابڕێت. ئازادی و  یه‌كسانی و برایه‌تی دروشمی  ئه‌و هۆشمه‌ندییه‌ نوێیه‌ن كه‌ له ‌ڕێنیسانسه‌وه‌ له‌دایكده‌بووه‌ و  له‌ شۆڕشی فه‌ڕه‌نسیدا سنووره‌كان تێكده‌شكێنێت.

لێره‌وه‌ به‌ڕای من ( بیرۆكه‌ی ئه‌وروپاییبوون )  و  (بوون له‌ناو ئه‌وروپا) دا  جێگه‌ به‌ ئایكۆنی  (بوون له‌ناو ده‌وڵه‌تی ئۆرستۆكرتیه‌كان)   لێژ ده‌كات و مرۆڤی ئه‌وروپایی  له‌دایكده‌بێت. له‌م هه‌سته‌‌ به‌ئه‌وروپیبوونه‌وه‌ ‌ ڕۆمانتیكه‌ ئه‌ڵمانه‌كانی وه‌ك شیله‌ر و گۆته‌ و فیخته‌ وه‌ك هێگڵ سه‌رسامبوون به‌ شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی، ته‌نانه‌ت شاعیرێكی وه‌ك  (گۆته‌) یاریه‌كی منداڵانه‌‌ بۆ كوڕه‌كه‌ی ده‌كرێت كه‌ (گیلۆتین) ی فه‌ڕه‌نسییه‌. ئه‌و گیلۆتینه‌ی له‌ ساڵی  ١٧٩٢  له‌ناوه‌ڕاستی (گۆڕه‌پانی شۆڕش) له‌ پاریس داده‌نرێت، كه ‌ئه‌م گۆڕه‌پانه‌ پێشتر  به‌ (گۆڕه‌پانی لویسی پانزه‌)  ناسرابوو، هه‌ر له‌وێدا سه‌ری لویسی شانزه‌  و ماری ئه‌نتوانێت)  پێ ده‌په‌ڕێنن.   ئه‌قڵی گاڵته‌جاڕی رۆسنگه‌ری لێره‌دایه‌ كه‌  شۆڕشی ڕۆشنگه‌ره‌كان  منداڵه‌كانی خۆی ده‌خوات و  به‌ هه‌مان  گیلۆتین سه‌ری شۆڕشگێڕه‌كانی وه‌ك  جۆرج دانتۆن و سانت جه‌ست و  ماكسیمیلیان ڕۆپسپێر له‌هه‌مان شوێندا ده‌په‌ڕێنرێت.

گیلۆتین (سه‌رپه‌ڕێنه‌ر)  ڕه‌مزی   قۆناغی دووهه‌می  شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی بوو كه‌ به‌ (سه‌ده‌ی تیرۆر)  ده‌ناسرێت و  له‌ ‌ساڵی  ١٧٩١ له‌ نێوان  تاوه‌كو ١٧٩٤ سه‌ری زیاتر له‌  حه‌ڤده هه‌زار ‌ كه‌س  به‌م ئامێره‌ ڕۆشنگه‌ره‌ ده‌چێته‌‌ ناو سه‌به‌ته‌كانه‌وه‌. ئه‌قڵی گاڵته‌جاڕی ڕۆشنگه‌ری یان بڵێین سینیزمی ڕۆشنگه‌ری له‌وه‌دایه‌ كه‌ هه‌مان گیلۆتین  ده‌بێته‌ (یاریه‌كی منداڵانه‌ی ئه‌وروپیانه‌) و  سنووره‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان  ده‌بڕێت، نه‌ك هه‌ر ئه‌وه،‌ به‌ڵكو   شاعیرێكی ڕۆمانتیكی وه‌ك  (یۆهان ڤۆڵڤگانگ گۆته‌)  ‌ئه‌و  یاریی گیلۆتینه‌  بۆ كوڕه‌كه‌ی ده‌كڕێت.

(گۆته) له‌ ساڵی ١٨٠٨ ته‌مه‌نی په‌نجاو نۆ ساڵ ‌بوو، سه‌ره‌ڕای ناوبانگی وه‌ك شاعیرێكی نه‌ته‌وه‌یی پێی شه‌رم نه‌بوو بچێت بۆ ‌شاری ئێرفۆرت Erfurt  سه‌ردانی داگیركه‌ره‌ فه‌ڕه‌نسیه‌كه‌ (ناپۆلیۆن بۆنابارت) بكات و وه‌ك داگیركه‌رێك سه‌یری ناكات، به‌ڵكو پێكه‌وه‌ وه‌ك دوو ڕۆشنگه‌ری ئه‌وروپی گفتوگۆی سیاسه‌ت و قه‌ده‌ر ده‌كه‌ن[2]…له‌هه‌مانكاتدا كه‌ گۆته‌ سه‌رسامه‌ به‌ یاری گیلۆتین، ڕۆمانسیه‌كی ڕۆشنگه‌ڕ و شاعیرێكی گه‌نجی  وه‌ك (فریدر‌یك شیله‌ر) هه‌ر له‌سه‌رده‌می تیرۆری شۆڕشی فه‌ڕه‌نسیدا له ساڵی ‌ ١٧٩٣  كه‌ڵكه‌ڵه‌ی ئه‌وه‌ی له‌سه‌ردا ده‌بێت كه‌ بچێت بۆ پاریس و قه‌ناعه‌ت بهێنێت به‌ فه‌ڕه‌نسیه‌كان؛ كه‌ ده‌بێت شۆڕش له‌ ڕێگه‌ی هونه‌ره‌ جوانه‌كان و لیتراتوره‌وه‌ بێت، نه‌ك له‌ڕێگه‌ی به‌ڕه‌ڵاكردنی (به‌ڕبه‌ڕیه‌تی ناخی مرۆڤه‌كان)[3].

 

سه‌رده‌می تیرۆر – سه‌رده‌می ڕۆپسپێر و سه‌رپه‌ڕاندنه‌كان به‌ گیلۆتی

 

نابێت ئه‌وه‌ له‌یادبكه‌ین  كه‌ (كۆلۆنیالیزم) لایه‌نی تاریك و ڕه‌شی ڕێنیسانسه‌ و  دیمه‌نی گشتی  ئه‌وروپاییه‌كان بوو  له ‌وێنه‌ یه‌گرتووه‌ نێگه‌تیڤه‌كه‌یدا. به‌ڵام  شانبه‌شانی ئه‌م لایه‌نه‌ تاریكه‌ی كۆلۆنیالیزمی ئه‌وروپایی؛ فه‌یله‌سوفه‌كان، ڕۆمانتیكه‌كان، خه‌وبینه‌ره‌كان و زانایان خۆیان له‌ نێو  خه‌ونه‌ كۆنه‌كه‌دا بینیوه‌ته‌وه كه‌‌ ئه‌ویش  خه‌ونی ئه‌وروپایه‌كی یه‌كگرتووی به‌هێزی ڕۆشنگه‌ر بوو‌. دیاره‌ ئه‌م خه‌ونه‌ له‌ڕووی  بیۆگرافی  سیاسیه‌وه‌ لێی بڕوانین  له‌ سه‌ره‌تاكانی  شه‌ڕی خاچپه‌رستانه‌وه‌ له‌هه‌ناوی ده‌سه‌ڵاتی سیاسیدا له‌دایكبووه‌، بۆ نمونه‌؛‌ هه‌وڵدان بۆ  ئه‌وروپای یه‌كگرتوویی  خه‌ونی  قه‌یسه‌ری ڕۆمانی( فردریكی یه‌ك ١١٢٢ – ١٢٩٠)   كه ‌ناسرابوو به‌(باڕباڕۆسا) كه ‌ئه‌مه‌ش مانانی  ڕیش سوور دێت.  فردریك باڕباڕۆسا  هه‌وڵیدا ئه‌وروپا له‌ژێر ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتی پاپی ڕۆما  ده‌ربهێنێت و زۆرانبازی سیاسی سه‌ربازی باڕباڕۆسا بۆ ده‌ستگرتن بوو  به‌سه‌ر ناوچه‌كانی ده‌سه‌ڵاتی ڕۆم. ئه‌مه‌ش  له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی هه‌ڵگرتبوو كه‌ خه‌ونی ئه‌وه‌ی هه‌بوو ببێت به‌ قه‌یسه‌ری هه‌موو ئه‌وروپا، ئه‌وروپایه‌كی به‌هێزی سیاسی، نه‌ك ئه‌وروپایه‌كی لاوازی چه‌ند نه‌ته‌وه‌یه‌كی په‌رتبووی ژێر ده‌سه‌ڵاتی كڵێسای ڕۆم. ‌فردریك بارباڕۆسا ئه‌و‌روپای وه‌ك یه‌كه‌یه‌كی لێكنه‌ترزاو ده‌بینی، له‌م هه‌سته‌یه‌ ئه‌وروپیبوونه‌یه‌وه‌ به‌شداری هه‌ڵمه‌تی سێهه‌می خاچپه‌رستی كرد بۆ ڕزگاكردنی ئۆرشه‌لیم له‌ده‌ست موسوڵمانان. باڕباڕۆسا له‌م هه‌ڵمه‌ته‌دا  خه‌ونه‌كه‌ی خۆی ده‌بینی به‌رجه‌سته‌ ده‌بێت،  ئه‌ویش  یه‌كگرتوویی هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی ئه‌وروپا بوو  له‌یه‌ك ئامانجدا. له‌م هه‌سته‌وه  سه‌ركێشانه‌ به‌شداری هه‌ڵمه‌تی سێهه‌می كرد، به‌ڵام له‌هه‌مان هه‌ڵمه‌تدا ‌فه‌وتا و ئه‌م خه‌ونه‌ی نه‌هاته‌‌‌دی. ‌

ئه‌م خه‌ونه‌ ناته‌واوه‌ی سه‌ده‌ی دوانزه‌،  له‌ ڕێنسانسدا  و له‌ كۆتایی سه‌ده‌ی چوارده‌  له‌فۆرمێكی دیكه‌دا سه‌ریهه‌ڵدا و  له‌ ڕۆشنگه‌ریدا له‌ شۆڕشی فه‌ڕه‌نسی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌دا  ڕیالیزه‌ بوو.  له ‌جه‌نگه‌ جیهانیه‌كانی سه‌ده‌ی بیست دا  دووباره‌ ئه‌وروپا و ئه‌وروپاییه‌كان ده‌موچاوی خه‌وبینه‌رێكی ئه‌وروپیان هه‌بوو بۆ یه‌كسخستنی ئه‌وروپا له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتێكی سیاسیدا، به‌ڵام بۆ به‌دیهێنانی ئه‌م خه‌ونه‌ ده‌بوایه‌  ئه‌وروپا له‌ جوله‌كه‌ و له‌ ڕه‌گه‌زه‌ نامۆكانی وه‌ك كه‌مئه‌ندام و نه‌خۆش و كورته‌ باڵا و بێگانه‌كان پاكبكرێته‌وه‌. ئاوه‌ها فاشیزمی ئیتاڵی  و نازیزمی ئه‌ڵمانی له‌پێناو ئه‌وروپایه‌كی فاشی و نازی یه‌كگرتوو مه‌كینه‌ی جه‌نگ و هۆلۆكۆستیان هه‌ڵگیرساند. ئه‌م مێژووه‌ ئاوه‌ها له‌ناو خوێن و هزر و فه‌لسه‌فه‌ و  ڕۆمانتیكدا  خۆی ڕاكێشا تاوه‌كو پڕۆژه‌ی ئه‌و‌روپای یه‌كگرتوو له‌ڕووی سیاسیه‌وه‌ له‌ ساڵی ٢٠٠٢ دا گه‌یشته‌ ئامانج.

٣

شاعیری ئه‌ڵمانی (شیله‌ر ) له ساڵی ‌ ١٧٩٣ له‌و هه‌سته‌ ڕۆشنگه‌ره‌ ئه‌وروپایبوونه‌وه‌یه‌وه‌ ده‌یویست سنوور ببڕێت و باسی ئه‌وه‌ بۆ فه‌ڕه‌نسیه‌كان بكات، كه‌ شۆڕش (ڕۆحه‌ به‌ڕبه‌ڕییه‌كانی) به‌ڕه‌ڵاكردۆته‌ سه‌ر جاده‌كان و  سه‌ر ده‌په‌ڕێنن. هێگڵ زاڵده‌بێت به‌سه‌ر نیشتمانپه‌روه‌ری خۆیدا و دۆڕاندنی سوپای ئه‌ڵمانی ئۆرستۆكرات له‌به‌رامبه‌ر سوپای فه‌ڕه‌نسی كۆماری به‌ دۆڕاندن تێناگات.  ناپۆلیۆنیش نه‌ك به‌داگیركه‌ر وه‌سف ناكات، به‌ڵكو به‌ ڕۆحی جیهانی تێده‌گات. ئاوه‌ها هه‌ستی ئه‌روپایه‌كی ڕۆشنگه‌ر، ئه‌ورپایه‌كی به‌هێز، ئه‌وروپایه‌كی ده‌وڵه‌مه‌ند، خه‌ونێكه‌ تاوه‌كو ئه‌مڕۆ سیاسه‌ت له‌گه‌ڵیدا ده‌ست و  په‌نجه‌ نه‌رمده‌كات. به‌مشێوه‌یه‌  به‌هاكانی  ئه‌وروپای ڕۆشنگه‌ری؛ مافی مرۆڤ، داپه‌روه‌ری و یه‌كسانی، ده‌وڵه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی، ئه‌و مۆدێله‌ ئه‌روپییه‌ن  كه‌ به‌رامبه‌ر مۆدێلی (ڕۆحه‌ به‌ربه‌ڕییه‌كان) وه‌ستاونه‌ته‌وه‌، ئه‌وانه‌ی  ده‌یانه‌وێت (ده‌وڵه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی) هه‌ڵبوه‌شێته‌وه‌، بیمه‌ی بێكاری نه‌مێنێت و  په‌ناهه‌نده‌ به‌ مه‌رجی (سوودوه‌رگرتن) وه‌ربگیرێن. سه‌یر له‌وه‌دایه‌ فه‌یله‌سوفێكی وه‌ك پیته‌ر سلۆته‌ردایك  داوای ئه‌وه‌ ده‌كات؛ ته‌نها منداڵی په‌ناهه‌نده‌كان وه‌ربگرن و دایك و باوكه‌كان فڕێبده‌نه‌ ده‌ره‌وه‌ 3. فه‌یله‌سوفی ئه‌ڵمانی پیته‌ر سلۆته‌ردایك له‌م ساڵانه‌ی دوایدا، چه‌نده‌ها جار ‌ خۆی له‌و ڕۆحانه‌ نێزكردۆته‌وه‌ كه‌ شاعیری گه‌وره‌ی ئه‌ڵمانی (فریدریك شیله‌ر) له‌سه‌ده‌ی هه‌ژده‌دا  به‌ (ڕۆحه‌ به‌ربه‌ڕیه‌كان)  پێناسه‌ی كردوون. ڕۆحه‌ به‌ڕبه‌ڕیه‌كانی سه‌ده‌ی بیست و یه‌ك‌ به‌ره‌ی پۆپۆلیزمی ڕاستڕه‌وی ئه‌ڵمانی و بریتانی و ئیتاڵی و هۆڵه‌ندی و فه‌ڕه‌نسین،‌ كه‌ داوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی مۆدێلی ئه‌وروپای یه‌كگرتوو ده‌كه‌ن.

 حزبێكی وه‌ك یوكیپ UKP و به‌شێك له‌ كۆنزه‌رڤاتیڤه‌كانی بریتانی باسیان له‌وه‌ ده‌كرد؛  كه‌رانه‌یه‌ ئێمه‌ ساڵی سێ سه‌د ملیۆن پاوه‌ن بده‌ین به‌ ئه‌وروپای یه‌كگرتوو و سنووره‌كانمان بكه‌ینه‌وه‌ به‌سه‌ر ده‌وڵه‌ته‌ هه‌ژاره‌كانی بلۆكی سۆسیالستی جاران له‌به‌رئه‌وه‌ی ئه‌وروپین. یاخود  قه‌رزبده‌ین به‌ یۆنان و ده‌وڵه‌تانی دیكه‌ بۆئه‌وه‌ی بێنه‌ سه‌ر ئاستی ئه‌وروپای یه‌كگرتوو! ده‌یانگووت؛ نابێت ده‌وڵه‌تێكی گه‌وره‌ی وه‌ك بریتانیا فه‌رمان له‌ برۆكسله‌وه‌ وه‌ربگرێت كه‌ په‌ڕله‌مانی سه‌ره‌كی ئه‌روپای یه‌كگرتووه‌…هتد.  ئاوه‌ها،  نۆستالژیا بۆ ئیمپراتۆرتی بریتانی  كه‌ خۆر لێی ئاوا نابێت، نۆستالژیایه‌كه‌ بۆ زه‌مه‌نی ئیمپریالستی و  پاڵپێوه‌نه‌ری  پڕوپاگه‌نده‌ی ئه‌و هێزه‌ پۆپۆلیستیه‌ ڕاستڕه‌وه‌ بوو كه‌ UKP به‌ سه‌ركردایه‌تی (ناجی الفرج)  له‌پشت ڕیفراندۆمی برێكسته‌وه‌ ده‌نگده‌ریان پێ فریوودا. پۆپۆلیزم  له‌یه‌كه‌مین ئه‌كتیدا هه‌سته‌ ساده‌كان ده‌بزوێنێت و  ڕۆحه‌ به‌ڕبه‌ڕیه‌كان  له‌ناخی خه‌ڵكدا ده‌هارووژێنێت و ده‌یژێنێته‌وه‌.

هه‌سته‌ ناسیونالیسته‌كان له‌ڕیفراندۆمی بركێستدا  گه‌شانه‌وه‌ و نیوه‌ی بریتانیه‌كان  نه‌یانده‌ویست ڕیزپه‌ڕی مۆدێلی ئیمپریال و  نه‌ته‌وه‌ بكه‌ن، ته‌نانه‌ت پارتێكی چه‌پی وه‌ك (پارتی كرێكارانی بریتانیا )  به‌ سه‌ركرادیه‌تی (جێرمی كۆربن). تاوه‌كو ئه‌مڕۆ دژی برێكست نین و پێیان باشه‌ كرێكارانی بریتانیا كێشه‌ و خه‌باتی  خۆیان له‌ناو چوارچێوه‌ نه‌ته‌وه‌ی بریتانیادا بمێنێته‌وه‌. ئه‌م ڕۆحه‌ ناسیونالستیه‌ چه‌پی بریتانیشی داپۆشیووه،  به‌بێ گوێدان به‌ڕه‌هه‌ندی ئینته‌رناسیونالستی كرێكاری، كه‌ خه‌ونی چه‌پی دونیایه و به‌رامبه‌ر ئه‌و ڕه‌هه‌نده‌ ناسیونالستیه‌ قسه‌ناكه‌ن كه‌ برێكست له‌گه‌ڵ خۆیدا ده‌یهێنێته‌ ناو ڕیزی كرێكارانه‌وه‌.  ته‌نانه‌ت له‌ ئه‌ڵمانیا حزبێكی وه‌ك ئه‌ڵتارناتیف بۆ ئه‌ڵمانیا AFD    داوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌ڵمانیا ده‌كه‌ن بۆ مۆدێله‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌‌كه‌و داخستنی سنووره‌كان به‌سه‌ر په‌ناهه‌نده‌ و بێگانه‌كاندا و قورسكردنی مه‌رجی په‌ناهه‌نده‌یی و ڕه‌گه‌زنامه‌ و زۆریتر.

 له‌ فه‌ڕه‌نساش مۆدێلی  ڕاستڕه‌وی حزبی (به‌ره‌ی نه‌ته‌وه‌یی فه‌ڕه‌نسی) به‌ سه‌كردایه‌تی خاتوو ( ماری لێ پان)‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا سه‌ركه‌و‌تنی به‌رچاوی هه‌بوو و ئه‌وانیش له‌سه‌ر مۆدێلی برێكست داوای چوونه‌ ده‌ره‌وه‌ی  فه‌ڕه‌نسا ده‌كه‌ن له‌ ئه‌روپای یه‌كگرتوو. ئاوه‌ها پۆپۆلیزمی ڕاستڕه‌و له‌كۆی ئه‌وروپا ئیلهامبه‌خشی پرۆژه‌ی برێكستن و ئاوی ئه‌م  پڕۆژه‌یه‌ ده‌خۆنه‌وه‌.

  ئیدی  (پۆپۆلیزمی ڕاستڕه‌و)  ئاوه‌هایه‌ وه‌ك ئه‌و (ڕۆحه‌ به‌ڕبه‌‌ڕیانه‌) وه‌هایه‌ كه‌  شیله‌ر باسیده‌كات، به‌ڕه‌ڵاده‌بن و ئه‌و دروشمه‌ سادانه‌ ده‌ڵێنه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی  خه‌ڵك ده‌نگیان بۆ بدات، به‌ڵام كه‌ده‌گه‌نه‌ سه‌ر پرۆژه‌كه‌ی خۆیان نازانن چۆن جێبه‌جێبكه‌ن. پارادۆكسه‌كه‌ش لێره‌دایه‌، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بریتانیا تاوه‌كو مانگی ئۆكتۆبه‌ری ٢٠١٩ له‌به‌رده‌مدا ماوه‌ بۆ چوونه‌ ده‌ره‌وه‌ یان دووباره‌ ڕه‌تكردنه‌وه‌ی برێكست، تاوه‌كو ئێستا نه‌ كۆنزه‌رڤاتیڤه‌كان و نه‌ ئه‌وانیتر خاوه‌نی دونیابینیه‌كی ڕوونی سیاسی و ئابووری  ژیانی دوای برێكست نین.

ڕاسته‌ جوڵاندنی (ڕۆحه‌ به‌ڕبه‌ڕیه‌كان) له‌هه‌ندێك پێچی مێژوویدا هێزه‌ پۆپۆلیسته‌كان ده‌گه‌یه‌نێته‌‌ سه‌ركه‌وتن، به‌ڵام دوایی  نازانن چی له‌سه‌ركه‌وتن بكه‌ن. ئه‌مه‌ وشه‌یه‌كم بیرده‌خاته‌وه‌ كه‌  له‌ زمانی ئه‌ڵمانیدا وشه‌ی   entzaubern ‌ ئه‌م وشه‌یه‌ ده‌نگدانه‌وه‌یه‌كی قووڵی هه‌یه‌ مانای (له‌جادووخستن) ده‌گه‌یه‌نێت‌، به‌ مانای به‌تاڵكردنه‌وی جادووه‌كه‌یه‌. لێره‌وه‌  پڕۆژه‌ و  ئایدیای هێزه‌ پۆپۆلیسته‌كان  چركه‌ساتی ‌ گه‌یشتینان به‌ده‌سه‌ڵات و پڕۆژه‌كانیان، چركه‌ساتی له‌جادووخستنیانه‌…

لێره‌وه‌ كه‌ حزبێكی ڕاستڕه‌وی  ئه‌لته‌رناتیف بۆ ئه‌ڵمانیا    AFD   ئه‌ڵمانی  به‌ ماوه‌یه‌كی كه‌م له‌دوای دامه‌زراندنی له‌سه‌دا دوانزه‌ی  كورسیه‌كانی په‌ڕله‌مانی ئه‌ڵمانی برده‌وه،‌ یه‌كسه‌ر له‌ وورده‌كاریه‌كانی ده‌سه‌ڵاتدا له‌جادووكه‌وت. چونكه‌ دروشمی وه‌ك؛ ئه‌ڵمانیا بۆ ئه‌ڵمانیه‌كان و ئیسلام سه‌ر به‌ئه‌ڵمانیا نییه‌ و بێگانه‌كان بچنه‌ ده‌ره‌وه‌ و گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ شكۆی مه‌مله‌كه‌تی ئه‌ڵمان، چه‌نده‌ بریقه‌دار بوون، ‌سه‌د هێنده‌ به‌های كولتوری و ئابووری  له‌ژیانی ڕاسته‌قینه‌ی ئێستادا ونده‌كه‌ن.  ئاوه‌ها له‌جادووخران و ئه‌ندامه‌كانیان تاوه‌كو ئه‌مڕۆ یه‌ك له‌دوای یه‌ك وازدێنن. له‌وه‌ش سه‌یرتر،  هه‌موو ئه‌و هێزانه‌ی وه‌ك حزبی برێكست و كۆنزه‌رڤاتیڤ و AFD ئه‌ڵمانی زۆربه‌ی ڕاستڕه‌وه‌ ناسیونالیسته‌كان كه‌  قه‌شمه‌ریاتیان به‌ په‌ڕله‌مانی ئه‌وروپا ده‌هات، خۆیان  به‌شداری هه‌ڵبژاردنكانی مانگی مای  ئه‌مساڵ ٢٠١٩  په‌ڕله‌مانی ئه‌وروپیان كرد! ئاوه‌ها له‌گه‌ڵ به‌شداریكردنیان و ئاهه‌نگسازدانی  هه‌ندێكیان به‌ بردنه‌وه‌ی كورسی له‌ په‌ڕله‌مانی ئه‌وروپا له ‌جادووكه‌وتن.

به‌ڕای من  پڕۆژه‌ی برێكست وه‌ك پرۆژه‌یه‌ك له‌دژی مۆدێلی ئه‌وروپای یه‌كگرتوو، پرۆژه‌یه‌كی پۆپۆلیستی  ڕاستڕه‌وه‌ و مۆدێلێكی  ناسیونالیستی به‌سه‌رچووه‌، كه‌ نیولیبرالیزمی ئه‌مریكایی بۆ لێدان له‌ به‌رهه‌مه‌كانی خه‌باتی  چه‌پ كه‌( ده‌وڵه‌تی كۆمه‌ڵایه‌تی)یه‌  پشتگیریده‌كات. ئه‌مریكانیزم وه‌ك نوێنه‌ری كاپیتالیزمی وه‌حشی ئه‌م مۆدێله‌ ‌ زامنكاره‌ كۆمه‌ڵایه‌تی و موڵتی كولتورییه‌ ‌ به‌هه‌ڕه‌شه‌ له‌سه‌ر خۆی  تێده‌گات.  برێكست چه‌نده‌ بریقه‌دار بوو له‌سه‌ره‌تادا  به‌ڵام له‌ سه‌ر زه‌وی ڕاسته‌قینه‌ پڕۆژه‌یه‌كی شكستخواردووه و پڕۆژه‌یه‌كی پراكتیكی نییه‌‌. سه‌یر له‌وه‌دایه‌  هێشتا برێكست ڕووینه‌داوه‌ كه‌ وه‌زیره‌كانی حكومه‌تی كۆنزه‌رڤاتیڤ  به‌(تیریزا مه‌ی) ‌سه‌رۆك وه‌زیرانیشه‌وه‌، یه‌ك له‌دوای ده‌ستیان له ‌كاركێشایه‌وه، هێشتا ‌ هیچ ڕووی نه‌داوه‌،  برێكست  له‌سه‌رخۆ جادووكه‌ی به‌تاڵده‌بێته‌وه‌.

سه‌رچاوه‌كان

[1] Jerry Brotton, The Renaissance: A very short introduction, Oxford University press 2006. P11.

 

[2] Philosoph Peter Sloterdijk am Interview – Vum Caroline Mart(Télé), DW (RTL.lu) | Update: 15.05.2019 18:21

[3] Ruediger Safranski, Romantik eine deutsche Affaere, Fischer Verlag 2003. S 42.

 

 

 

 

  • ئه‌م بابه‌ته‌ له‌ له‌ته‌وه‌ره‌ی (برێكست)ی ڕۆژنامه‌ی كوردستانی نوێدا له‌  16.06.2019 بڵاوبۆته‌وه‌. 

 

تایبه‌ت به‌ كولتور مه‌گه‌زین
ته‌نها دانانی لینكی بابه‌ت ڕێگه‌پێدراوه‌.