ئاشتی بۆ كوردستان - ٢٠٠١ - ڕێگه‌ی كۆیه‌ - دێگه‌ڵه‌ - كاری ئیسماعیل خه‌یات

فکری سياسی کورد لە جوگرافيایی سياسيەوە بۆ جيوپۆلەتيک


Loading

پێشەکی

هەردوو چەمك یا کایەیی جوگرافيایی سياسی١ و جيوپۆلەتيک٢  دوو ئامرازی گرنگی لێکدانەوە و شيکردنەوەی سياسين و یارمەتيمان دەدات لە تێگەيشن لە ململانێ سياسيەکان و هەڵسوکەوتی سياسەکان و دەوڵەتەکان، بۆ خودی سياسيەکانيش ئەوا گرنگيەکی حەتميە و سياسیەک بێ لەبەرچاوگرتنی ئەم تێرم و چەمکانە ناتوانێت مومارەسەی سياسەت بە شێوەیەکی تەندروست بکات و بگات بە ئامانجەکانی.

ئەو دوو چەمکە (جوگرافيایی سياسی و جيوپۆلەتيک)  زۆر کات بەهاومانا و وەک یەک چەمک بەکاردەهێنرێن و هەندێک کات وەک دوو چەمکی جياواز لە یەکتر بەهاردەهێنرێن.ئێمە لێرەدا وەک دوو چەمک و دوو تێرمی جياواز لە یەکتر لە هەندێ ڕووەوە بەکاری دەهێنين..

لێرەدا پێويست ناکات و دەرەفەتيش نييە باس لە مێژووی سەرهەڵدانی ئەم دوو چەمکە بکەين و بچينە وردەکاریەکی زۆرەوە لە بارەیانەوە،ئەوەی ئێمە مەبەستمانە بريتييە لەوەی بەشێوەیەکی گشتی هەردوو چەمکەکە پێناسە بکەين و مانا گشتيەکەی نيشانبدەين و لە رێگەی ئەم چەمکانەوە خوێندنەوەیەک بۆ دۆخی کورد و فکری سياسی کورد بکەين بە تايبەت لە هەرێمی کوردستان،هەر وەها هەوڵدەدەين وەڵامی پرسياری سەرەکی ئەم وتارە بدەينەوە: بۆچی فکری سياسی ئێمەی کورد بە تايبەت بۆ پرسی سەربەخۆیی، پێويستە  لە چوارچێوەی جوگرافيایی سياسيەوە بگوازرێتەوە بۆ چوارچێوەی جيوپۆلەتيک؟

پێش بچينە سەر وەڵامدانەوەی پرسيارەکەمان،پێويستە سەرەتا باسێکی خێرا و کورتی هەردوو چەمکەکە بکەين و جياوازيەکانيان پيشان بدەين،پاشان هەردوو چەمکەکە دەبەستينەوە بە سياسەتی کوردی و لەوەشەوە وەڵامی پرسيار و کێشەی سەرەکی ئەم نووسينەمان دەست دەکەوێت.

مەستمان چييە لە جوگرافيای سياسی و جيوپۆلەتيك؟

لە بارەی پەيوەندی  نێوان ئەم دوو چەمکە بە گشتی سێ بۆچوون هەیە،یەکەم پێی وایە کە جيوپۆلەتيك بەشێکە لە جوگرافيای سياسی، دووەم پێی وایە جوگرافيایی سياسی و جيوپۆلەتيک دوو بوار و دوو چەمکی لە یەکتر جياوازن،سێهەميان پێی وایە کە ئەم دوو چەمکە هاومانا و موراديفی یەکترن٣.وەک ئاماژەمان پێدا لە سەرەتاوە،ئێمە بۆچوونی دووەم پەسەند دەکەين و لەم نووسينە بەکاری دەهێنين.

بە گشتی هەردوو تێرمەکە لە بارەی پەيوەندەی و کارلێکردنی نێوان سياسەت و جوگرافيایە،بەڵام جوگرافيایی سياسی زیاتر تەرکيز دەکاتە سەر کاريگەری جوگرافيا وپێکهاتەکانی وەک و سنور و شوێن سامانە سروشتيەکان… لەسەر سياسەت٤، بە مانایەکی تر بە پێی جوگرافيای سياسی، سياسەت و ئامانجە سياسيەکان زۆر تا کەم لە ژێر کۆنترۆڵی شوێن و سنووردان و جوگرافيا ئاڕاستەیان دەکات، خەونە سياسيەکان ملکەچی پێدراو و سنورەکانی جوگرافيان،سياسەت مەحکوم دەکات بە جوگرافياوە.لە بەرامبەردا جيوپۆلەتيک بە هەمان شێوە فۆكۆس دەکاتە سەر کاريگەری جوگرافيا و شوێن لەسەر سياسەت. بەڵام لەوەدا جياوازە کە جيوپۆلەتيک بایەخێکی زۆر دەدات بە کاريگەری سياسەتيش لەسەر جوگرافيا،بە پێی جيوپۆلەتيک جوگرافيا سنورێکی ئاسنينی جێگير نييە، بەڵکو نەرم و قابيلی گۆڕانە و بە پێی کات و هاوکێشە سياسيەکان و هێز دەتوانرێت فراوان بکرێت و گۆڕانکاری تێدا بکرێت،واتە جوگرافيا زيندانێک نييە بۆ دەوڵەتان،بەڵکو پانتاییەکی کراوەیە و سياسيەکان دەتوانن دەستکاری بکەن و مامەڵەی لەگەڵدا بکەن وبەکاری بهێنن بۆ بەرژەوەندييە سياسيەکانی خۆیان٥.

بە کورتی دەتوانين بڵێين؛  جوگرافيای سياسی بريتييە لە کاريگەری جوگرافيا لەسەر سياسەت و دەوڵەت،وەک سنور و چوارچێوەيەکە بۆ دەوڵەت و سياسەت،بەڵام جيوپۆلەتيک ئالۆزترە،جيوپۆلەتيک ڕێگه‌ نادات جوگرافيا ببێتە سنور و چالاگی و ئامانجەکانی سياسەت دياریبکات،بەڵکو فکری جيوپۆلەتيکی بريتييە لە بەکارهێنان و یاریکردنە بە جوگرافيا بۆ مەبەستی بە دەستهێنانی ئامانجە سياسيەکان،سنوری جوگرافی دەوڵەت تێدەپەرێنیت،ئەوەی لە جوگرافيای سياسيدا رێگری و بەربەست بێت لەبەردەم سياسيەکان،جيوپۆلەتيک هەوڵدانێکە بۆ ئەوەی ئەو بەربەستە بۆ سودی سياسيەکان و دەوڵەتەکە بەکاربهێنێت.جوگرافيای سياسی، چەقبەستوو و لە ئێستادایە، جيوپۆلەتيک لە جموجۆڵ و ڕوو لە ئايندەیە.

 

هەر بۆیە لەم نوسينەدا دەڵێين؛ پیويستە فکری کورد لە جوگرافيایی سياسيەوە بگۆردرێت بۆ جيوپۆلەتيک، ئێمە ديلی جوگرافيای سياسين، ئەوەی ڕزگارمان دەکات جيوپۆلەتيکە!

بێگومان ئەم دوو چەمکە بە تايبەت جيوپۆلەتيک، دوو چەمکی ئاڵۆز و فراوانن، ئەوەی لێرەدا باسکرا، تەنها چەن دێرێکی سادە و گشتی بوون تەنها بۆ ئەوەی بتوانين ئاماژە بە کێشەیەکی گەورەی فکری سياسی کوردی بکەين،بە پشتبەستن بەم دوو چەمکە.

 

فکری سياسی کورد لە نێوان جوگرافيا و جيوپۆلەتيک

کورد وەک نەتەوە  و وەک سياسەت،مێژوویەکی پڕ لە کێشە و کارەساتی هەیە بە هۆی هەڵکەوتەی جوگرافي نيشتيمانەکەیەوە،هەر لە جەنگی چالدێران و لێکەوتەکانی ئەو جەنگەوە کە دەبیتە مایەیی دابەشکردنی کوردستان بەسەر دوو ئيمبراتۆریەتی سەفەوی و عوسمانی تا دەگاتە ئەم سەردەمەی ئێستامان کە دابەشبووە بەسەر چوار دەوڵەتی نوێی دوای جەنگی یەکەمی جيهانی. هەموو هەوڵدانێکی کورد بۆ گەيشتن بە سەربەخۆیی کاتێک شکستی هێناوە، یاخود هۆکاری ئەوەی تا ئێستا نەگەيشتووين بە سەربەخۆیی، لای ئێمە لە چوارچێوەی هەڵکەوتەی جوگرافی کوردستان خوێندوەمان بۆ کردوە  و هۆکارەکە بۆ ئەوە دەگەرێنيننەوە  کوردستان لە نێوان چوار دەوڵەتە و هەموویان لە ئێمە بەهێزترن و ئەوان ڕێگه‌ نادەن کوردستان ببێت بە دەوڵەتێکی سەربەخۆ. هەروەها دەوڵەتانی زلهێزی ڕۆژئاواش لەبەر بەژەوەندەی و پەيوەندي خۆیان لەگەڵ ئەو چوار دەوڵەتە،پشتگيری سەربەخۆیی کوردستان ناکەن.

ئەم بۆچوونە ڕاستيەکی زۆری تێدایە، هەڵکەوتەی جوگرافی کوردستان وه‌ها دەکات پرسی سەربەخۆیی زۆر قورس بێت یاخود هەندێک کات وەک مەحاڵيش ببينرێت،  بەڵام ئەوەی دەبێت ئێمە باوەڕی پێبهێنين و ببێتە بنەمایەکی فکری سياسيمان بريتييە لەوەی جوگرافيا بۆ هەميشە و لەهەموو کاتێک یەک مانا و یەک کاريگەری نييە، مەرج نييە ئەم سنوورەی کوردستان هەیەتی لەگەڵ چوار دەوڵەتی نەيار هەميشە یەک کاريگەری و بە یەک شێوە بەربەست بێت.  لە ساڵانی هەشتاکان لە کاتی ئەنفال و کيميايباران وەک مەحاڵ بوو ئەگەر کورد بير لە ڕيفراندۆم بۆ سەربەخۆیی بکاتەوە، نەک ئەوەی ئەنجامی بدات، بەڵام دوای تێپەربوونی نزيکەی سی ساڵ کورد نەک بيری لە ريفراندۆم کردەوە بەڵکو ريفراندۆمی ئەنجامدا،ئەم دوو جياوازييە گەورەیە لە ماوەی سی ساڵدایە و لە هەمان جوگرافيا.  کەواتە گۆڕانکاری لە هاوکێشە سياسیە ناوچەیی و نێودەوڵەتیەکان و هێز دەتوانن کاريگەری جوگرافی بگۆرن و دەستکاری بکەن، ئەوەی پێش سی ساڵ بير لێ کردنەوەی مەحاڵ بوو، ئێستا ئەنجامدانی واقعييە.

ئاشتی بۆ كوردستان – ٢٠٠١ – ڕێگه‌ی كۆیه‌ – دێگه‌ڵه‌ – كاری ئیسماعیل خه‌یات

یاخود نموونەیەکی دی، وڵاتی پۆڵەندا زۆربەی کات وەک کورد گيرۆدەی جوگرافيا و سنورەکانيان بوون،جارێ ئيبراتۆریەتی نەمسا-مەجری هەندێ جار ئەڵمانيا یا خود رووسيا ئەو وڵاتەیان داگير دەکرد،ئەو وڵاتە بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافيەکەيەوە زۆربەی کات داگير دەکرا و کاول دەکرا،بەڵام پاش گۆڕانکاری لە هاوکێشە سياسيەکانی ئەوروپا و جيهان،ئێستا ئەو دەوڵەتە هەر بە هۆی ئەو جوگرافيا و سنورانەی هەیەتی زۆر سودمەند بووە،پاش چەن دەیەیەک لە تەواوبوونی جەنگی دووەمی جيهانی بوو بە ئەندامی یەکێتی ئەوروپا و ئەندامی هاوپەيمانی ناتۆ،رۆژئاواش بەو دەوڵەتانەوەش کە هەندێ کات داگيريان دەکرد،ئیستا هاوکاری دەکەن و هەوڵدەدەن گەشەی زیاتر بکات.کەواتە سەردەمێک هەبوو پۆڵەندا بە هۆی جوگرافيای سياسي خۆیەوە داگير دەکرا،ئێستا بە هۆی هەمان جوگرافياوە هاوکاری دەکرێت و بووە بە یەکێک لە دەوڵەتە گەشەسەندوەکانی ئەوروپا.مەبەست لەوەیە جوگرافيا و سنور مەرج نييە هەميشە بەربەست و زیانبەخش بێت،دەکرێت گۆڕانکاری بەسەردا بێت و سودی هەبێت و ببێتە هۆکاری گەيشتن بە ئامانجە سياسی و ئابووری و نەتەوەیيەکان،بەڵام بەو مەرجەی سياسيەکان دەرک بەو گۆڕانکاريانە بکەن لە هاوکێشە سياسيەکان و گۆڕانکاری لە هێز وبەرژەوەنديەکان ڕوودەدەن و بيقۆزنەوە بۆ بەکارهێنانی بۆ مەبەستی بەدەستهێنانی ئامانجە سياسي و نەتەوەیيەکان.

 

 کوردستان بە تايبەت باشووری کوردستان گەيشتوەتە دۆخێک بە به‌راورد بە سەردەمەکانی پێشوو قورسە داگير بکرێت و پەلامار بدرێت  کۆمەڵکوژی تێدا بکرێت، لە ڕووی نێودەوڵەتيەوە پێگەیەکی باشی هەیە بە به‌راوورد بە سەردەمەکانی پێشوو، هەر وەها لە ئیستادا هاوکێشە سياسيەکان و پەيوەندی نێوان دەوڵەتەکان گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە. دەکرێت ئەم پێگە جوگرافيایەیی باشووری کوردستان کە زۆر کات ڕێگری بووە لەبەردەم سەربەخۆيمان،ئیستا ببێتە فاکتەرێکی یارمەتيدەر بۆ گەيشتن بە سەربەخۆیی بە هۆی ئەم چەند خاڵەی خوارەوە کە تەنها وەک نموونەیەک بۆ پشتگيری لە بۆچوونەکەمان دەيخەينە ڕوو:

 

ئاشتی بۆ كوردستان – ٢٠٠١ – ڕێگه‌ی كۆیه‌ – دێگه‌ڵه‌ – كاری ئیسماعیل خه‌یات

١-ئەو چوار دەوڵەتەی کە کوردستان دەکەوێتە نێوانيان و هەميشە ڕێگری بوونە بۆ گەيشتن بەسەربەخۆیی…ئێران لە ململانێيەکی قورس و قووڵە لەگەڵ ئەمريکا، سوريا کۆنترۆڵکراوە لە لایەن ڕووسيا،. ئيراق لە ژێر هەژموونی ئێرانە. تورکيا نزيک بووە لە ڕووسيا و تاڕادەیەک کێشە کەوتۆتە پەيوەندەی نێوان تورکيا و ئەمريکا.

واتە ناوچەکە بەرەو ئێرانی و ڕووسی هەنگاو دەنێت، ئەوەی ئەمريکا دەتوانێت وەک نوێنەری خۆی و ڕۆژئاوا لەم ناوچەیە هەڵيبژێرێت بريتييە لە کورد. ئەمە مانای ئەوە نييە ئەمريکا بە نيازی ئەوەیە پشتگيری سەربەخۆیی کورد بکات، بەڵکو مانای ئاماژەیەکە یاخود هەلێکە کە سەرکردایەتی سياسی کورد دەکرێت کاری لەسەر بکەن و بيقۆزنەوە.

 

٢-کێشەیەکی گەورەی ئەوروپا بريتييە لە پێويستيان بە گازی ڕووسییه‌.  چەندين ساڵە ئەوروپا هەوڵدەدات پشت بە گازی ڕووسی نەبەستێت و سەرچاوەی دی بدۆزێتەوە.  گازی قەتەری یەکێك بوو لە ئەگەرەکان، بەڵام ئەو گازە دەبوو لە ڕێگەی سورياوە بگاتە ئەوروپا. ڕووسيا سوريای کۆنترۆڵکردوە، دەکرێت کار لەسەر ئەوە بکرێت ئەوروپا گازی کوردستان وەک یەکێك  لە سەرچاوە سەرەکيەکان بەکاربهێنێت.

 

ئاشتی بۆ كوردستان – ٢٠٠١ – ڕێگه‌ی كۆیه‌ – دێگه‌ڵه‌ – كاری ئیسماعیل خه‌یات

٣-لەم ناوچەیە کە ئەم چوار دەوڵەتەی تێدایە و زۆر ناوچەیەکی گرنگ و هەستیارە، هەرێمی کوردستان بە به‌راوورد بە چوار دەوڵەتەکەی دیكه‌، لە ڕووی سياسي و کۆمەڵایەتي و ئايدۆلۆژيەوە زۆرترين متمانەی هەیە لای ئەمريکا و ڕۆژئاوا بە گشتی، چونکە تاکە حکومەت و کۆمەڵگایە کە خاوەن فکرێکی توندڕەوی ئايينی و مەزهەبی نين.

ئێران و عيراق و سوريا سێ حکومەتی مەزهەبين، عيراق و سوريا ئەگەر وەک ئێران مەزهەبيش نەبن ئەوا ئێران هەژموونی زۆری هەیە بەسەريانەوە. تورکياش وەک دەوڵەتێکی سيکولار تا ڕادەیەک بەرەو ئيسلامی دەچێت و سياسەتەکانی هەندێ کات دەبنە مایەیی نيگەرانی ڕۆژئاوا، ئەمە جگە لەوەی کوردستان بە ڕووکەشيش بێت دژە ئيسرائيل نييە و سەلامەترين دەوڵەت دەبێت بۆ ئيسرائيل.

ئەم سێ خاڵە بە تەنيا نابنە هۆکاری گەيشتن بۆ سەربەخۆیی، بەڵکو پێويستيان بە کار و پڕۆژەیە تا بتوانرێت ئەم سێ خاڵە و چەندان خاڵی تر بقۆزرێتەوە و گەشەیان پیبدرێت،چونکە یەکێ لە بنەما گرنگەکانی فیکری جيوپۆلەتيک بريتييە لە دەرک کردن و بوونی پلان و پرۆژە، چونکە هەڵەکان بە تەنيا ناتوانن جوگرافيا لە فاکته‌رێکی زيانبەخش و ڕێگريەوە بگۆڕن بۆ فاکتەرێکی سوودبەخش و یارمەتيدەر، بەڵکو پێويستی بە پلان و پرۆژە و خوێندوەیەکی وورد هەیە.

لێرەوەیە دەڵێين؛  فکری سياسی کورد لە جوگرافيای سياسيەوە دەبێت بگۆڕدرێت بۆ جيوپۆلەتيک، وتەیەکی ناوداری ئەدەبياتی جيوپۆلەتيک هەیە دەڵیت؛ (جوگرافيا بواری جوگرافی ناسەکانە و جيوپۆلەتيک بواری سياسيەکانە)…فکری سياسی کورد پێويستە وەک نەگۆر و جێگير سەيری جوگرافيا نەکات پێی وانەبێت سەربەخۆیی مەحاڵە، چونکە لەم ناوچە جوگرافيایە دەژێين، بەڵکو وەک کایەیەکی هەميشە گۆڕاو و نەرم سەيری بکات. دەکرێت هەڵکەوتەی جوگرافی هەرێمی کوردستان سەردەمێک هۆکار بووبێت بۆ کۆمەڵکوژی دانيشتوانەکەی، بەڵام سەردەمێکی تر دەکرێت هۆکارێک بێت بۆ گەيشتن بەسەربەخۆیی و دامەزراندنی دەوڵەتێکی بەهێز و گەشەکردوو. دیاره‌ بە پێی گۆڕانکاری لە کات و هاوکێشەکان و پەيوەندی هێزەکان، فاکت و کاريگەريەکانی جوگرافياش دەگۆرێت، بەو مەرجەی دەرک بە گۆڕانکاريەکان بکرێت و پڕۆژە و پلانێکی تۆکمە و وورد هەبێت لە ئاست گۆڕانکارييەکاندا بێت.

پەراوێزەکان:

١. Political Geography

٢. Geopolitics

٣. الجيوبولتيك الجديدة: ما الجديد فعليا في هذا الحقل،أغنيتشكا لغوتسك،جلال خشيب،الادراك للدراسات الاستشارات،٤ص، ٢٠١٨

٤. الاميرال بيير سيليرييە،الجغرافيە السياسية والجغرافيا الستراتيجية،احمد .عبدالکريم،الاهالي،دمشق،١٩٨٨،ص٢٥-٢٧

٥. Leszek Sykulski, Geopolitics. Grounded in the Past, Geared Toward the Future, © Polish Geopolitical Society, Częstochowa ,Poland,2013 ,pp19-27

تایبه‌ت به‌ كولتور مه‌گه‌زین
ته‌نها دانانی لینكی بابه‌ت ڕێگه‌پێدراوه‌.