١
ھەرگیز مانای شتێک نازانین (دیاردەیەکی مرۆیی،بیۆلۆژی و تەنانەت فیزیکیش) ئـەگەر ئـێمە ئـەو ھێزە نەناسین کە خاوەنی ئـەو شتەیە و خاوەندارێتی دەکات، بەکار یده‌هێنێت، دەستی بەسەردا گرتووە، یان لە ڕێگەی ئـەو شتەوە خۆی دەنوێنێت و گوزارشت لە خۆیدەکات. دیاردەیەک ڕووکارێك نییە، دەرکەوتنێکیش نییە، بەڵکو نیشانەیەکە، سیمپتۆمێکە کە ماناکەی لە ھێزێک لە ئـێستادا دەبینینەوە،ماناکەی لە ھێزێکی ئـەکتوێلدایە.
فەلسەفە لە تەواوی خۆیدا “دەردەنیشانەناسی ” سیپتۆماتۆلۆژی و سیمیۆلۆژییەکە.زانستەکان سیستەمێکی سیمپتۆماتۆلۆژین. لە جێگەی دووانەی میتافیزیکی دەرکەوتن و جەوھەر، ھەروەھا لە جێگەی پەیوەندی زانستیانەی ھۆ و ھۆکار، نیتچە لە بری ئـەوانە پەیوەندی ئـاڵووێری لە نێوان فینۆمین و مانادا داناوە. ھەموو ھێزێک خاوەندارێتیکردنە، ھەژموونکردنە، دەسەڵات بەسەرداگرتن و بەکارھێنان و بەکارخستنی بڕو چەندێتییەکی واقیعە. تەنانەت پەیبردن و دەرککردنیش لە ناو جۆراوجۆربوونی و فرەیی و زۆرێتیدا گوزارشتە لە ھێزێک کە خاوەندارێتی سروشت دەکات. ئـەمەش بەو واتایەی، کە خودی سروشت مێژوویەکی ھەیە. مێژووی شتێک،بە گشتی، سەرکەوتن و بە دووی یەکداھاتنی ئـەو ھێزانەیە، کە دەستیان بەسەریدا گرتووە. پێکەوەبوونی ئـەو ھێزانەیە کە لە ململانێ و کێبەرکێدا بۆ ئـەوەی دەسەڵاتی بەسەردا بگرن. خودی بابەتێک، خودی دیاردە و فینۆمینێک،بە پێی ئـەو ھێزەی دەسەڵاتی بەسەردا ھەیەو دەستی بەسەرداگرتووە ماناکەی دەگۆڕێت. مێژوو گۆڕاوی ماناکانە، واتە “بەدوای یەکداھاتنی ئـەو فینۆمین و دیاردە ملکەچانەی کە بە زیادو کەم زەبروزەنگئـامێزن، کە بەزیادو بە کەم، ھەریەكه‌یان لەوی دیکە سەربەخۆیە. کەواتە و بەمشێوەیە مانا تێگەیەکی ئـاڵۆزە:
((ھەمیشەو بەردەوام فرەیی مانا بوونی ھەیە،مانای جۆراوجۆر و جیاواز بوونی ھەیە، پێکھاتن و پێکھاتوویەکی ئـاڵۆز، ئـاڵۆزیەکی بەدوایەکداھاتنەکان، ھەروەھا پێکەوەبوون و پێکەوەژیان کەوا دەکات تەفسیر و ڕاڤەکردن ھونەرێک بێت.“ ھەموو ملکەچپێکردنێک، ھەموو دەسەڵات بەسەرداگرتنێک بەرانبەر تەفسیرو ڕاڤەیەکی نوێ…))
بڕوانه؛
Gilles Deleuze,Nietzsche et la Philosophie,presses Universitaires de France,1962, p.3-5.
٢
هەموو شتێك نیشانەیە، نیشانەیە بۆ شتێكی تر، دەست بە تەنیا وەزیفەیەكی فسیۆلۆژی و بایۆلۆژی نییەو لە ناو جوگرافیای كۆمەڵایەتی و سۆسیۆسەیاندا بارگاوییە بە وەزیفەو ئەرك و دەربڕی كاری دیكە. وەك چۆن دەكرێت قسە لە سۆسیۆلۆژیای چاو و بینین بكرێت بەو واتایەی نیگا، گۆشە نیگا، بینین، تەماشاكردن و سەرنجدان، تێڕوانین، چاو تێبڕین، چاو ڕاگرتن و چاو بڕینە چاو، چاو شاركێ، چاقایم، چاوچنۆكی، چاوەڕوانی، چاو حیزیی، چاو پیسی، بە یەكچاو تەماشاكردن و تەماشا نەكردن…هتد و دەیان ئەركی دیكەی ڕاسپێراو بە چاو دەربڕین لە پێناسەكراو و تایبەتكراوگەلێك، لە پێناسەو داوەریكردنێك لە ناو هەلو مەرج و كۆنتێكست و پەیوەندیگەلێكی كۆمەڵایەتی ناو هەلومەرجێكی تایبەت و جیاوازی هێزگەلێكدا. ئاوه‌ها، چاو پردی گواستنەوەو وەرگرتنە لە ناو نەزمی شتەكاندا، نەزمی ئیرادەی هێزێك كە شتەكان و پەیوەندییەكانی ڕاگرتووەو مانای پێ بەخشیوون لە ناو گوتارو نەزمی سۆسیۆلۆژی ڕێكخستن و ڕیزبەندیی و بوونی بەهایی شتەكان وڕێكخستنیان. چاوبڕینە چاو تەنیا ڕووبەڕوبوونەوەی دوو ئەندامی فسیۆلۆژی مرۆڤ نین، بەڵكو دوو جیهانبینی و دوو نۆرم ودوو وەستانەوەو بەرانبەربوونەوەی ڕەفتارو بونیادو ستراكتورن.
چاوی ئێمە واتە كەڵەكەبوویەك لە نۆرم و بەهاو مۆراڵ و ئێستاتیكا و داوەری و چاودێریكردن و زۆر شتی دیكەی پراكتیكەكانی هێزێك. كاتێك لە ڕێگەی چاوەوە تەماشای كەسێك، شتێك دەكەین ئەوا ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ دەكەوێتە ناو (بوونێكی سۆسیۆلۆی) بیناكراو. تەواوی جەستەی ئێمەو پێكهێنەرو پێكهاتووەكانی بوونگەلێكن، فۆرمیولەكراو شكڵبەندێكن لە ناو گوتارو پەیوەندی هێزەكاندا. چاو بوونێكی كۆمەڵایەتی بیناكراوە لەسەر بونیاد و ستراكتورە كۆمەڵایەتیەكان.
٣
دەستیش هەروه‌ها، دەستی خستە ناو دەستی واتە ئاڵوگۆڕی متمانە و دڵنیابوون لە یەكتر. دەستی دەڕوات، دەستمگرت، دەستوباڵی شكا، دەستەوئەژنۆ، دەستەوەستان، دەستبۆ بردن، دەستكاریكردن، دەستلێدان، دەست لە ناو دەست، دەستەویەخە،….دەیان ئیدیۆم و گوزارشتی دیكە كە دەربڕو مانیفێستی بونیادو پێناسەكراو و ڕیزبەندی و نەزمەكانن.
ماوەیەكی زۆری ویست تا متمانە لە جەستە و ئەندامەكانییەوە بگوازرێتەوە بۆ تەكنیك و تەكنۆلۆژیا، لە ڕۆژئاوادا لە ناو پرۆسە و پرۆسێسیوسگەلێكی ئەقڵانی و بە هاوشێوەكردنی تەكنیك و مرۆڤ و گواستنەوەی متمانەو نرخاندن بۆ جەستە و بڕێكی زیاد باوەڕكردن و بەهادان بە تەكنیك، بەرهەم و بەرهەمێنراو و دەرئەنجامی پرۆسەگەلێكی دوورو درێژی كاركردن بوو لە سەر جەستەو كەشفكردنی وەك بوونێكی كۆمەڵایەتی ڕووت و قووت و پاشان لە ناو چەندین كردەدا ماكینە و تەكنیكەكان. ئەگەر زیاتر نەبن لە مرۆڤ، هێندەی مرۆڤ متمانەیان پێكراو كارەكان ڕایی دەكەن.
٤
هەژماركردنی دەنگەكان بە دەست، باوەڕنەكردن و دڵنیانەبوونی ئەژماركردنی پارە بە دەزگاو جیهازە تەكنیكیەكان و ئاڵووێری دراو و ژماردنەوەی بەدەست لە ناو هەلومەرج و كۆنتێكستێكی كۆمەڵایەتی ئێمەدا دەربڕی گوتارێكن. تەنانەت بۆ ناسینەوە و دەرخستن و كەشفكردنی گوتارێك، هێزو كاركردن و پراكتیكەكانی لە سەر جەستەیەك و خۆ مانیفێستكردنیان لە سەر جەستەیەك دەتوانین ئەو هێزانە بناسینەوە كە ئامادەن و كاردەكەن. بۆ ناسینەوەی گوتارو بونیادو خەیاڵدانێكی خێڵەكی و قەبەلی، ئێمە ڕووبەڕووی جەستەین كە بڵندگۆی هێزەكان و ململانێی هێزەكانن: جل و بەرگ پۆشین، شێوازی جل وبەرگ پۆشین، قژداهینان…. تەواوی ئەم كردانە كردەی بیناكراون لە سەر خەیاڵدانی كۆمەڵایەتی.
دەست چییە لە ناو خێڵ و پەیوەندی خێڵەكاندا؟ دەست بە چی ئەرك و وەزیفەیەك ڕاسپێراوە و خراوەتە ناو گوتارو جەبرە مۆڕاڵییە خێڵەكییەكانەوە؟ دەست لە ناو دەست، دەستمكرد بە پشتوێنیدا، دەستم خستە ناو دەستی، دەستی دەستی پێنەكردن، دەسخەڕۆ نەكردن، دەستاودەسكردن، دەستگرتن، دەستبڕین، دەستگرتن بە شلی، بە توندی دەستگرتن لە تەوقەدا….. لێرەدا ئێمە لە گەڵ ئەندامگەلێكی بایۆلۆژیدا سەروكارمان نییە، هێندەی ڕووبەڕوین بە هێزو ئیرادەی هێزێكی زاڵ و نەزمی ڕێكخستنی پەیوەندی و شتەكان، نەزمی ڕێكخستنی جوڵە.
٥
ئایا متمانەو ئیرادەی كەس و هێزەكانی ئێمە لە متمانەیەكی زۆر بە (دەست) مانەوە و بوونمان نییە لە ناو خێڵ و قەبیلەداو، هێشتاكە ئێمە جەستەی خێڵ و خێڵین لە جەستەدا؟ داواكردنی هەژماركردنەوەی دەنگەكان بە دەست نیشانە نییە بۆ زاڵیی دونیابینی خێڵەكیی لە ناو متمانەو پێناسە و وەزیفەكانیدا بۆ جەستەو بۆ دەست؟ ترسی ئێمە لە تەكنیك ترس نییە لە ونبوون و ئاوابوونی خێڵ كە لە سەر جەستەو پانتاییەك كاردەكات، كە ئەگەر بە جۆرێكی دیكە پێناسە بكرێنەوەو وەزیفەیان پێببەخشرێت، ئەوا پەیوەندیگەلێكی دیكە دێتە بوون، كە بە ناچاری هێزی دیكە ئامادە دەبێت و خێڵ پاشەكشە دەكات؟
لە ناو پاشەكشەكردنیشدا ئاسان نییە هەروا بە ئاسانی خێڵ یاخود هەر بوونێكی دیكەی ئەنترۆ- سۆسیۆلۆژی خۆی بدا بە دەستەوە، بەڵكو پەنا دەبانەتە بەر دەیان و دەیان فۆرمی بەرگریی لە خۆكردن و جێنەمان و بەردەوامبوون. گومان خستنە سەر تەكنیك و دراوە مۆدێرنەكان. تەنانەت هاككردن لای ئێمە وەك حوكمێكی مۆراڵی دەبینرێت نەك مەعریفە. لێرەدا بوون و نەبوونی ساختەكاریی لە هەڵبژاردنەكامدا لای ئێمە بابەت و پرسێكی دیكەیە…
