وەستان و هەڵوێستەكردن لەسەر مۆدێرنیتێ تەنیا ئاستێكی فەلسەفی وەرنەگرتووه، لێرەدا مەبەست لە وەستان هەڵوێستەكردنێكی دیاگنۆستیكی –ڕەخنەییە. بەڵكو سۆسیۆلۆژیای تیۆریی نوێ و سۆسیۆلۆژیای ڕەخنەیی كاری دەستنیشانكردن و دیاگنۆستیكی فاكتە سۆسیۆلۆژییەكانی بوون. ئەو (بۆدریار) ئهو فاكتانەی كە وەك بەرئەنجام و لێكەوتەو دەرهاوێشتەی مۆدێرنێتێ و مۆدێرنیزاسیۆن كەوتبونەوە و ئەم دۆخە ئێستاییەی ناونابوو “بۆشاییەكی گەورەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و دەروونی”.
ئەم بۆشاییە تەنیا یەك ئاراستەی وەرگرتبوو: ڕۆشتن و هەنگاونان و بەرەوپیری نیهیلیزم. یاخود چوونە ناو دۆخێكی نیهیلیستی كە دوو فۆرمی وەرگرتبوو: نیهیلیزمییەكی بیمار و نەخۆش ئیرتیكاسی و كەوتنە ناو بۆتەقەی پەرچەكردارنواندنەوە. یاخود لەگەڵ نیهیلیزمییەكی پۆزەتیڤ بەرمەبنای ئەو دیاگنۆستیكەی كە نیتچە ئەنجامی دابوو. ئەمەش نیهیلیزمییەكی بەردەوام و كۆتانەهاتووە، كە دەركەوتن و دەركەوتەكانی لەفۆرمی گویپێنەدان و پشتگوێخستن و خەمساردیدا دەردەكەوتن، بە تایبەت لە ئاست ئەو ڕوداوە گەورە و مەزنانەی مرۆڤایەتی پێیدا تێپەڕیبوو. ئالێرەوە سیفەتی (بۆش)ی بوو بە تایبەتمەندی سەردەم و ئەم چركەساتە،ئەم چەمكی (سەردەمی بۆش) چەمكی سۆسیۆلۆگ و فەیلەسوفی فەرەنسی ژیل لیپۆڤتسكییە، وە هەروەها خاوەنی چەمكی (هایپەرمۆدێرنیتێیە) – ( ئیجگار مۆدێرن) یاخود هایپەر مۆدێرنیتێHypermoderne”.
سەردەم و سەدەیەك كە (بۆدریار) بە سەردەمی نادڵنیایی، گومان، نا-ئارامی، نا -جێگیری و نا-سەقامگیری وەسفیكردبوو. ئەمەش لە نەگیرسانەوەو دڵئاونەخواردنەوەی پرس و پرسیارەكانی مرۆڤ بەوەڵامە كۆنەكان، بەوەڵامە گشتگیر و یونیڤێرساڵییەكان، فشۆڵییی و درزكەوتنە ناو ئەو دڵنیایی و ئارامییەی كە مرۆڤ بە هۆی سەرقاڵبوونیەوە تێیدا دەژیا. ئیمان و باوەڕنەهێنان بەوەڵامی ئیدۆلۆژیا و ئاین و فەلسەفە. ئەم وەڵامانە ئاوپەرژێنی دڵی كونبوو و درزتێكەوتووی مرۆڤی ئەم زەمەنەی نەدەكرد. چارەسەرێك نەبوو بۆ گرفتە كەینونەیی-سیاسیەكانمان. ڕەسەنایەتی و هەقیقەت و تارمایی و سێبەرەكانی لەوە دەرچون وەك بابەتی بڕواكردن و بڕواهێنان بمێننەوە. هەموو پیرۆزی و وەهمێك كە تەندرابوو بە تابۆی دەستلێنەدراو سەرو زمانی و میتا- مێژویی، هێندەی حەپێكی هێوركەرەوە چێژی نەبوو. لێرەوە بۆشایی دەركەوت، لێرەوە كەیاسێك كە ئیتر نە هێز و توانای پێناسەكردن و ناولێنانی هەبوو، نە حەوسەڵەو تاسەی گەشت و گەڕان بە دووی وەڵامێكدا. هەرچی مانا هەبوو بنەما و پرەنسیپێكی جێگیرو وەستاوی نەمابوو، مامەڵەی پراگماتیكی سوودوەرگرتن و سوودبەخشین فەزاو ئەتمۆسفێری زاڵ و هەژموونكاری سەر شتەكان و پەیوەندیەكان بوو. ڕەسەنایەتبوون و ڕەوایەتی و ئەفسانەیی و پیرۆزی خۆی لە دەستدا. هەقیقەت ڕاستگۆیی و فۆرمە ڕەمزی و سیمبۆلییەكانی لە دەستچوو.
زانستەكان، ئەزموونی و مرۆیی و كۆمەڵایەتییەكان هەموو شت و پەیوەندییەكانیان ڕووتوقووت كردبووەوە. ئا لێرەوە بونێك لە خۆیدا، بونێكی سڵالێكراوەو دەستلێنەدراو، نەوێران بۆدهستلێدانی نەمایەوە. تەنیا یەك شت مایەوە، ئەویش خۆمان. هێچمان بۆ نەمایەوە جگە لە بوونی خۆمان. مانەوەی بوونێك لە بیابان و دورگەیەكی چۆڵی بێمانا و پڕ كارەسات و تراژیدیادا.چۆڵەوانییەك كە نەدەكرا و نەدەتوانرا ئاوەدان بكرێتەوە چونكە ئاوەدانكردنەوەو ئاوەدانیش ماناو ئاستی كەینونەیی و سیاسیانەی خۆی لە دەست دابوو. بۆشاییەك خوڵقا كە لە كەیاسێك دەچوو تێیدا مرۆڤ جگە لە دەستەپاچەبوون وجۆشدامان هێی تری بەدینەدەكرد. ئەوەی مابووەوە تەنیا بوونی خۆمان بوو.
بەڵام چۆن بەَڵگەمان بهێنایەتەوە لە سەر ئەوەی كە خۆمان و بوونیشمان بوونمان هەیە؟! سەردەمی كۆتاییەكان دەركەوت، پۆستمۆدێرنیتێ دۆخی مانێفێستبوونی كۆتاییەكانە. هەموو شتێك كۆتایی هات. هەموو شتێك كۆتایی پێهێنرا، شتێك نەما كۆتاییەكی نەبینراو و غەیبی هەبێت. ئەو سەری ڕووداو و شتەكان و پەیوەندییەكانمان بینی. بینین و دهستلێدانی ئەوسەر، ژیان لە ناو كۆتاییەكاندا. چاوەڕاننەبوون و نەمانی شتێك تا لە چاوەڕوانیدا بژین و بۆی بژین. دەبێت بڕوا بەوەبهێنین كە ئەوەی هەیە كە هەرئەوەیە و نابێت چاوەرانی هیچ شتێكی چاوەڕواننەكراو چاوەڕوانكراو نەهاتوو بین. هەموو شتێك كۆتایی پێهات، زانست و تەكنیكیش، ئەو تەكنیكەی لە پرۆسەی مراندن و كوشتنی خودا و شتە ئیلاهییەكاندا خۆیكرد بە ئومێد خوداوەند ئەویش كۆتایی پێهات.
پێشكەوتن كۆتاییهات، بەهاكانی ڕۆشنگەری و مۆدێرنێتی كۆتاییان پێهات. سەرجەم ئەم بەهایانە تێپەڕێنران، وەچیتر ئێمە لە میتاكاندا ژیان دەگوزەرێنین. ئێمە لە ناو پۆستەكانداین، لەناو ئەو پۆستانەشدا لە ناو پۆست كۆتاییداین. دۆخێك كە لەناو دۆخی كۆتاییهاتووەكان و ژیانی ناو كۆتاییەكانەوە سەریهەڵداوە. وەك (بۆدریار) دەڵێت؛ “دۆخێكی پارادۆكساڵ…واتە سەرجەم دڵنیایی و یەقینەكان بە شێوەیەك لە شێوەكان مومارەسەكرا، پراوە كراوه، یۆتۆپیای ئازادیمان جێبەجێكرد، یۆتۆپیای پێشكەوتن و پەرەسەندن، یۆتۆپیای بەرهەمهێنانێكی زۆرو زەبەند و چڕبۆوه و دواهەمین یۆتۆپیای میدیا…هەموو ئەم شتانە ڕودەدەن و ئێمە كۆتاییەكوی نابینین، سەرباری ئەوەی ئێمە لە ناو پۆست كۆتاییداین، واتە ئێمە گوازراینەوە بۆ لایەكی تر. ئەم پۆست كۆتاییانە،ئەم شوێن و دۆخەی دەكەوێتە ئەو دیوو كۆتاییەكانەوە، فەزایەكی ناجێگیرە، بەشێوەیەك پرەنسیپ و بنەماكان نائامادەن. بۆدریار ئەم دۆخەی به (غیابی ئاسۆی هێڵی زەمەن و مێژوو) ڕاڤەكردبوو.
كاتێك ئێمە لە ناو بۆشایی و كۆتاییەكان دەژین هەموو شتێك دەگەڕێتەوە سەر خۆی لە پێناو سڕینەوەی كاریگەری و پاشماوەكانی. ئەمەش دۆخێكی پارادۆكساڵە چونكە ئێمە كۆتاییەكانی نابینین و لەهەمانكاتیشدا تێمانپەڕاندووە. لەناو كۆتاییەكی تێپەڕینراودا دەژین، بەڵام كۆتاییەكانمان نەبینیووە. بەردەوامی شتەكان بۆ مانا بەرهەمهێنان و مانا بەرهەمهێنانەوە، لە دەستمانهەڵهاتووە. ئەگەر زەمەن ڕاستە هێڵی نەبێت، مێژوو هەڵكشان و پێشكەوتن نەبێت، ئەی ئایا بازنەییە؟ بۆدریار ئەمە ڕەتدهكاتهوه ، بۆدریار پێیوایە ئێمە لە زەمەنێكی ڕاستەهێڵ و بازنەیدا ناژین، بەڵكو زەمەنێكی كەیاسی و زەمەنی كەیاس و ئاشووب وگەڕەڵاوژەیی و كۆێرانەیە بەشێوەیەك تێكچوون، نالەباری، فەوزا،هەڕەمەكی و دووبارەبوونەوە هەیەو زاڵە. هەموو شتێك لە دووبارەبوونەوەیدا بە شێوەیەكی تێكچوو و تێكدراو ناڕێكخراو، بە شێوەیەك جگە لە ماندوبون و بێتاقەتی هێچمان پێ نابەخشێت. شتێكی نوێ نەماوە تا تاوهكوبۆی بژین و تا لە پێناویدا بژین. شتێكی نوێ نەماوە تاوهكو چاوەڕوانی بین. مێژوو بەو واتایەی لێكۆڵینەوە بێت لە ڕووداوەكان كۆتایی پێهات، ئەمەش بە هۆی چڕی ڕووداوەكان و كردەی چڕكردنەوەوە لە لایەن میدیاوە… لە ڕێگەی ئەستەمبوون و نامومكینی چیرۆك و گێڕانەوەكانەوە، چون خێرایی و پەلەپروزەیی ڕووداوەكان بواری گێڕانەوەو وێناكردنی ڕوداوەكانمانی بۆ نەهێشتۆتەوە. چجای نوسینەوەی! ئێمه بە شێوەیەیەك دەژین كە مرۆڤایەتی پنتی ڵێڵیشی جێهێشتووە، واتە لە شوێنێكداین شتەكان نە هەقیقەتن و نەدرۆ، نە هەڵەن و نە ڕاست، نە میژوویی و نە نامێژوویی. ئیتر ئێمە توانای بینینی ئەو شتانەمان نییە كە ڕوودەدەن یان ڕوونادەن. وە ئیتر ئێمە یاساو ڕێساكانی گەمەكە نابینین.
هەندێك ڕووداو هەن و ڕودەدەن بەڵام بەس نین بۆ ئەوەی مێژوو دروست بكەن، ئەم. ڕووداوانە بەس نین بۆ دروستكردن و فابریكەی مێژوو. توندوتیژی هەیە بەڵام توندوتیژی شۆِڕگێڕانە نییە ئەوەی (ماركس) لەو بڕوایەدابوو. جۆرێكی تر لە توندوتیژی، توندوتیژیەك كە دەبێتە هۆی زیڕەكردن و تۆقین. بەمشێوەیە هەستێكی كۆیی دروستدەبێت، كە هەستكردنە بە گەڕانەوە. لێرەدا بۆدریارو لیوتارو جیانی ڤاتیمۆ بەیەكدەگەن، بە تایبەت كاتێك (ڤاتیمۆ) لە كتێبەكەیدا “كۆتایی مۆدێرنیتێ” باس لە دۆخی پۆستمۆدێرنیتێ دەكات و دەیبەستێتەوە بە میراتی نیتچە و هایدگەرەوە،وە دەركەوتن و مانێفستبوونی ئەم میراتە لە ڕەخنەكردنی هیومانیزم و ڕاگەیاندنی نهیلیزم بەو پێیەی چركەساتێكی گونجاو و پۆزەتڤیە “بۆ سەرلە نوێ بونیادناوەوەو بیناكردنەوەی فەلسەفە”.لە تایبەتمەندییەكانی پۆستمۆدێرنیتێ دەركەوتن و كۆتایی هاتنی ئێنسان وەمێژووە،تایی و ئـاوابونی چیرۆک و حیکایەتە گەورەكانە.
La fin del’homme et l’histoire.
ژیل لیپۆڤتسكی و زەمەنە هایپەر مۆدێرنەكان
Gilles lipovetsky et les temps hypermodernes.
سۆسیۆلۆگ و فەیلەسوفی هاوچەرخی فەرەنسی ژیل لیپۆڤتسكی دیدگایەكی تری هەیە، ئەو جیاواز لەو تێڕوانینەی كە پێی وایە پۆستمۆدێرنیتێ قۆناغ بێت بەڵكو، دۆخێكی ڕاگوزەرە بۆ دۆخێكی تر.گواستنەوەیە بۆ زەمەنێكی ئیجگار مۆدێرن،زیاد مۆدێرن. لیپۆڤتسكی هاوڕاو كۆكە لە گەڵ ژان فرانسوا لیوتار كاتێك پێی وایە پۆستمۆدێرنتێ “و كۆتایی و ئاوابوونی “چیرۆك و حیكایەتە گەورەكانە
La crepuscule des grands récits.
سەردەمی مۆدێرنیتێ كە لە سەدەی هەژدەو سەدەی ڕێنیسانسەوە دەستیپێكرد. ئەو كاتە بڕوایەكی پتەو و توند هەبوو بە گرنگی شۆڕش و دەرچون لە نەریت و ترادیسیۆن، وە بڕواهێنان بە ئەقڵ و ئەو دۆزینەوەو زانستی و پێشكەوتنە لەبنەهاتووەی مێژوو. هەر ئەم پێشكەوتنە و بڕواهێنانە بە ئەقڵ سەریكێشا بۆ كارەسات و ڕووداوی دڵتەزێن لە سەدەی بیستدا.
هەر ئەم ڕووداوە كارەساتیانە وایكرد. كە (حیكایەتە گەورەكان) كۆتایی پێ بێت وئاواببن، ئیفلاس بكەن، مایەپووچ دەرچن، مایەپووچی ئەو حیكایەتانەی كە فەلسەفەی هێگڵ مانێڤستی كردبون، لە فەلسەفەی هێگڵدا بەرجەستەبووبون. ئەم حیكایەتە گەورانە شەرعیەتی خۆیان لە دەستدا. ئەو ڕەواییەتەی هەیانبوو، وەریانگرتبوو تەنهاو تەنها وەهمگەلێك بوون كە ئیتر بەكەڵكی ئومێدو بەههناوەچوون نەمابوو.
پۆستمۆدێرنیتێش گوزراشت لەو گۆرانكاری و لادان و جێگۆڕكێیەی كە بەرهەمی شۆِڕش بوون لە ناو دونیای بەكاربردن و پەیوەندی بەم دونیایەوە،وە . دەركەوتنی كاتیگۆری و جۆری نوێ لە چێژ، تاسە، ئارەزوو، خولیا و كەڵكەڵە. كەڵكەڵەو ئارەزوو وخولیاگەلێك كە بەرهەمی شۆرشی 68 قوتابیان بوو؛ لە ئازادی سێكس و ئازادی ئافرەتان، وە گۆڕانكارییەك لە كۆمەڵگەدا بە ئاراستەی چڕكردنەوەو چربونەوەو چاو خستنە سەر تاك و خۆشگوزەرانی و ئەداكردن و مومارەسەكردنی خود.
بەرگری لە فەزاو سروتەكانی گاڵتەو گەپ و یاری و كرانەوە ،ژیانكردن و ژین لە ئێستادا، بیرنەكردنەوەو گوێنەدان بە داهاتوو، یاخود گەڕانەوەو هەوڵی گێڕانەوەی ڕابردوو.كۆی ئەم سیفەت و تایبەتمەندییانەی ئەم چركەساتە بۆ ژیل لیپۆڤتسكی گرنگ بوو تا ناوێكی تازەی لێبنێت و چەمكێكی تازەی بۆ دابهێنێت: چەمكی “نارسیزمی نوێ”. چوون وازهێنان و جۆرێك لە دەستبەرداربون بوو لە سەرچاوەو ئێنتیماكان، ههروهها زیاتر و زیاتر بەرەو پیرەوەچوونی سەربەخۆیی و ئازادی و ڕزگاربوون لە كۆی ئەو ڕێگاو ڕێڕەو ئاراستانەی كە پێشوتر دانرابوون، كە پێشتر داڕێژرابون،وە ژیانێك كە بەرمەبنای بەتاڵبونەوە لە زۆرەملێ و داسەپاندن بونیاد نرابێت.ژیانێك كە بە زۆرەملێ بینا كرابێت.
ژیل لیپۆڤتسكی سەردەمێكی بۆ مۆدێرنیتێ و پۆستمۆدێرنیتێ دانابوو.لیپۆڤتسكی لەو بڕوایەدا بوو مۆدێرنیتێ لە سەدەی هەژدەهەمەوە دەستپێدەكات تاوەكو ساڵی 1950 وە سێ تایبەتمەندی دیاریكراوی هەبوو:
*تاك؛بەوشێوەیەی لە جاڕنامەی گەردونی مافەكانی مرۆڤدا هاتبوو.
بازاڕ؛ ئەو فەزایەی كە سیستەمی لیبرال لە سەر ئاستێكی ئابوری بەرجەستەی كردبوو
. ئاینێكی نوێ،ئاینی زانست و تەكنیك
لە پاش ساڵانی شەست پۆستمۆدێرنیتێ دەردەكەوێت لە كۆمەڵێك تایبەتمەندی دیاردا لەوانە پاشەكشەی دەوڵەت، ئاین و خێزان، بوون بە كاروبارێكی كەسی و تاكیی. بازاڕ هەیمەنی خۆی بە سەر هەموو شتێكدا زاڵكرد. لیپۆڤتسكی زاراوەو چەمكی (هایپەرمۆدێرنیتێی) وەك ئەلتێرناتیڤێك بۆ (پۆستمۆدێرنتێ)دانا جا چ لەو شوێنەی پەیوەندی بە بە مۆِدێرنیتیهوه وە هەبێت یاخود بەو پێیەی باسكردنی تواناكانی ئەم قۆناغە مێژووییەی كۆمەڵگەی نوێ بێت.
كاتێك پۆست مۆدێرنیتێ پەیوەندی خۆی بە مۆدێرنیتیهوه وە وەك دابڕان و لێكترازان و ترازان دەبینێت بە مۆدێرنیتیهوە بە تایبەت لە پەیوەندی بە پێشكەوتنەوە. ئەوا “هایپەر مۆدێرنێتێ” وایدەبنێت كە پەیوەندییەكەی بە مۆدێرنتێه وە پەیوەندییەكە لە سەر خێرایی و خودی جوڵەو بزاوتی مۆدێرنیتێ بەندە. سیفەت و ئاوەڵناوی هایپەڕ، زۆر ،ئیجگار و زۆرو فرەیی ئەو توانایە دەبێت، بریتیە لەو توانایەی كە هەمیشەو بە بەردەوامی دۆخ و هەلومەرجێكی تایبەت تێدەپەرێنێت. لە لایەكی ترەوە جیاوازی بنەڕەتی نێوان پۆست مۆدێرنیتێ و هایپەر مۆدێرنیتێ لە پەیوەندییان بە مۆدێرنیتهوە لەوێدا دەردەكەوێت؛ كە یەكەمیان پەیوەندی خۆی بە مۆدێرنیتیهوە لە سەر بنەمای دابڕان و ترازان و ڕەخنە بونیادناوە. لە كاتێكدا دووەمیان لە سەر بنەمای خێرایی پەیوەندی خۆی بە مۆدێرنیتهوە بیناكردووە.
لیپۆڤتسكی لە سەرەتادا و لە كتێبی “سەردەمی بۆشایی 1983 “دا زاراوەی پۆستمۆدێرنیتی بەكار دەهێنا.لەم كتێبەدا سەرنج و تێبینی ئەو گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتییەی دابوو كە بە سەر كۆمەڵگە ڕۆژئاواییەكاندا هاتبوو. ئەمەش لە (نارسیزمێكی نوێدا) بەرحەستەبوو بوو، لە ناو ئازادی بەكاربردندا. لیپۆڤتسكی لە پاش بیست ساڵ و لە 2003 داكتێبێكی تری بڵاویكردەوە، كە تێدا دیاردە بنەڕەتییەكانی شیكاركردبوو. دیاردەگەلێك لە چەشنی خێرایی و پەلەپەلی ئابووری لیبرالی و زێدەبایی میدیاو بەكاربدنی چەنجارەكی، وە لە هەمانكاتدا ئەو پارادۆكسانەی دەرخست و دۆزییەوە كە كۆمەڵگەی هاوچەرخی گرتۆتەوە. لەوانەش؛ چێژوەرگرتن لە ئێستا، ترس و دڵەڕاوكێی و نیگەرانی لە داهاتوو، ملكەچبون بە دەسەڵاتی میدیا، هۆگر بوون بە ڕێكخراوە خۆبەخش و خێرخوازەكانەوە، هەڵهاتن لە دەربەستی و پابەندی سیاسی و كار و چالاكی خۆبەخشانە.
بەمشێوەیە ئەگەر چی سیستەم و ڕژێمە گەورەكان داڕوخان، بەڵام تاك بوو بە سەرچاوەی هەموو شتێك. لیپۆڤتسكی لە میانەی گفتو گۆو قسەوباسیدا سەر سەبارەت بە كتێبی یەكەمی و چەمكی هایپرمۆدێرنیتێ كە لە كتێبی دووەمیدا بەكاری دەهێنا، وای دەبینی كاتێك لیوتار چەمكی پۆستمۆدێرنیتێ داڕێژا لە كۆتاییی حەفتاكاندا، وە بەو شێوەیە دیاریكردبوو كەكۆتایی چیرۆك و حیكایەتە گەورەكانی سەردەمی مۆدرنیتێیە كە لە سەدەی هەژدەو سەردەمی ڕۆشنگەریدا دەركەوتن. واتە كۆتایی ئەو چیرۆكە گەورانەی پەیوەندبون بە شۆڕش و دەرچون لە ترادیسیۆن و ئەقڵی كوللی و تۆتالیتێ و گشتگیرو زانست و پێشكەوتن. ئەو ڕووادو و كارەساتانەی سەدەی بیستەم بە خۆیەوە بینی بەڵگەبوو لە سەر كۆتاییهاتنی ئەم حیكایەتە گەورانەو شەرعیەتی وڕەوایەتیان، ونكردن و لە دەستدانی ڕاستگۆیی و هەقیقی بونیان،لەمەولا مرۆڤ بڕوای بە سبەینێیەكی پرشنگرداری شۆڕش نەبوو،بڕوای پێشكەوتنی پۆزەتیڤیانەی زانست و مێژوو نەمابوو،ئا لێرەوە مرۆڤایەتی گوازرایەوە بۆ قۆناغی پۆست مۆدێرنیتێ.
سەرچاوەكان