ململانێ وەک دياردەیەکی مرۆڤایەتی،بە چەندين شێوازی جۆراوجۆر و لەسەر چەندين ئاست و بواری جياواز لەژياندا،بوونی هەیە و دەردەکەوێت،دياردەیەکە دەتوانين بڵێن یەکێکە لە ديارترين و زاڵترين دياردەکانی مێژوو و ژیانی مرۆڤ،ئەستەمە لە مێژوودا سەردەمێک بدۆزينەوە مرۆڤ بێ ململانێ ژيا بێت.
لێرەدا ئێمە دەمانەوێت تەنها باسی بەشێک لەم دياردەیە بکەين و تەنها لە ڕەهەندێکەوە تەرکيزی بکەينە سەر،هەر وەها دەبێت ئاماژە بەوەش بکەين کە لێرەدا زیاتر مەبەستمان ململانێيە بە مانە سياسی و نیودەوڵەتيەکەی،واتە بۆچی زلهێزەکان ياخود دەوڵەتان یا شارستانيەکان ململانێ دەکەن؟کەواتە دەمانەوێت باس لە هۆکاری ململانێ بکەين،ئەوە چيە وا دەکات ململانێ لە نێوان دوو دەوڵەت یا زیاتر دروست بێت؟ئاشکرایە چەندين هۆکاری جۆراوجۆر هەیە بۆ دروست بوونی ململانێ لە نێوان گروپەکاندا، بۆ نمونە؛ (مۆريس دوڤرجيە) هۆکارەکانی ململانێ دەگەرێنێتەوە بۆ هۆکارە بيولوژی،دەروونی،کۆمەڵایەتی،ئابووری،کولتوری،ديموگرافی و جوگرافی١. بێ گومان هۆکاری ديکەش هەیە کە توێژەر و نووسەری دی ئاماژەی پێدەکەن،بەڵام لێرەدا تەنها باس لە هۆکارێک دەکەين کە لە چوارچێوەی هۆکارە دەروونيەکاندا شوێنی دەبێتەوە،ئەويش هۆکاری سايکۆلۆژیای دەسەڵاتە لە درووستکردنی ململانێدا.
سايکۆلۆژیای دەسەڵات ئەو ويستەیە کە بەردەوام هەوڵدەدات و کۆششدەکات ئەوانیتر و دەوروبەر بێنیتە ژێر کۆنترۆڵی خۆی و دەوروبەرەکەی ئاڕاستە بکات. بۆ گەيشتن بۆ ئەم ئامانجە چەندين ئامرازی وەک هێز،ئابوری،مەعريفە،ئايديولۆژیا و یاسا…هتد بەکاردەهێنێت. بێگومان کاتێک باس لە سايکۆلۆژیای دەسەڵات دەکەين لە بنەرەتدا باس لە دەروونی مرۆڤ دەکەين،لە دەروونناسيدا بایەخێکی زۆر گەورە دراوە بە ئەم لایەنەی مرۆڤ و چەندين تيۆری و خۆێندنەوە هەیە بۆ غەريزەی دەسەڵات لە مرۆڤدا،هەر وەک دەرووناسی نەمسايی(ئەلفريد ئەدلر) پێی وایە کە غەريزەی دەسەڵاتخوازی و کۆنترۆڵکردنی ئەوانی دی بزوێنەری سەرەکی مرۆڤە.
لە دەروونناسيدا غەريزەی دەسەڵات بە دوو شێواز لە مرۆڤدا باس دەکرێت،کۆمەڵێ مرۆڤ دەيانەوێت دەسەڵات بگرنە دەست و بڕيار دەربکەن،کۆمەڵێکی دی ملکەچی ئەو بڕيارانە دەبن کە کۆمەڵەی یەکەم دەری دەکەن،بەکورتی ئەگەر غەريزەی ملکەچی نەبێت لە مرۆڤدا ئەوا غەريزەی دەسەڵاتيش بوونی نابوو و مانای نەدەما،واتە لە پەيوەندی نێوان ئەمرکردن و ملکەچی دياردەی دەسەڵات دروست دەبێت.ئەم پەيوەندیە تەنها لەسەر ئاستی مرۆڤ وەک تاک نامێنێتەوە،بەڵکو له‌سەر ئاستی دەوڵەت و پەيوەندی نیوان دەوڵەتاندا ڕەنگدەداتەوە ،چونکە دواجار کۆمەڵێ تاک ئيدارەی دەوڵەت دەکەن. هەر بۆیە سايکۆلۆژیای دەسەڵاتی دەوڵەت هەوڵی ئەوە دەدات دەوڵەتانی دی بهێنێتە ژێرکۆنترۆڵی خۆی،لەمەوە دەتوانين بڵێين کە سايکۆلۆژیای دەسەڵات هۆکارێکی سەرەکيە بۆ ململانێ چ لەسەر ئاستی تاک یا گروپە کۆمەڵایەتیەکان یاخود لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی،چونکە بەرەیەک دەيەوێت دەسەڵاتی خۆی بسەپێنێت، لەبەرامبەردا، بەرەکانی ديکەش هەمان ويستیان هەیە،لەمەوە ململانێ دروست دەبێت،هەندی کاتيش ئەمە بووەتە هۆکارێک بۆ گەشەسەندنی سەربازی و تەکنەلۆژی و پيشەسازی…مەرجيش نییە ئەم ويستی دەسەڵاتخوازيە هەميشە شێوازی جەنگ و داگيرکاری سەربازی وەربگرێت،بەڵکو دەکرێت بە شێوازی داگيرکردنی کولتوری و ئابوری و بەها مرۆيي و چەمکە سياسی و ئەخلاقيەکان بێت یا لە شێوازی هاوپەیمانی و چەندان شێوازی دی کە دەتوانرێت لە رێگایانەوە تاک و گروپ و دەوڵەتانی دی بهێنێتە ژێر کۆنترۆڵی خۆی کە لەم سەردەمەدا زیاتر ئەم شێوازانە باوە.
بە کورتی تێزی ئەم نوسينە ئەوەیە کە دەکرێت بڵێين؛ زۆرێک لە ململانێکان بە تايبەت لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی هۆکارەکەی سايکۆلۆژیای دەسەڵاتە،نەک ناکۆکی نێوان ئايديولۆژیا و کولتور و ئاينەکان…بێت! بەڵکو وەک سەرەتا ئاماژەمان پێدا دەکرێت سايکۆلۆژیای دەسەڵات، ئايديولۆژیا وەک ئامرازێک یا وەک پاساوێک بەکاربهێنێت بۆ گەيشتن بە ئامانجەکەی و فراوانکردنی دەسەڵاتەکەی،واتە دەکرێت سايکۆلۆژیای دەسەڵات،ئايديۆلۆژیا و فەلسەفەيەکی دياريکراوی ئابووری و سياسی یا جيهانبينيەکی دياريکراو بەکار بهێنێت بۆ مانادان یاخود شەرعيەتدان بە جەنگ و ململانێکانی لەگەڵ ئەوانی دی.
نوسەری عەرەب (سالم القمودی) پشتگيری ئەم بۆچوونە دەکات و پێیوایە؛ دەسەڵات دوو ڕووی هەیە ڕوویەکی ئاشکرا کە ئايديولۆژيایە و ڕوویەکی شاراوە کە لایەنی دەروونی دەسەڵاتە،بە فەرمی لەگەڵ یايديۆلۆژیایە بەڵام لە ڕووی دەروونييەوە لەگەڵ دەسەڵاتە٢.
چەندان نوسەر و توێژەری دی پشتگيری لەم تێزە دەکەن و کاريان لەسەری کردوە.واتە ئەوەی لە پشتی ناکۆکی و ململانێی ئابووری و ئايديولۆژیەکانەوەیە دەکرێت ئەو لایەنە شاراوە دەروونيە بێت کە لە مرۆڤدا هەیە و لەسەر ئاستی دەوڵەتيش ڕەنگدەداتەوە. ئەگەر سەيری مێژووی یەکێتی سۆڤيەت بکەين بە ڕوونی ئەم هۆکارە دەروونيە دەردەکەوێت کە چۆن ئايديۆلۆژیا و فەلسەفە بەکارهێنراوە بۆ مەبەستی تێرکردنی ويستەکانی سايکۆلۆژیای دەسەڵات.
نمونەیەکی دیکە کە بکرێتە ئارگۆمێنت بۆ ئەم تێزە بريتیيە لە پەيوەندی و ململانێی نێوان ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمريکا و ڕوسيا یاخود یەکێتی سۆڤیەتی پێشوو، هەر لە دوای جەنگی جيهانیی دووەمەوە ئەم دوو زلهێزە بەئاشکرا لە ململانێی یەکترن تا ئەم سەردەمەی ئێستا.تاوه‌كو ساڵی ١٩٩١ و ڕوخاندنی یەکێتی سۆڤيەت، وا لێکدانەوە بۆ ئەو ململانێيە دەکرا ، کە یەکێك لە هۆکارە سەرەکيەکانی جياوازی ئايديولۆژیایە،واتە ململانێی نێوان ئايديولۆژیای ليبراليزم و سوشياليزم بووە،بەڵام لە ئێستادا و لە دوای ڕوخاندنی یەکێتی سۆڤيەت ڕوسيا هەڵگری ئايديولۆژیای سۆشياليزم نییە و کۆتایی بە ململانێی ئايديۆلۆژی ئەو دوو زلهێزە هاتووە،کەچی ناکۆکی و ململانێ لە نێوانياندا هەر ماوە و بە شێواز و وێنەی جياوازتر دەردەکەوێت.
لەمەوە بۆمان دەردەکەوێت کە ململانێی ئايديولۆژی و کولتوری و ئابووريیەکان کاتييە و کۆتاییان پێدێت،بەڵام ئەوەی وەک خۆی دەمێنێتەوە سايکۆلۆژیای دەسەڵاتە کەهەر جارە و بە پێی کات و شوێن چەمکێک یاخود فەلسەفەیەکی دياريکراو دەکات بە ماسکێک و بۆ ئەوەی لە ڕێگای ئەو ماسکەوە ململانێ و شەرەکانی بکات بۆ گەيشتن بەئامانجەکەی کە سەپاندن و بڵاوکردنەوە و فراونکردنی دەسەڵاتی خۆیەتی.
ئەگەر بەم تيۆر و تێزە واقعی سياسی کوردستان هەڵبسەنگێنين،تێدەگەين کە ململانێی نێوان هێز و گروپەکانی کوردستانيش بەدەر نەبووە لەم پاڵنەرە، چونکە زۆرێک لە هێز و حيزب و گروپە سياسی و کۆمەڵایەتیەکانمان، جيهانبينی و تێڕوانينيان بۆ سياسەت و ژیان و کۆمەڵگا، تا ڕادەیەکی زۆر لە یەکترەوە نزيک بووە،بەڵام شەڕ و ململانێ لە نیوانياندا زۆر جار روويداوە،ئەمەش دەگەرێتەوە بۆ ئامادە بوونی سايکۆلۆژیای دەسەڵات،کە ويستویەتی زۆرترين ژمارەی خەڵک و فراوانترين ڕوبەری جوگرافی بهێنێتە ژێر کۆنترۆلی خۆی.
وەک ئاشکرایە سايکۆلۆژیای دەسەڵات مەترسی و کاريگەريەکی زۆری هەیە،بۆ سنووردانان و کەمکردنەوەی مەترسيەکانی بۆ سەر کۆمەڵگا و مرۆڤ هەندێ ئامراز دياريکراوە،بۆ نمونە؛ لەسەر ئاستی سياسەتی ناوخۆ دەکرێت لە رێگای بە دامەزراوەکردنی دەسەڵاتەکانی حکومەت،هەر وەها چالاكکردنی ڕۆڵی گروپەکانی فشار و گروپە کۆمەڵایەتیە مەدەنيەکان، هۆشياری ڕای گشتی،بەنيشتيمانیکردنی هێزە چەکدارەکان و سيستەمی باج و دەستور…ئەم ئامرازانە دەتوانن سنوورێک بۆ ئەو مەترسيانە دابنێن کەسايکۆلۆژیای دەسەڵات هەڵگريەتی. بەڵام لەسەر ئاستی سياسەتی نێودەوڵەتی هاوکێشەکە ئاڵۆزتر و قورستر دەبێت،ناتوانرێت بەهەمان ئەو ئامرازانە سنوور بۆ سايکۆلۆژیای دەسەڵات دابنرێت، کە لەسياسەتی ناوخۆدا بۆی دادەنرێت، چونکە لەسياسەتی نێودەوڵەتی ململانێ لە نێوان دەوڵەتاندایە،نەک لە نیوان دەسەڵاتی سياسی و کۆمەڵگا،یا لە نێوان گروپە سياسی و کۆمەڵایەتیەکانی ناوخۆی دەوڵەتێک،هەندێ لە توێژەران دەڵێن باشترين ئامراز بۆ ئەو مەبەستە لە سياسەتی نێودەوڵەتی بريتیە لەوەی هەر دەوڵەتە و هەوڵی بەهێزکردنی خۆی بدات لە ڕووی سياسی و ئابوری و سەربازی…بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ دەسەڵاتخوازی دەوڵەتانی دی دابنرێت.
بێگومان تيۆری سايکۆلۆژای دەسەڵات بە اکە هۆکار دانانرێت بۆ ململانێ،دەکرێت هۆکاری ديكه هەبن وەک سەرەتا ئاماژەمان پێدا،بەڵام ئەم تيۆریە دەکرێت ببێت بەکەرەستەیەکی گرنگ بۆ تێگەيشتن لە زۆرێک لەململانێکان بە درێژایی مێژوو، واتە تاکە هۆکار نییە،بەڵکۆ هۆکارێکی گرنگە بۆ ململانێ و جەنگەکان،هەر وەها تێگەيشتن لێيان.
ته‌واو
سه‌رچاوه‌كان
١-موريس دوڤرجية،مدخل الی علم السياسة،ترجمة:د.جمال الاتاسي و د.سامي الدروبي،دار دمشق،دمشق،ص١٥-١٢٢
٢-سالم القمودي،سيكولوجية السلطة-بحث في الخصائص النفسية المشتركة للسلطة،مكتبة مدبولي،القاهرة،١٩٩٩،ص٩-١٠
