هونەر لە خۆیدا بە ئەنگیزەی ئەو ویست و ئارەزووانە هاتووە، ئادەمزاد ڕوانین ووردبوونەوە و پرسیارە سادە و ئاڵۆزەكانی پێ كردووە خۆی پێ ڕازی كردووە. ئەمە هەر لە دێری دێرەوە خوولیای مرۆڤ بووە، لە سەردەمی چاخە بەردینەكانەوە كە ڕەنگە. تەنانەت بە ئاستی لاسایی كردنەوەیش لە ئیستاتیكا و ڕەهەندەكانی نەگەیشتبن، بەڵكو پێویستی ئەوان سەردەمان ڕەنگڕێژیی بەها ئیستاتیكییەكانی كردووە كە پاشان دوای دەیان و سەدان و هەزاران ساڵ لێی كۆڵراوەتەوە و هەوڵی دۆزینەوەی مەودای جوانی و پاڵنەرە ئەفسانەیی و خۆڕسكەكانی دراوە. نموونەیش بۆ هەردوو بەر ، داهێنەر و بینەر لەو ساوە ون نەبووە ، لە هونەری سەر دیواری ئەشكەوتانەوە ڕا تا دەگاتە شارستانەتە ئۆریگناڵەكانی وێنەی شارستانەتی ( سۆمەر ) و ( دۆڵی نیل ) و ( دۆڵی سند ) . ئەوانی دیش كە سەردەمێكی زۆر دوای ئەوان هاتن، بەڵام بە ڕوانینێكی ڕەخنەیی و لێكدانەوەیەكی ئیستاتیكاناسیی ( لە چاوخۆی ) هاوچەرخەوە هاتوون و نەوە دوای نەوە، لەگەڵ پێشكەوتنی مرۆڤایەتی لە ناسینی سروشت و دەووروبەر و گۆڕانكاری لە ڕوانین و دونیابینییەكانی بەرامبەر ژیان و گیروگرفتە زاتی و بابەتییەكانیدا.
سەرەتایش ئادەمزادی پێشین خۆی و كاردانەوەكانی لە بەرامبەر دەووروبەر بە وێنە دەربڕیوە، كە بە پێی گەلێك لێتۆژینەوەی ئەنترۆپۆلۆژی، هەروەها دۆزراوە ئاركیۆلۆژییەكان سەلماندوویانە زمان و خەتی نوسین و گەشەسەندنی ، لە چەند هەزار ساڵێك تێناپەڕێ، ئەمەش لە چاو هونەری نیگاركێشان ماوەیەكی زۆر نییە. تەنانەت پاش جێگیر بوون و دۆزینەوەی كشتوكاڵ لە چاخی بەردینی نوێدا ( نیۆلۆسیك ) و پاشان سەرهەڵدانی شارستانەتی سۆمەرییەكان و هەموو ئەو لایەنانەی لە دەوڵەتۆكەكانی شاردا دەركەوتن، لە ڕووی زمان و خەتی پێنوسین (خەتی بزماری) كە تا دەوور و زەمانێكی یەكجار زۆر بەردەوام بوو، سەرەڕای گۆڕانی سیستەمی سیاسی ، ئەوەی دەچێتەوە ناو هونەری شێوەكاری تا ڕادەیەك بە هەموو چەشنەكانی لە برەو نەوەستا(1).. نەك هەر ئەوەندە ، بەڵكو بوو بە بەشێك لە سرووت و ڕاز و نیازی ڕوانینە فەلسەفییەكانی ئەوسا.. دۆزراوە ئاركیۆلۆژییەكان بەڵگەن كە ئێستا لە زۆر لە مۆزەخانەكانی دونیادا پارێزراون .
بەمجۆرە هونەری شێوەكاری لە نیگاركێشانەوە تا دەگاتە دیواربەندی و هەیكەلتراشیی ( بە هەموو جۆرەكانییەوە) بوون بە سیمایێكی دیار لە سیماكانی ئەو شارستانیانه . لەو ساوەش، هونەری شێوەكاریی لە گەشە و پێشكەوتن نەوەستاوە، به‌وه‌ی جگە لەوەی بنیاتێكی ئیستاتیكایی ئادەمزادە لە دەربڕینی خۆی و دەوروبەری، لە هەمان كاتدا پێویستییەكی مرۆییشە لە جوانكردنی ژیان و جێی ژیان كە دیارە ( هونەری تەلار
یان خانووسازی ) لەم بوارەدا ڕۆڵی نكۆڵیلێنەكراوی دیوە ودەبینێ. تەنانەت وام دێتە بەرچاو هونەری خانووسازی ڕەنگە ڕاستەوخۆتریش پەیوەندی بە ژیان و بە مرۆڤەوە بێت، بەوەی لە ژیانی ئاسایی و شوێنی جێبەجێكردنی ئەو سرووتانەی بە درێژایی قۆناغەكانی مێژوو ئادەمزاد بڕوای پێیان بووە ، كە لە دواییدا هەر بەپێی ئەو قۆناغ و باوەڕەوە بە ناوێك ناسراونەتەوە و ئامادەییان هەبووە.
جگە لەوەیش هونەری خانووسازی هەستی ( شوێن )یشی لای مرۆڤ بەرجەستە كردووە، هەندێ جار تا ئاستی یا نزیك لە ( هێلانە ) ی باڵداران كە ( گاستون باشلار) بە لوتكەی تەلارسازی دەبینێ و پێیوایە هەرگیز ئادەمزاد نەیتوانیووە و ناتوانێ لاسایی داڕشتنی ئەتەمی هونەری چێكردنی بكاتەوە(2).
خودی تەلارسازیش دوور نەبووە لەو گۆڕانكارییانەی بەپێی سەردەم بەسەر قوتابخانەكانی هونەردا هاتوون، لە هونەری دێرینەوە بگرە تا كلاسیك و هونەری سەردەمی بووژانەوە ( ڕێنیسانس ) و ئەوەی پێی دەگوترێ كلاسیكییایەتی نوێ و ئینجا ڕۆمانتیكی و كۆپیزم و ئەبستراكت و دەربڕینخوازیی و دادایی و سوریالیزم و هونەری مۆدرێن و پۆست مۆدرێرێن و ئێستاش دوای پۆست مۆدرێنیزم و…تاد. كە هەر یەك لەو قوتابخانە و ڕێڕەوە هونەریانە زادە و ڕوانین و هەڵوێست نواندن و تاڕادەیەك فەلسەفەی قۆناغەكانیانن، بە هونەری تەلاسازیشەوە. دیارە لە ڕووی تەكنیكی كاركردنیشەوە هونەرمەندانی سەر بەو قوتابخانانە بۆ بەرجەستەكردنی ئەو چەمكانەی لە لایەنی ئیستاتیكا و گۆڕانكارییەكانی و پەیوەستیی بە هونەرەكانی دیكەوە بەو جۆرە بووە ، هەر ئەوەش تەكنیك و ستایلی ( هونەری كۆلاژ )ی گەیاندە ئەو ئاستەی چەمكێكی هاوچەرخ وەربگرێ، سەرەتای سەدەی بیستەم. ستایلێكی ناسك و ڕوانینپێك و بە بوار لە ئازادی كاركردن و هەمەلایەن و هەمە بابەت لە بەكارهێنانی كەرەستەی هەمەچەشن ، كە بە بەریەوەیەتی هەندێ جار هەموو قوتابخانەكانی تێدا كۆ بكرێتەوە.
كۆلاژ، ئەگەرچی لە قۆناغێك لە قۆناغەكاندا لەوانەیە لەگەڵ هونەری ڕۆژنامەنووسیشدا پێڵوز كرا بێت، بەڵام من وای دەبینم سەرەڕای نزیكیشی لە هونەری ڕۆژنامەنوسیی، ( كۆلاژ ) هونەرێكی سەربەخۆ بێ‌و لەگەڵ هەمان ئەو جوێبارانەی هونەری شێوەكاری دەچێتەوە سەر، تێك بكاتەوە. جیاواز لەوەش دەركەوتنی ئەم هونەرە وەك مێژووی ڕاسته‌قینەی خۆی، دوور لەو لێڕوانینەی لەگەڵ هونەری نوێ سەیر بكرێت، كۆنترە لە هونەری ڕۆژنامەنوسیی بەو چەمك و ڕوانینەی ئەمڕۆ لە گۆڕێیە. ڕەنگە نەتوانین بە پێی ڕیزبەندی و پەیدابوونی قوتابخانە هونەرییەكان كۆلاژ وەك قوتابخانەیەك هەژمار بكەین، لێ بە ڕوویەكەی دی تەكنیكێكی تایبەت بە خۆی لە كارلێكردندا هەیە.
كۆلاژ ..مێژووی پەیدابوونی
وشەی ( كۆلاژ – Collage) لە بنەڕەتدا لە Coller ی فەڕەنسییەوە هاتووە بە واتای چەسپاندن یا لكاندن، لێرەوە كۆلاژ بەو مانایە دەكەوێتەوە كە لە چەسپاندن و پێكەوەلكانی شتگەلێك، ئینجا وێنە بن یاخود هەر ماددەیەكی دی وەك كاغەزی ڕۆژنامە، قوماش ، وێنەی فۆتۆگرافی، تابلۆیەكی دیاریكراو یا بەشێكی هەر كانزایەك، دار، بەرد، ئاسن ، تەنەكە، زێڕ ، زیو ، هەر شتێك لە ڕووپێوێكی دیاریكراودا بۆ پێكهێنانی شێوەیەك یا چەمكێكی نوێ لە دەربڕیندا(3).
ڕەنگە پێویستیی چەندان بواری جیا ڕێگە خۆشكەر بوو بێت بۆ سەرهەڵدان و برەو سەندنی ئەم تەكنیكە لەوانە بەنموونە ئەوەی پەیوەستە بە سرووتە پیرۆزەكان یان ڕازاندنەوەی پەرستگایان لە كۆندا و ڕوانینی هونەرمەندانی نوێ لە پەیڕەوكردنی تەكنیكێكیتر، بەتایبەتی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، بەتایبەتیتریش دوای سەرهەڵدانی بزاڤی كۆپیزم و هەوڵەكانی پیكاسۆ و براك و سیزان ، كە لە پاشانیش دەبینین پەل بۆ زۆر بواری دیكە داوێ و لە خۆیدا وەك تەكنیكێكی تازە ستایلی جۆراوجۆری لێ دەبێتەوە.
( كۆلاژ )یش كە دەچێتەوە پاڵ هونەری بینین ، دوور نییە بە شێوەیەك لە شێوەكان لە شارستانەتەكانی هەرە دێرینیشدا هەبووبێ ، بەڵام وەك مێژوو بەكارهێنانی ئەو تەكنیكە لە هونەردا مێژوونووسان بە ( داهێنانی كاغەز لای چینییەكان ) ی دەبەستنەوە ( دەوروبەری 200پ.ز ) لەگەڵ ئەوەشدا كارلێكردنی لەو كاتەدا سنووردار بووە تاكو سەدەی (10) دەی زایینی ، كاتێ خۆشنووسە ژاپۆنییەكان تیلمە كاغەزیان بەكارهێنا و كۆپلەی شیعریان لەسەر ده‌نووسی و لە پاڵ یەكیان دادەنان، لە ئەوروپایێشدا ، سەدەكانی ناوەڕاست ( سەدەی 13ی زایینی ) تەكنیكی كۆلاژ لە كەنیسە گەورەكاندا لەو تابلۆیانە بەكارهێنرا كە گەڵای زێڕكفت و بەردی پیرۆز و هەندێ كانزای گرانبەهای تێدا بەكارهێنرا لەو تابلۆیانەی بە مەبەستی ئایینەوە دەنەخشیێنران…سەدەی19ی زایینیش، تەكنیكی كۆلاژ لەناو ئەوانەدا بڵاوبووەوە كاری دەستیان دەكرد ، وەك هەندێ كاری یادگاری و ڕازاندنەوەی ئەلبوومی وێنە و كتێبان(4). بەڵام دیارە ( كۆلاژ ) تاڕادەیەكی زۆر وەك هونەرێكی سەربەخۆ و بە ستایل و تەكنیكی نوێوە لەو كاتەدا هاتە ناو مێژووی هونەری شێوەكاری كە هەردوو هونەرمەند( پابلۆ پیكاسۆ) و (جۆرج براك) سەرەتای سەدەی بیستەم ( ساڵی 1912) كاریان تێدا كرد ، دوای ئەوانیش سریالییەكان بە فراوانتری دەستیان دایە.
بەمجۆرە كۆلاژ برەوی سەند و تەكنیكی كارلێكردنی قۆناغ بە قۆناغ گۆڕا.و وەك ستایلێك بە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا بڵاوبووەوە ، بە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوینیشەوە ، بەڵام كەمتر ، ئەگەرچی دەسپێكی لە ڕۆژهەڵاتیشەوە بوو بێ !!
بە نموونە لە توركیای عوسمانیدا؛ ئەم هونەرە زیاتر لە هەندێ ڕووی تەلارە بەناوبانگەكانیاندا دەركەوتووە ، بەتایبەتی لەو مزگەوت و كۆشكانەی سوڵتانەكانییان بنیاتیان ناون. لە ناو عارەبانیشدا ، لەپێش هەمووان باس لە هونەرمەندێكی میسری دەكرێ بەناوی ( مونیر كەنعان ) كە لە سەرەتای سەدەی ڕابردوودا لە دایك بووە و بەپێی زۆر لە سەرچاوەكان بە یەكەمین كەس دادەنرێ لەم بوارەدا(5).
لە ئێرانیشدا ئەم هونەرە زیاتر لە بواری خۆشنووسیدا بووە ، لەم بارەیەوە باس لە شوێنەوارەكانی( مەحموود خانی مەلیك ئەلشوعەرا ) دەكرێ كە لە سەردەمی قاجارییەكاندا ژیاوە هەورەها لە هەندێ لایەنی پەیوەست بە كاركردن لە هونەری ( میناتۆر )(6).
هەرچەندە لە ئێراندا كارێكی ناوازە لە شاری ( سێرجان ) دا هەیە ، بە بڕوای من دەچێتەوە خانەی كۆلاژ، بەڵام ئەگەر بگونجێ دەكرێ بە كۆلاژی مەودادار یا بەرجەستە ناوزەدی بكەین. ئەم كۆلاژە لە لایەن كەڕولاڵێكەوە لەسەر ڕووبەری نزیكەی 15 پازدە هەزار مەتری دووجا دروستكراوە. چیرۆكی ئەم كۆلاژە كە بە ( باخی بەردین ) بەناوبانگە لە لایەن كەسێكی كەڕولاڵی خەڵكی ( ئەفشار )ی سەر بە شاری سێرجان ( باشووری ڕۆژهەڵاتی ئێران ) بەناوی ( هیدایەتی ئەسفەندیار پوور ) كە بە دەروێشخان ناوی ڕۆیشتووە دروستكراوە.
لێتۆژی فارس د. مورتەزا فەرهادی لەم بارەیەوە دەڵێ: ((دەروێشخان لە دوا دواكانی سیلسیلەی قاجارییەكانەوە ژیاوە ، هەردوو شەڕی جیهانی دیوە ، ئەوەشی دیوە چ بەسەر وڵاتەكەیدا هاتووە ))(7)…دكتۆر فەرهادی دەڵێت؛ دەروێشخان قارەمانێكی جوامێر و پیاوێكی ئازا و زیرەك بووە ، هەرچەندە كەڕو لاڵیش بووە ، بەڵام خەیاڵێكی بەهێز و بەهرەیەكی هونەری و دونیابینییەكی بەرزی هەبووە و بایەخی زۆری بە جوانی داوە ئەمەش لە كارەكانیدا دەردەكەوێ(8)
وا دیارە دەروێشخان بەشێكی زۆری موڵكەكانی لە ناوچەی سێرجان لە دەست دەدا، لە دواییشدا خاكە بە پیت و بەروبوومەكەی بەهۆی بێ ئاوییه‌وه وشك دەبێت. بەمجۆرە نیگەرانی دەروێشخان بۆ زەوییەكانی دەگاتە ئاستێك ، خێوەتێك لە بیابانێكی نزیك لە یەكێك لە باخە وشكەوەبووەكانی هەڵبدا و باخێكی بە بەرد لە بنەداری وشك هەڵاتوو ، هونەرمەندانە لەباتی بەروبوومی كشتوكاڵ، بەردی هەمەجۆر و هەمەڕەنگیان پێدا شۆڕ دەكاتەوە لە ڕووبەرێكی بەرفراوان.
لە هەمووی سەیرتر، وەك سەرچاوە جیاجیاكانیش باسی دەكەن لەوكاتەدا لە هەل و مەرجی ئەوان ڕۆژان ئامێری پێویست بەردەست نەبووە بۆ دووبەدەركردنی بەردە هەمەجۆرەكان بەتایبەتی بەردە قایمەكان ، لەمەشدا وا پێدەچێ دەروێشخان ماندووبوونێكی زۆری دیبێ لە دووبەدەر كردنیان، تەنانەت هەندێك لەو بەردانە زۆر قورسن و هەڵواسینیان بەهۆی تێل و كانزای بەردەستی دیكە ئاسان نەبووە .
ئەم كارەی دەروێشخان كە ئێستاش قیبلەنمای گەشتوەرانە یەكێكە لە كارە ناوازەكانی مێژووی داهێنانی هونەر و)هونەری كۆلاژ(بەتایبەتی وەك لە پێشدا وتم دەشێ بە كۆلاژی بەرجەستە ناوزەد بكرێ .
من بەخۆم ئەم كارەی دەروێشخان ( ئینجا بەهەر هۆ و ئەنگیزەیەك بوو بێ ) بە شێوەیەك لە شێوەكان بە دەقئاوێزیی زۆر لەو تێكستانە چاو لێ دەكەم كە لە كاتی هەردوو شەڕی یەكەم و دووەم یاخود دوای شەڕ نوسراون و ئاڵۆزییە هەمەلایەنەكانی دەروونیی و كۆمەڵایەتی مرۆڤیان بەرجەستە كردووە .
تەكنیكی كاركردن
لە ڕووی بەكارهێنانی ماددە و شتگەلی هەمەچەشنەوە كاركردن لە كۆلاژدا كەموێنەیە …هەموو شتێك ئاساییە بەكاربهێنرێت لە كاغەزی هەمەجۆرەوە تا قوماش و پلاستیك و وێنەی فۆتۆگرافی و پارچەی دیاریكراو لە نیگاری كێشراو و پەڕی باڵندە و كانزای لە جۆری ئاسن و مس و هەروەها بەردی ڕەنگاو ڕەنگ…تاد. كۆلاژكار، ئازادییەكی ڕەها و پێكهاتەیەكی ئاهەنگداری ڕوانینخواز، لەو تیشكانە، ئەگەر هەر كەرەستەیەك بە تیشكێك ببینین، ڕوناهییەكی بەهێزو سەرنجڕاكێش پەیدا بكات، كە هەندێك جار مەبەستی بێ لە هاڕمۆنیای فیگۆرەكانەوە یاخود لەگەڵ یەكهاتنەوەی كەرەستەكاندا دەبێت. زۆرجاریش لە فیگۆرە دژبەیەكەكاندا هەوڵدەدا گوزارشت لە ڕوئیاكانی بكا جگە لە دەستپێداهێنانەوەی دوایی كە لە دوا قۆناغی هەر تابلۆیەكدا بە دەستكاری خودی كۆلاژیست بەهۆی هەندێ قەڵەموەشاندنەوە جێبەجێدەكرێت و هەموو ئەو خەت و لاین و قەڵەموەشێنانەش دەگرێتەوە كه تەواوكاری بە تابلۆكە دەده‌ن، یاخود لە هەندێ تابلۆی كۆنتراستدا دژایەتی پتر دەردەبڕن كە ئەویش هەر لە بەرژەوەندی كارەكەدایه، بەخودی ئیمزای هونەرمەند خۆیشییەوە كە بە ڕای من دەبێتە بەشێكی دانەبڕاو لە تابلۆكە و وەك فیگۆرێك خۆی دەنوێنێ.
من بە خۆم تەكنیكی كاركردن لە كۆلاژدا وانابینم لە مەودای دەربڕین جیابێتەوە، دیارە دەربڕین و شێوەكاریی و زمانی هەركارێك لە ئەنگیزەی كۆمەڵێك ڕەهەندەوە سەرچاوە دەگرن و بە پێی پاشخانی فەرهەنگی و پێویستی دەروونی بەسەر هونەرمەندیدا دەشكێنێتەوە. ئەمە لە هونەرەكانی دیشدا هەر وایە، بەتایبەتی لە شیعر و مۆسیقادا كە دووەمیان دەچێتەوە ناو ئەبستراكت و لە گەلێك ڕووەوە لەگەڵ ئەو ڕیتمە ڕەنگین و پارچانەی كۆلاژدا تێكدەكاتەوە، باوەكو هەر یەكیان سەر بە دونیای خۆیشیان بن.
ڕەنگە ئەمەش لەوەڕا هابتێ هونەری كۆلاژ بە شێوەیەك لە شێوەكان دەچێتەوە سەر قوتابخانەی كۆپیزم، كە لەلایەنی شێوەخوازییەوە بە ڕادیكاڵترین قوتابخانە دادەنرێ لە سەردەمی خۆیدا بە تایبەتی بۆ هونەری شێوەكاری. بەوەی، ئەو قوتابخانەیە وازی لە چەمكە ریالیزمییەكانی بینین هێنا و لە هونەری هاوچەرخدا بەوە دەركەوتەوە ئاڵۆزی مرۆڤی هاوچەرخی لە ڕەهەند و مەودایەكی دیكەدا دەرخستەوە.
پەرەسەندنی هونەری كۆلاژیش ( تاڕادەیەك ) بە لای دەرهاوێشتەكانی كۆپیزم و دادایەتی و لە پاشانیشدا سوریالی كەوتەوە لە پەیڕەوكردنی ئەبستراكتایەتی لە كاركردندا، بەڵام بە ستایل و تەكنیكێكی جیاواز :
سەوداكردنی ڕوانینئامێز لەبەرابەر ڕووپێو و بۆشایی و مەودادان بەو ڕوئیا و گەمە شێوەكاریانە بۆ ڕێكخستنەوەی ئاهەنگەكانی ناوەوەی كۆلاژكار خۆی، زۆر جاریش دەقئاوێزی لەگەڵ ژانرەكانی دی هونەر، بە نموونە شیعر لە باڵاترین تەجەللایدا، كە جار هەیە بە لای ڕووی پاكیزەی ئیرۆتیكا و هەندێ جاریش بەرەو ڕێڕەوی عیرفانیدا دەشكێتەوە و لە شیمانەیەكی وەختیدا. دەوڵەمەند بە پاشخانی مێژوویی ( لە زەمەنی ئێستای دووبارە بووەوەدا ) و ئەزموونی كار لێ كردنی وەك هەر كارێكی هونەری دەگاتە ترۆپك و تۆقەڵان .. لەوێدا لۆژیكێكی جیا لە نالۆژیكدا ، كە بەشێكە لە ویستی عارفان و ویستی شێوەخوازی ، هەروەها بەشێك لە ڕەهایی ڕوئیا و دونیابینی خۆی دەردەبڕێ .
لەبارەی ئەزموونی خۆمەوە
وێنەكێشان بۆ من یەكێك بووە لە خوولیاكانی منداڵیم .. سەرەتای چوونە بەر خوێندن ئەو بوارەم بۆ نەڕەخسا، هەلومەرجی ئەوسا ( دەستپێكی خوێندن ) كە زۆرجار بەسەریدا دەسەپاندین لە ئەشكەوتان بخوێنین چ جای وێنەكێشان . من تا نەهاتمە شار وانەی ئەوەی پێی دەگوترا ( ڕەسم ) وكە لە دوایدا زانیم ، نەبیستبوو…(قەڵەمڕەنگ ) م هەر بە دوایی نەدیبوو، بە خەڵوز جارجاره ئەگەر بمانویستبوایە وێنەمان لەسەر دیوار و زەوی كۆنكریتكراو دەكێشا، ئەو دەمە تەنیا بینا حكوومەتییەكان كۆنكریت بوون…هێشتا لە ناوەڕاستی قۆناغی سەرەتاییدا بووم هاتمە شار ( پۆلی چوارەم یا پێنجەمی سەرەتایی ) لە خشتەی وانەكاندا ، وانەی ( الرسم )م دی ، بەڵام تا قۆناغی سەرەتایشم تەواوكرد وانەی ( وێنەكێشان- الرسم ) هەر لە خشتەی وانەكاندا مایەوە، حەفتانە چەند وانەمان هەبوو، یا دەكرا بە وانەی تر ، یاخود مامۆستا ئیزنی دەداین و بە قسه‌ی ئەودەمی دەبووە ( شاغر ).
لە قۆناغی ناوەندیدا ( پۆلی دووەم ) بارودۆخ گۆڕا و من گەڕامەوە ( گەڵاڵە ) شوێنی لە دایكبوونم كە ماڵیشمان هەر لەوێ بوو. ئەگەرچی گەڵاڵە دەمێك بوو ناحیە بوو ( هەر لە سەردەمی پاشایەتیدا ) هەروەها بنكەی شۆڕشی كوردستان، لە هەمانكاتدا ئەوان ڕۆژان پێگەیەكی گرینگی بازرگانی هەموو كوردستانیش بوو . بازاڕێكی هەبوو دووجار بە قەد ڕووپێوی خانووەكانی، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا شوێنێكی تایبەت بە هونەر بەتایبەتی لە ڕووی بایەخدان و بە هەندگرتنی تێدا نەبوو، ئەوەی هەبوو لە دوو سێ هونەرمەندی خۆڕسك كە ئەڵڵاخوایی خۆیان خۆیان پێگەیاند بوو تێنەدەپەڕی .
ئەوسا ئێمە كۆمەڵێك قوتابی قۆناغی ناوەندی بووین هەستمان بەوە كرد بەتایبەتیش كە هەموومان لە ڕێكخراوی ( یەكیێتی قوتابیانی كوردستان ) دا كارماندەكرد ، ئەوەبوو لیژنەیەكمان بە ناوی ( لیژنەی زمان و ئەدەبی كوردی قوتابخانەی ناوەندی گەڵاڵە ) دامەزراند. بەداخەوە ، بەهۆی كۆمەڵێك ئەگەر سەرەڕای بایەخدان بەلایەنەكانی دی وەك ڕۆژنامەنوسی و مۆسیقا و گۆرانی و شانۆ، لە بواری هونەری شێوەكاریدا ڕێك نەكەوت كارێكی وامان پێ بكرێ شایانی گێڕانەوە بێت.
زۆری پێنەچوو بیرمان لە بڵاوكردنەوەی گۆڤارێك كردەوە، ئەوەبوو گۆڤاری( بەرەو ڕووناكی ) مان دەرچوواند، بە حوكمی ئەوەی زۆربەی كارەكانی گۆڤارەكە، بەتایبەتی سەرپەرشتی چاپ لە چاپخانەی كوردستان لە (هەولێر) بە من سپێردرا بوو، پێشتریش لەگەڵ دەستپێكی قۆناخی ناوەندیدا ئەوەی پێی دەگوترێت( ڕۆژنامەی دیوار ) كە زیاتر دەچێتەوە ناو ( ڕۆژنامەگەریی قوتابخانە ) چەند بڵاوكراوەیەكم بە كۆششی خۆم دەرچواند بوو، كە باسی ئەمەش دەكەم مەبەستمە بڵێم تەكنیكی كاركردن لە ڕووی دانان و دابەشكردنی بابەت و وێنە و قەبارە و شێوەی دانان و بڵاوەپێكردنی بۆشایی لەم جۆرە بڵاوكراوانەدا نزیكە لە كاركردن لە كۆلاژ .
لێرەڕا دەتوانم بڵێم من لەكاری ڕۆژنامەنوسییەوە سەروكارم لەگەڵ كۆلاژدا پەیداكرد و تاڕادەیەك قەرەبووی ئەوەم پێكردەوە لە قوتابخانەدا بواری فێربوونیان بۆ نەڕەخساندین. لەوساوە زۆرجار بۆ بابەتە نووسراوەكانی خۆم یا هی برادەران یاخود لە دەرهێنانی كتێبەكانمدا پەنام بۆ بردووە، ئەگەرچی وەكو پیشانگای تایبەتی تا دوادواكانی سەدەی ڕابردوو (1995) كە یەكەمین پیشانگام تێداكردەوە (1/10/1995)هیچ پیشانگایەكم نەكردبێتەوە(9).
لە ڕووی تەكنیكی كاركردنیشەوە ، هەوڵم داوە ستایلێكی تایبەت بەخۆمم هەبێ، هەورەها هەمیشە لەگەڵ ئەوەدا بووم ( وێڕای پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و بەردەست بوونی ) بە دەست كاربكەم ، من لە كاركردن بەدەست خۆم ئازادتر و كارەكانم سرووشتیتر دەبینم . پێشموایە كاركردن بە دەست ، باوەكو بە كۆمپیوتەر و فۆتۆشۆپ بكرێت و زۆر جار بواری مەودا پێدانیشی هەبێ، بەڵام هەمیشە وامدیوە كاری دەستی لە گیان پێدان و درەوشانەوەیدا لە پێشتر بێ ، لە هەمانكاتدا كاركردن بەدەست :
یەكەم: ڕاستەوخۆترە و پتر هه‌ست و جێپەنجەی كۆلاژیستی پێوە دیار دەبێت، ئەگەرچی ماندووبوونی زیاترە.
دووهه‌م: ئەو ڕەهەند و مەودایانەی دەتوانرێ بەدەست بە كارەكە بدرێ ، هەندێجار بە كۆمپیوتەر نزیكە لە مەحاڵ، بەتایبەتی لەكاتی بەكارهێنانی هەندێ كەرەستەی وەك دارو ئاسن و كانزای دی.
سێیەم: زۆرجار ڕێكدەكەوێ‌ی ( هەرچەندە من وەكو خۆم ئەم ئەزموونەم لە پیشانگاكانمدا تاقی نەكردووەتەوە ) كۆلاژێكی زیندوو لە خودی هۆڵی نمایشكردندا پێشان بدرێ ، ئەمەش بە كۆمپیوتەر ناكرێ .
چوارەم: لە ڕووی ڕاپەڕاندنی كاردا، ڕەنگە زیاتر ماندووت بكات، بەڵام لە زۆر لایەنەوە پێویستی بە هەندێ شت نابێت، لە وێنەی تەزووی كارەبا بۆ كۆمپیوتەر بە نموونە، لەو حاڵەتانەدا كۆلاژیست دەتوانێ لە كوێرەدێیەكیشدا كارەكانی بەدەست ڕایی بكات.
ئەزموونی من لە یەكەمین پیشانگامەوە تا شەشەمین پیشانگا هەمووی بەدەست بووە، لە هیچ كارێكمدا وەك گووتم؛ تەكنیكە بەردەستەكانی كۆمپیوتەرم بەكار نەهێناوە و من پیشانگای یەكەمم لە(1/10/1995) لە هۆڵی سەدیر لە هاوینەهەواری سەلاحەددین ) نمایشكرد، بەناوی ( پاییزی چاوەكان ) ئەو پیشانگایە زیاتر لە 70 حەفتا تابلۆ بوو. لە هەلومەرجێكدا بوو شەڕی ماڵوێرانكەری ناوخۆ لە گۆڕێ بوو، ئەو پیشانگایە و ئەو تابلۆیانەی تێیدا نمایشكران مەنەفێستی ناڕەزایی من بوو ، شەڕ بوو لەگەڵ شەڕی بێئومێدكارانەی خۆكوژی، دەقێكی ڕاشكاوانەتر بوو لە دەقی ( باوێشكەكانی مێژوو ) كە شانازی پێوە دەكەم بەوەی ( یەكەمین قەسیدەی بڵاوكراوە بوو ، مایسی 1994دژی شەڕی ناوخۆ پێش پیشانگاكە لە دەسپێكی شەڕدا بڵاوم كردبووەوە ) لە پاشانیشدا لە ڤیستیڤاڵی خانی لە شاری دهۆك خوێندمەوە(10).
لە هەقیقەتیشدا كۆلاژ بۆ من، وەك زایەڵەی زەنگێكی لێهات لە تاراوگەی شیعردا، هەر لێرەشەوە كرۆكی كێشەكە دەستی پێكرد؛ كۆتەڵساز ، ڕموەشێنی مەیدان ، ئاگردز .. هەموو ئەوانە تارایەكیان پێ نەهۆنرایەوە! ناڵێم وشە دەستەوەستان بوو ، بەڵام ڕەنگە نەمویستبێ لە ڕۆحی زیندووی بدەم، ئەمەش هەستێكی بە سۆزە كە مرۆڤێك دەبینی خوولانەوەی لە مەودای ئیستاتیكاوە پێ لە پێشتر بێ لەوەی هیوا ستراتیژییەكانی ژیان بەرجەستە دەكەن و بە شكۆیەكی وەختی نەدا .
هەندێك جار بۆ ئەوە دەچم وەك چۆن مۆسیقا و ستران بە هۆی هەستكردنی مرۆڤبە غەریبی و نائومێدی لەو دیماهییە تراژیدییەی ژیان كۆتایی پێ دێ داهێنراوە. هونەری نیگاركێشانیش، ئەگەر مرۆڤی سەردەمە دێرینەكانیش مەودا ئیستاتیكییەكانی پێ لێك نەدرابێتەوە ، لەگەڵ سەرهەڵدانی شارستانییەت تێگەیشتووە لەو وەهم و خەونی نەمرییەوە سەرچاوەی گرتووە، كە لەگەڵ كارەساتە یەك بە دوای یەكەكانی ژیانزەوتكاران، كونجێك ، بەرهەڵێكی تێدایە لە نزمترین پلەی نەداریدا چڵێك ڕوناهیت بداتێ…ئەوە هونەرە دونیات هەبێت، بە كۆششی خۆت نەبێ ناتوانی تێی بگەی و چەشەی لێ وەربگری.
هەر لێرەوە كۆلاژ بۆ من دیوەكەی تری شیعر بوو لە زەمانێكی ئیفلیجدا، با لەگەڵ ڕەوتی هونەری نوێش بێ پەیوەندی نەبووبێت، بەڵام هەوڵێك بوو لە ئێوارەی مێژوو و ڕۆژپەڕی جوگرافیا بۆ ناسینەوەی بەهارە سووتاوەكان و ڕۆژگارە لە دەستچووەكان. كڵاوڕۆژنەیەك بوو لە شەختەدا، تەكنیكی ژیان بوو بەر لەوەی تەكنیكی شێوەكاریایەتی پەتی بەشێك لەو ژیانە بێت ناومان ناوە شێوەكاری یاخود هونەری شێوەكاری. ئەم هونەرە ڕەنگە لە كوردستاندا بۆ یەكەمجار شەرەفی كارتێداكردنی بە من بڕا بێت.
من نایشارمەوە من لە كۆلاژدا هەست بە ئازادییەكی ڕەهاتر دەكەم ، هەست بەو شێتایەتی و وەهمانە دەكەم كە پێموایە كەم و زۆر لە هەمووماندا هەیە. لە كاركردنیشمدا هەرگیز لایەنی ئیستاتیكی و تەكنیكی كاكردن و ڕوانین و ڕوئیای شێوەخوازی لە مەودایەكی ڕەهاترم بە قوربانی ناوەرۆكێكی دروشمئارا و باركەوتوو نەكردووە .
لە پیشانگه‌كانمدا هەوڵمداوە ڕیتمی ونكراو لەناو ژاوەژاوی سەردەمدا بدۆزمەوە لە كاتێكدا هاوسەنگیمان ڕوو لە ئاوابوون بوو ..
22 / 10/ 2017
ئاماژە و پەراوێز:
(1)هونەری سۆمەری گەیشتە ئاستێك تەنانەت لە سەردەمە هاوچەرخەكانیشدا هونەرمەندان لە كارەكانیاندا بە شێوەیەك لە شێوەكان بۆی گەڕاونەوەتەوە.
ئەگەر نموونە ت ویست سەیری تاقەكەی هونەرمەند ( جەواد سەلیم ) بكە لە بەغدا كە بووە بە ئایكۆنی شارەكە و ڕۆژانە لە TVییەكان دەیبینی ، دەسكردی هونەرمەندێكی هاوچەرخی سەدەی ڕابردووە(1921-1961).
سەلیم لەم كارە ناوازەیدا بە ئاشكرا سوودی لە ( مۆری لوولەیی ) سۆمەرییەكان وەرگرتووە ، ئەوەی ئەو كردوویەتی لە ڕووی تەكنیكەوە چاپی هەڵكەندراوی مۆری لوولەییە بەڵام بە ڕوانینێكی سەردەمیانە.
(2) گاستۆن باشلار- جمالیات المكان – ، چاپی بەغدا 1980، بڵاوكراوەكانی گۆڤاری (اڵاقلام).
(3) سكینە المشیخص-الكولاج یستعید قیمە الاشیا‌و فنیا.
بڕوانە:
http://akherelakhbar.net/%D9%81%D9%86-%D9%88%D8%AB%D9%82%D8%A7%D9%81%D9%87/%D8%A7%D9%84%D9%83%D9%88%D9%84%D8%A7%D8%AC-%D9%81%D9%86-%D9%88%D8%A5%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D8%A9-%D8%AA%D8%AF%D9%88%D9%8A%D8%B1/
(4) نوار طة- فن الكولاج – گۆڤاری (زەیزفون) ی ئەلكترۆنی.
(5) جمال القصاص- ستە عقود من الكولاج ، ڕۆژنامەی ( الشرق الاوسط ) ژمارەی ڕۆژی
4 /2/2000.
(6)د. سیاوش قندی – تاریخچە كولاژ، ڕۆژنامەی – هنرو اندیشە – ژمارە 214- دووشەممە 12ی ئابان 1376ی هەتاوی.
(7) یادداشت د. مورته‌زای فرهادی دربارە بزرگترین كولاژ جیهان در سیرجان.
بڕوانە :
http://mortezafarhadi.ir/archive/557/%D8%A8%D8%A7%D8%BA-%D8%B3%D9%86%DA%AF%DB%8C-%D8%B3%D9%8A%D8%B1%D8%AC%D8%A7%D9%86%D8%9B-%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AA%D8%B1%D9%8A%D9%86-%D9%BE%D9%8A%DA%A9%D8%B1%D9%87-%DA%A9%D9%84%D8%A7%DA%98-%D8%A7
(8)هەمان سەرچاوەی سەرەوە.
(9)لەوساوە، واتە لە 1/10/1995وە تا ئێستا 6 شەش پیشانگای تایبەتیم كردووەتەوە و لە زۆربەی شارەكانی كوردستان نمایش كراوان ، وەكو هەولێر ، سلێمانی ، دهۆك ، سۆران ، ئاكرێ ، صلاح الدین..تاد.
بێجگە لەوەش پیشانگای شەشەمم لە ئەنقەرەیش لە توركیا نمایش كرد كە بە ئامادەبوونی چەندان نووسەر و هونەرمەند و پەرلەمانتار بەڕێوە چوو و لە لایەن نووسەری ناوداری تورك دۆستی كورد مامۆستا (ئیسماعیل پێشكچی)یەوە كرایەوە هەورەها پێنج لەو پێشانگایانە لە دوو توێی 3 كتێبدا چاپ و بڵاوكراونەتەوە.
(10)ئەو ڤیستیڤاڵە لەكاتێكدا بوو زۆر نەبوو من و خانەوادەكەم ، ماڵی دایكم ، هەژاری برام، ماڵی خوشكم لە قوربانییانی ئەو شەڕە بووین كە ئەوان بەر شاڵاوی تاڵان و فەرهود و پەراگەندەیی كەوتن و منیش كتێبخانەكەم كە خۆی لە نزیك 8 هەشت هەزار كتێب و دیكۆمێنتی ڕۆژنامەگەریی كوردی دەدا وێڕای چەندین سیایی ئامادەكراو بۆ چاپ لە پێش هەمووشیانەوە ( داستانی گەلگامش ) كە سێ ساڵ بە وەرگێڕان و پەراوێز بۆ نوسینەوە پێی خەریك بووم تیا چوون.
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته به نوسه‌ر خۆی.