“ههقیقهت دهبێت هێدی هێدی تیشك بداتهوه، ئهگینا ههموو كهسێك كوێر دهكات”
ئێملی دیكنسن
”كاتێك ههقیقهت ههڵدێت، وشه له پهلوپۆ دهكهوێت”
جهلالهدینی ڕومی
ڕهنگه یهكێك لهو وهسفانهی به دروستی بۆ قورئان گونجاو بێت، وهسفێكی ژاك دێریدا بێت لهوێدا كه دهڵێت: ”دهقێك دهق نییه ئهگهر له یهكهم ڕوانین و لهگهڵ یهكهم كهس كه بهریدهكهوێت یاسای پێكهاتنی و ڕێسای یاریكردنی نهشارێتهوه.”[1] ئهو وهسفهی دێریدا له سهرهتای كتێبێكی بچوكیدا هاتووه كه ساڵی ١٩٦٨ بڵاوكراوهتهوه و دهربارهی دیالۆگێكی ئهفڵاتوونه و یهكێكه له نووسینه چڕهكانی ئهو فهیلهسوفه. گهر بهپێی وهسفهكهی دێریدا ئهوهی دهق بكات به دهق له سهرهتادا شاردنهوهی چۆنێتی پێكهاتنی دهقهكه و شاردنهوهی جووڵانهوهی دهق بێت، ئهوه قورئان وهكو دهق لهم چوارچێوهیهدا خۆی دهبینێتهوه. قورئان یهكێكه لهو دهقانهی ههرگیز له خوێندنهوهیهكی بهرگ بۆ بهرگهوه خۆی به دهستهوه نادات. هۆكاری یهكهمی ئاڵۆزی قورئان ئهوهیه تێگهیشتن له ناوهڕۆكهكهی و لهو بهسهرهاتانهی باسیان دهكات پێویستی به خوێندنهوهی دهقی تر و به پهراوێز و ئاشنابوون به سهرچاوهی دیكه ههیه. ئهم هۆكاره له دهرهوهی دهسهڵاتی قورئاندایه چونكه دواجار قورئانیش وهك ههر دهقێكی دیكه لهگهڵ جیهانی دهرهكی و لهگهڵ دهقی تر و لهگهڵ كۆمهڵه كهسێكدا له دیالۆگدا بووه. هۆكاری دووههمی ئاڵۆزی قورئان ناوهكییه و دهگهڕێتهوه بۆ ڕهچاونهكردنی میتۆدێكی زهمهنی له ڕێكخستنی سورهتهكاندا. نهك تهنها سورهتهكان پچڕپچرن، بهڵكو ئایهتی سورهتهكانیش له ههندێ باردا پێكهوهلكێنراون، به چهشنێك ڕهنگه ههڵه نهبێت گهر بوترێت ڕێكخستنی قورئان بهو چهشنهی ئێستا به چاپكراوی له بهردهستدایه وهكو چێشتی مجێور وههایه. نمونهیهكی بهرچاو سورهتی كڵۆخوێنه كه له ڕووی زهمهنییهوه یهكهم سورهتی قورئانه، كهچی له قورئانی دهقدا له ڕیزبهندی ٩٦دایه، ههروهها نیوهی سورهتهكه باسی ڕووداوێكی جیاواز دهكات و هیچ پهیوهندییهكی بینراوی به سهرهتای سورهتهكهوه نییه. ئهمه له زۆر سورهتی تریشدا وههایه. به پێچهوانهی ئهو بۆچونه باوهی پێیوایه ڕیزبهندی سورهتهكان خواستێكی ئیلاهی له پشتهوهیه، لاموایه ڕیزبهندی ههنووكهیی سورهتهكانی قورئان دهستێكی مرۆیی له پشتهوهیه و ویستێكی تا ڕادهیهك ئاشكرا لهو ڕیزبهندییهدا ههیه، ویستێك كه ئاگاداره لهوهی پێویسته ڕووداوێكی مێژووی بگوازرێتهوه بۆ بیروباوهڕێكی چهسپاو.
ئهو ویسته مرۆییه ئاگاداره كه چهسپاندنی ئهو بیروباوهڕه و فۆڕمپێدانی پێویستی به تۆماركردن ههیه، به مانایهكی تر پێویستی به كهڵكوهرگرتن له نووسینهوه ههیه. لێرهدا دهمهوێت ئاماژه بهوه بكهم كه مامهڵهی ئێمه لهگهڵ دوو قورئاندایه، قورئانێكی دهنگدار و گووتراو كه له سهروهختی سهرههڵدانی ئیسلامدا دهماودهمی كردووه و ڕاستهوخۆ دهرگیری كێشه و پرسیارهكانی سهردهم بووه، لهگهڵ قورئانێكی بهدهقكراو كه له ئێستاماندا له چوارچێوهی ژمارهیهك لاپهڕهدا و به ڕوونكردنهوه و پهراوێزی بێشوومارهوه بهریدهكهوین. ئهم دوو جۆره ههبوونهی قورئان به ناچاری دهمانگهڕێنێتهوه بۆ یهكێك له دیالۆگه ههره لهسهر زۆر نووسراوهكانی ئهفڵاتوون كه ئهویش دیالۆگی فهیدرسه، به دیاریكراوی نیوهی كۆتایی دیالۆگهكه كه دهربارهی ڕهوانبێژی و نووسینه. لهو دیالۆگهدا ئێمه بۆ یهكهمجار دهبینین سوقرات دهچێته دهرهوهی شار، ئهوێكی شارنشین كه حهزی له دهشتودهر نییه، ئهو شتهش كه بهرهو دهرهوهی سنووری شار ڕاكێشی دهكات گوتارێكی نووسراوه كه فهیدرس له ژێر كهواكهیدا ههڵیگرتووه. فهیدرس به سوقرات دهڵێت نه سنووری شار جێدههێڵێ نه له دهروازهكانی شار دهچێته دهرهوه، سوقراتیش وهڵامی دهداتهوه هۆكارهكهی خۆشهویستیییهتی بۆ مهعریفه، بهوهی له كاتێكدا دهتوانێت له شارنشینانهوه شت فێرببێت، دارودرهخت و دهشتودهر هیچی فێرناكهن، ئهوهش كه ئێستا هاتۆته دهرهوهی شار به هۆی ئهوهیه فهیدرس <<دهرمان>>ێكی پێیه، واته گوتاره نووسراوهكه.[2] دوای گوێگرتن له گوتارهكه، سوقرات باس له جیاوازی نێوان ئاخاوتن (خطاب) و نووسین دهكات و بۆچونی خۆی لهسهر نووسین دهردهبڕێت و له بهرامبهریدا ئاخاوتن به باشتر دهزانێت. بۆ سوقرات ئاخاوتن پڕیهتی له ژیان و پهسهندكردنی ئاخاوتن لای سوقرات به شێوهیهك زادهی شێوازی فهلسهفاندنێتی.
بۆ ڕوونكردنهوهی هۆكاری ئهم پهسهندكردنهی ئاخاوتن بهسهر نووسیندا سوقرات دهگهڕێتهوه بۆ ئهفسانهیهكی میسڕی سهردهمی فیرعهونهكان كه تیایدا خوداوهند تیۆس، كه داهێنهری ژمارهزانی و ئهندازیاری و گهردوونناسییه، ههڵدهستێت به داهێنانی نووسین. دوای دۆزینهوهكانی، تیۆس دهچێت بۆ لای پاشای خوداوهند ئاموون و دۆزینهوهكانی خۆی پێڕادهگهیهنێ و پێیدهڵێت كه گهیاندنی ههر یهك لهو زانستانه به خهڵكی چ سوودێكی دهبێت. كاتێك نۆبهی باسكردنی نووسینه، تیۆسی داهێنهر دهڵێت وا دهرمانی لهبیرچوونهوهی دۆزیوهتهوه چونكه نووسین یارمهتی خهڵكی مسڕ دهدات زانیاری بهدهستبهێنن و یادهوهرییان باشتر دهكات. بهڵام ئاموونی خوداوهند وهڵامی دهداتهوه كهوا به پێچهوانهوه، نووسین نابێته هۆی بههێزكردن و یارمهتیدانی یادهوهری، بهڵكو دهبێته هۆی لهبیرچوونهوه چونكه ئهو كهسانهی فێریدهبن له بری ئهوهی پشت به یادهوهری ببهستن پشت به چهند هێمایهك دهبهستن كه له جیهانی دهرهكیدایه و له دهرهوهی ڕۆحدایه. بهدگومانی ئاموون لهوهدایه نووسین تهنها دهبێتهوه هۆكاری <<به یاد هاتنهوه>> و <<بیركهوتنهوه>>، بهوهی نووسین زانستێكه تهنها وێنهی زانین پێشكهش دهكات بێئهوهی زانینێكی ڕاستهقینه بێت، چونكه نووسین وا دهكات خهڵكی گوێبیستی زۆرێك شت بن بێ ئهوهی فێری هیچ یهكێك لهو شتانه بن، ئهمهش وا دهكات خهڵكی خۆیان به ههمهزان بزانن له كاتێكدا هیچ نازانن، خۆیان به دانا بزانن له كاتێكدا زانینیان تهنها ڕووكهشه.
لێرهوه سوقرات ئهو كهسانه به ساویلكه دادهنێت كه ئاگاداری پێشگۆییهكهی ئاموون نین و لایانوایه ئاشنابوون به نووسین بهسه بۆ ئهوهی له ڕێگهی نووسینهوه به ڕێساكانی هونهرهكان و زانستهكان ئاشنابن. لای سوقرات نووسین تهنها یارمهتی به یاد هاتنهوه دهدات، نهك ئهوهی نووسین خودی زانین بێت و له باشترین باردا نووسین تهنها وێنهی ئاخاوتنه. له بهرامبهر نووسیندا، سوقرات وشهی زیندوو له پێشینه دادهنێت، ئهو ئاخاوتنهی كه به گووتهی ئهو له ڕۆحدا داتاشراوه و وشهی زیندووی مهعریفهیه.[3] ئهم قسهیهی سوقرات دهریدهخات بۆچی سوقرات ههرگیز هیچ نووسینێكی له دوای خۆی جێنههێڵاوه، بۆچی قوتابییه دڵسۆزهكهی، ئهفڵاتوون، سهرهڕای نووسهربوونی، سهرجهمی كارهكانی له شێوهی دیالۆگدا نووسیوه، ڕهنگبێت بۆ ئهوهی ههر هیچ نهبێت دهنگ و ڕۆحیهتی سوقرات له دیالۆگهكاندا به زیندووی بهێڵێتهوه، دیاره تا ئێستاش سهركهوتووبووه.
گهر ئهفڵاتوون توانیبێتی زمانی ئاخاوتنی سوقراتمان له دیالۆگهكانیدا بۆ گواستبێتهوه، ئهوه له كلتووری ئیسلامیدا دیاردهی لهبهركردنی قورئان كه ههتاوهكو ئێستا بهردهوامه و پێدهچێت بۆ داهاتوویهكی دووریش بهردهوام بێت توانیویهتی بهشێك له وشهی زیندووی قورئانمان بۆ بگوازێتهوه و بیرمانبخاتهوه كه قورئان له سهرههڵدانیدا به زارهكی كاریگهری خۆی لهسهر كهسهكان داناوه. بهههرحاڵ، گهر لهبهركردنی قورئان پێشینهیی ئاخاوتنمان بۆ دهربخات له كلتووری ئیسلامیدا، ئهوا ئهم پێشینهییه له ئێستاماندا تووشی سهرهكیترین بهرههڵستی خۆی دهبێتهوه كه دووركهوتنهوهمانه له ساتهوهختی سهرههڵدانی ئیسلام. ئێمه تا دوورتر بكهوینهوه زیاتر پێویستمان به ڕوونكردنهوه دهبێت. ئهم ڕاستییه مێژووییه هیچ شتێكی تازهمان پێناڵێت، تهنها ئهوهی كه له مامهڵهكردن لهگهڵ قورئاندا ئێمه ناچارین وهكو دهق مامهڵهی لهگهڵدا بكهین.
لێرهوه قورئان دوای بهدهقبوونی تووشی كێشهی ههڵگرتنی ههقیقهت دهبێت، بهوهی كاتێك دهقێك خۆی به ههڵگری ههقیقهت دهزانێت، له ژێر چ ههلومهرجێكدا ئهو بانگهشهیه دهكات و ههقیقهت تا چهندێك دهبهسترێتهوه بهو ناوهندهی لێیهوه دێته جیهانهوه؟ ههقیقهتهكانی ناو قورئان ههرچییهك بن، ئاشكرایه بهشێكی دانهبڕاوهی قورئان پێكهاتووه له گێڕانهوه چیرۆك و له ئاماژهبۆكردن بۆ بوونهوهری وهك جن و فریشتهكان. به مانایهكی تر، دهرگیربوون لهگهڵ قورئاندا دهرگیربوونه لهگهڵ ژمارهیهك بهسهرهات و گێڕانهوه، لهگهڵ ژمارهیهك كهسایهتی و بوونهوهری ئاسمانی و بوونهوهری خهیاڵی، لهگهڵ ڕووداوی مێژووی و ڕووداوی پهرجووئاسا و له واقیع بهدهر. گهر به لای كهسێكی باوهڕدارهوه گووتنی ئهوهی بوونهوهری خهیاڵی خۆی هاویشتۆته ئاینهكهیهوه سهخت بێت، ئهوه دهكرێت له ڕهتدانهوهی ئهو كهسه باوهڕداره تێبگهین بهوهی ههندێ جار كارهكتهری مێژووی و كارهكتهری خهیاڵئامێز تێكهڵ به یهكتر دهبن، بهڵام نابێت جیاوازی نێوان ئهو دوو جۆره له كارهكتهر له یاد بكهین. لێرهدا ئهمبێرتۆ ئیكۆ یاریدهدهرێكی باشه بۆ تێگهیشتن له هاوشێوهیی و جودایی ئهو دوو جۆره له كارهكتهر.
ئیكۆ له وتارێكیدا به وردی پهنجه دهخاته سهر ئهو خاڵهی چۆن كارهكتهر و ڕووداوهكانی ناو دهقێكی خهیاڵئامێز (fiction) كارهكتهر و ڕووداوی ڕاستهقینه نین–گهرچی دهكرێت دهقه خهیاڵئامێزهكه ئاماژه به كارهكتهر و ڕووداوی ڕاستهقینهش بكات. بۆ ئیكۆ دهقی خهیاڵئامێز داوای ئهوهمان لێدهكات له بهرامبهر جیهانی چیرۆكدا باوهڕنهبوونمان ههڵپهسێرین، واته پێویسته بكهوینه جۆرێك له ڕێكهوتنهوه لهگهڵ نووسهردا كه ههردوو لامان وا دادهنێین ئهوهی دهقهكه باسی دهكات كارهكتهر و ڕووداوی <<ڕاستهقینهن>>. بهڵام ئهمه بهو مانایه نایهت كه ئهو شتانهی لهو جیهانه دروستكراوهدا باسدهكرێن ههموویان درۆن، چونكه ئێمه پێشتر كهوتووینهته ئهو ڕێكهوتنهوه كه <<وهها پیشان دهدهین>> شته گووتراوهكان ڕاستهقینه بن[4]، بۆ نمونه بهوهی كارهكتهری <<زۆربا>> كهسێك بێت به ڕاستی بهو شێوهیه ژیابێت كه نیكۆس كازانتزاكیس بۆمانی دهگێڕێتهوه. لێرهدا پێویسته بگووترێت كه ڕاستیبوونی جیهانی ڕاستهقینه شتێكه و ڕاستیبوونی جیهانی خهیاڵئامێز شتێكی دیكهیه. گهر ئێمه له جیهانی ڕاستیدا بتوانین پهنجه بۆ شتهكان و كهسهكان ڕابكێشین، بۆ نمونه باسی سهرۆك وهزیرانی ئێستای وڵاتێك بكهین ئهوا گهڕانهوهمان بۆ جیهانی بینراو و بیستراو و ههستپێكراو و تۆماركراوه، له كاتێكدا له جیهانی خهیاڵئامێزدا كهسهكان و شتهكان تهنها لهو جیهانه سازێنراوهدا بوونیان ههیه و بۆ ژیانی ڕۆژانهمان بوونێكی فیزیكیان نییه، بهڵكو بوونێكی ئاماژهپێكراویان ههیه، بوونێكی دروستكراوی زمانی.
لهگهڵ ئهوهشدا، كارهكتهره خهیاڵییهكان بوونێكی جۆلانێكهریان ههیه، وهك ئهوهی ئیكۆ باسی دهكات، بهوهی له جیهانی خهیاڵئامێزهوه كاریگهرییهكهیان دهپهڕێتهوه بۆ جیهانی واقعی، بۆ نمونه چۆن دهكرێت ڕووبدات كه دوای خوێندنهوهی <<ئانا كارنینا>>ی لیۆ تۆڵستۆی، دوای ئهوهی پێمان دهگووترێت ئانا كارینینا به خۆفڕێدانه سهر ڕێڕهوی شهمهندهفهر كۆتایی به ژیانی خۆی هێنا، ئهمه دهكرێت ئێمهی خوێنهر بخاته گریان و له ڕووی ههست و سۆزهوه ڕامانوهشێنێت. بهڵام كارهكتهری دهقی ئهدهبی تهنها كارهكتهر نین ئهم سیفهتهیان ههبێت، بهڵكو پاڵهوانی ئهفسانهكان و كارهكتهری ناو چیرۆكه ئاینییهكان و پهری و حۆری و سانتا كڵۆز و هتد سهر به ههمان پۆلن. ئیكۆ دهڵێت به ئاشكرا ئهم بۆچوونه بۆ كهسێكی ئاتایست دروسته، چونكه بۆ باوهڕداری ئاینی جیهانێكی بانسروشتی ههیه كه بوونهوهر و كارهكتهری <<ڕاستهقینه>>ی تێدایه، بهم پێیهش بێت، ئهمه دوو ڕیانێكه كه تیایدا كهسی ئاتایست و باوهڕداری ئاینی لێك جودا دهبنهوه[5]. به ڕای من، ههرچهنده كارهكتهری ئهدهبی و پاڵهوانی ئهفسانهیی و بوونهوهری چیرۆكه ئاینییهكان دهكرێت له ژێر ههمان چهتردا كۆ بكرێنهوه و سنوورهكانیان به وردی تۆخ ناكرێتهوه، تایبهتمهندییهكی بوونهوهره ئاینییهكان، بۆ نمونه فریشتهكان و شهیتان و خوداكان، لهوهدایه كه بۆ ژمارهیهك له باوهڕداران ئهو بوونهوهرانه ڕاستهقینهن، ههروهك چۆن ئێمه ڕاستهقینهین و لهم جیهانهداین، ئهوانیش به نهپسكاوی یان له جیهانماندان یان به جیهانمانهوه بهستراونهتهوه، بۆ نمونه له بهشێكی ئایهتی ١٧٧ له سورهتی مانگادا هاتووه ”خوداپهرستنی ڕاستهقینه بریتی نییه له ڕووكردنتان له ڕۆژئاوا یان ڕۆژههڵات، بهڵكو خوداپهرستی ڕاست كهسێكه باوهڕی به خودا و به ڕۆژی دوایی و به فریشتهكان و به وهحی و به پێغهمبهران ههبێت.”[6] ئهم ئایهته ئاماژهدانێكی ئاشكرایه چ چاوهڕوانییهك له باوهڕداران له ئارادایه. ههروهها، دهبێت ئهوهش بوترێت كه باوهڕهێنان به كارهكتهر و ڕووداوی خهیاڵئامێز پهیوهندی بهوهوه نییه ئهو كارهكتهر و ڕووداوانه چهندێك ڕاستهقینه دهردهكهون، بهڵكو باوهڕهێنان و گواستنهوهی كارهكتهر و ڕووداو له جیهانی بهسهرهاتهوه بۆ جیهانی فیزیكی پرۆسهیهكه زۆرجار بێئاگا له مێشكماندا ڕوودهدات. لێرهدا بهشێك له چیرۆكێكی لویس كارل، چیرۆكی <<تێپهڕین به ئاوێنهدا>> یارمهتیدهر دهبێت ببینین چۆن ههندێ جار باوهڕ به ههندێ شت دههێنین بێ ئهوهی تێبینیمان كردبێت. له چیرۆكهكهدا ئالسی كیژی پاڵهوانی چیرۆكهكه ڕێی له شاژنی سپی دهكهوێت. شاژن پێی دهڵێت تهمهنی سهد و یهك ساڵ و پێنج مانگ و ڕۆژێكه. ئالس دهڵێت ناتوانێت باوهڕ بهوه بهێنێت، شاژنیش به دهنگێكی بهزهییئامێزهوه سهرسامبوونی خۆی دهردهبڕێ و داوای لێدهكات چاوی دابخات و ههناسهیهك ههڵبمژێت، بهڵام ئالس پێدهكهنێ و دهڵێ ئهوه هیچ سوودێكی نابێت چونكه زۆر به سادهیی كهسێك ناتوانێت باوهڕ به شتی مهحاڵ بهێنێت. به بیستنی ئهمه شاژن پێی دهڵێت له باوهڕهێناندا كهم ئهزموونه، چونكه ئهم كاتێك منداڵ بووه ڕۆژانه بۆ نیو كاژمێر ڕاهێنانی كردووه و ههندێ جار پێش نانی بهیانی توانیویهتی باوهڕ به شهش شتی مهحاڵ بهێنێت.[7] ڕهتدانهوهی ئالس و قسهكردنی وهكو كهسێك كه ناتوانێ باوهڕ به شتی مهحاڵ بهێنێت بۆ لای ئێمهی خوێنهر جێگای پێكهنینه چونكه ئهوه ئالسه كه له پهنجهرهیهكی ژووری میوانهوه تێدهپهڕێت و دهچێته دونیایهكی جیاواز كه تیایدا قسه لهگهڵ گوڵ و ئاژهڵان و پاشا و شاژنی یاری شهترهنجدا دهكات بێ ئهوهی توانای باوهڕهێنانی خۆی بخاته ژێر پرسیارهوه. ههروهها، ههروهك دواتر له چیرۆكهكهدا دهردهكهوێت، ئهو ڕووداوه سهیرانهی تووشی ئالس دهبنهوه له خهوێكدا ڕوودهدهن، كهچی ئالس دوای ڕابوونی له خهوهكهی ئهو دوو پشیلهیهی له ماڵهكهدان وهكو درێژكراوهی دوو كارهكهتهری خهوهكهی لێیان دهڕوانێت، ئهمهش ئهو قسهیهی ئیكۆمان به بیردا دههێنێتهوه چۆن ڕووداوی خهیاڵئامێز دهگوازرێتهوه بۆ جیهانی بهرجهسته.
باوهڕهێنان به شتی مهحاڵ نهك ههر ڕێی تێدهچێت، بهڵكو مێشكی مرۆڤ توانای ههیه یادهوهری ساختهش دروست بكات له كاتێكدا ئهو یادهوهرییه هیچ كاتێك ڕووینهدابێت، كهچی كهسی ههڵگری ئهو یادهوهرییه وهها ژیانی بژی وهك ئهوهی ڕووداوی وێناكراوی یادهوهرییه ساختهكه به ڕاستی ڕوویدابێت. لهمبارهوه له كتێبێكیاندا لهسهر یادهوهری، نوسهری نهرویجی هیلده ئۆستبای و دهروونناسی دهمار یلڤا ئۆستبای، باسی <<شانۆی یادهوهری>> دهكهن، ئهو دیاردهیهی كه له سهرچاوهی جیاوازهوه یادهوهری بۆ شتگهلێك دروست دهكهین كه ههرگیز له ژیانماندا بهسهرماندا نههاتوون. به لای ئهوانهوه، دهكرێت له كاتی شێوی ئێوارهدا گوێبیستی گێڕانهوهیهك بین و دواتر مێشكمان بهشێك لهو گێڕانهوهیه بكات به یادهوهرییهك وهك ئهوهی له ژیانماندا ڕوویدابێت، یاخود دهكرێت سهیری تهلهڤزیۆن بكهین و دواتر ڕووداوی ژیانی كهسێك تر بكهین به یادهوهرییهك وهكو ئهوهی ڕووداوهكه له ژیانماندا ڕووی دابێت.[8] لهوه سهرنجڕاكێشتر ڕهنگه ئهو دۆزینهوهیه بێت كه چ له كاتی وێناكردنی شتێكدا بێت، یان له كاتی وهبیرهێنانهوهی شتێك، ههمان بهشی دهماخ له چالاكیدایه، به جۆرێك كه وێناكردن و خهیاڵكردن و یادهوهری (چ ڕاستهقینه چ ساخته) له مێشكدا به ههمان شێوه ڕهفتار دهكهن. ئهوان دهڵێن ئهوهی یادهوهرییهكی ساخته له یادهوهرییهكی ڕاستهقینه جیادهكاتهوه، ئهوهیه دهماخ به چ جۆرێك پۆلێنیان دهكات، گهر هاتوو دهماخ یادهوهرییهكی ساختهی به <<ڕاست>> پۆلێنكرد، ئهوا لهوهو بهدوا ئهو یادهوهرییه وهكو شتێكی ڕاستهقینه دێتهوه بیرمان. ئهوان دهڵێن یادهوهری ساخته وهكو كوكویهك ڕهفتار دهكات كه هێلكهكانی له هێلانهی باڵندهی تردا دادهنێت، كاتێكیش بێچووی كوكو له دایك دهبێت، بێچووی كوكو پاڵ به بێچووهكانی ترهوه دهنێت و به تهنها له هێلانهكهدا دهمێنێتهوه.[9]
بهمپێیه باوهڕهێنان به شتی مهحاڵ نهك ههر ئهستهم نییه، بهڵكو باوهڕهێنان به شتگهلێك كه له ژیانماندا ڕوویان نهداوه پرۆسهیهكه به بهردهوامی بهری دهكهوین. گهر بگهڕێینهوه بۆ خوێندنهوهكهی ئیكۆ، دهكرێت جوبرهئیلی فریشته وهك كارهكتهرێكی دروستكراو دابنێین كه زادهی خهیاڵی مرۆڤه. پرسی ئهوهی ئایا جوبرهئیل قسهی بۆ پێغهمبهر كردووه یان نا له ڕووی ڕاستیبوونهوه ههرگیز ناتوانرێت بسهلمێنرێت چونكه هیچ پێدراوێكمان له بهردهستدا نییه جگه له چهند گێڕانهوهیهك نهبێت، بهڵام پێدهچێت ئهم گێڕانهوانه بۆ ههندێك كهس بهس بن بۆ ئهوهی باوهڕ به ڕاستهقینهیی بوونی بهێنن. ئهفسانه و ئاینهكانی دونیا پڕن لهو كارهكتهره خهیاڵانیانهی كه توانا و سیفهتی دهره-مرۆییان پێ بهخشراوه. بۆ مهسیحییهكی دیندار ڕۆحی پیرۆز یهكێكه له دهركهوته ئیلاهییهكان و بوونێكی ڕاستهقینهی ههیه، له كاتێكدا ڕوونكردنهوهی ئهم چهمكه بۆ نامهسیحییهك ڕهنگه هێجگار سهخت بێت. له ڕاستیدا تهنانهت بۆ ژمارهیهك له مهسیحییه دیندارهكانیش تێگهیشتن له سێكوچكهی پیرۆز ئاسان نییه. چۆن دهكرێت خودا پێكهاتبێت له باوك و كوڕ و ڕۆحی پیرۆز و كهچی له ههمان كاتیشدا یهك خودا بێت؟ بهههرحاڵ، گهر دینداری مهسیحی له قۆناغێكدا بتوانێت له باوك و كوڕ و ڕۆحی پیرۆز تێبگات، ئهوه بۆ ئهوانی ترمان كه سهر بهو ئاینه نین ئهو سێ چهمكه وهكو سێ دروستكراوی خهیاڵی دهمێننهوه. بهڵام پێویستی مرۆڤ بۆ لێكدانهوهی ئاینی پێویستییهكه له جێیهكی قووڵترهوه ههڵدهقوڵێت. چیرۆكه ئاینییهكان سهرسامكهرن چونكه گرێدراوی گهڕانی ناكۆتای مرۆڤن بۆ مانابهخشین به ژیان. مرۆڤ له دواجاردا بێدهسهڵاتانه ڕووبهڕووی مهرگ دهبێتهوه و له ئامادهیی مهرگدا ههستكردنێك به بێچارهیی ههیه و مهرگ داخستنی دهرگایهكه كه ڕهنگه تاقه كلیلی كردنهوهی ئهو چیرۆك و لێكدانهوانه بێت كه به یارمهتی خهیاڵ دهیانسازێنین. ههروهها، له بێدهسهڵاتیماندا له بهرامبهر مهرگ، ڕهنگه پێویستمان بهوه بێت بوونێكی بانمهرگ دابهێنین بۆ ئهوهی دهسهڵاتی به سهر مهرگدا ههبێت، بۆ ئهوهی باوهڕ به خۆمان بهێنین كه مهرگ وهك ڕووداوێكی حهتمی دواههمین شت نییه كه زهفهرمان پێدهبات، بهڵكو وا خالقێكی باڵادهست ههیه و توانای بهسهر مهرگدا دهچهسپێت. تهنانهت فهیلهسوفی فهڕهنسی سیمۆن وێیڵ له قووڵای تێڕامانه وجودییهكانیدا چهمكی <<ههڵوهشاندنهوهی خهلقكردن>> دادههێنێت بۆ ئهوهی بڵێت كه چۆن خودا له خوڵقاندنیدا ههموو ڕۆژێك له ئێمهدا خاڵی دهبێتهوه، ههربۆیه كامڵكردنی خودابوونی خودا لهوهدا خۆی دهبینێتهوه ئێمه لهودا خاڵی بینهوه و له كۆتاییدا ئهو خهلقكردنهی پێمان دراوه بیگهڕێنینهوه. ئهمه وا له سیمۆن وێیڵ دهكات بپاڕێتهوه، ”خودایه، لێگهڕێ ببم به هیچ.” ئهو بهم شێوهیه له كۆتاییهاتنی خۆیدا، له ههڵوهشاندنهوهی بهشێك له خهلقكردن، ئامانجێكی باڵاتر و واقیعێكی مهزنتر دهبینێت.
بێگومان له باسكردنی بوونهوهری له جیهان بهدهر له قورئاندا ئهو ڕایه ههیه كه ههموو ئهو بوونهوهر و ڕووداوانهی سهر به جیهانی فیزیكی مرۆڤ نین مهبهستێكی تریان له پشتهوهیه له بری ئهوهی باسێكی ڕاستهقینه بن، بهوهی ئهو ڕووداوانه وهك نمونه هێنراونهتهوه و وهك مهجاز بهكارهاتوون. خاڵێكی لاوازی ئهم ڕایه ئهوهیه ئێمه تا چ ڕادهیهك دهتوانین مهجازیبوونی چیرۆكهكان درێژ بكهینهوه له كاتێكدا زۆرێك له سرووته كۆنكرێتییهكانی ئاینهكه بهستراون بهو گێڕانهوانهوه؟ ئایا له كۆتاییدا ههقیقهته ئاماژهپێدراوهكانیش، بۆ نمونه ئهوانهی ڕاستهوخۆ پهیوهستن به خوداوه و به دهسهڵات و توانا و سیفهتهكانییهوه، تا چهندێك مهجازین و تا چهندێك ڕاستهقینهن؟ وهڵامی ئهم پرسیاره كراوانه ههرچییهك بێت، ئهوهی گومانی تێدانییه ئهوهیه له قورئاندا خودا وهكو ههقیقهتێكی ڕهها ئاماژهی بۆ كراوه، بهڵام گهر جارێكی دیكه بگهڕێینهوه بۆ پرسی دهق و نووسین، دهبینین كه ئهم ههقیقهته و ههقیقهتهكانی تریش دواجار له ناو دهقێكدا باسكراون. گرنگی دهق لهوهدایه وهك نێوهندێك خزمهت دهكات كه له ڕووناكی تیژی ههقیقهت و له كوێربوون دهمانپارێزێت. كاتێك شاعیری ئهمریكی ئێملی دیكنسن دهنووسێت: ”ههقیقهت دهبێت هێدی هێدی تیشك بداتهوه، ئهگینا ههموو كهسێك كوێر دهكات” ئهمه وهبیرهێنانهوهیهكی ناڕاستهوخۆی چیرۆكی ئهشكهوته لای ئهفڵاتوون، بهوهی گهر هاتوو له ساتێكدا زیندانییهكی ئهشكهوتهكه خۆی له كهلهپچه ئازاد كرد و ڕۆیشتنه دهرهوه، ئهوه تیشكی ههتاو، كه وهك مهجازێك وایه بۆ ههقیقهتی باڵا، وهها توند دهبێت زیندانییهكه كوێر دهكات. ههربۆیه لای ئهفڵاتوون زیندانییهكان پێویستیان به فهیلهسوفه، به كهسێك بێت و كهلهپچهكانیان بكاتهوه و هێدی هێدی له ههقیقهت نزیكیان بكاتهوه. دێریدا له باسكردنی پهیوهندی دهق به ههقیقهتهوه تێبینی ئهوه دهكات كه ئایدیاكانی (فۆڕمهكانی) ئهفڵاتوون ههرگیز ناتوانن له جیهاندا ئامادهییان ههبێت، چونكه ئامادهییان ئهوهنده به هێز دهبێت تووشی كوێربوونمان دهكهن، به مانایهكی تر له ئامادهیی ئایدیاكاندا توانای تێگهیشتن له دهست دهدهین. به پێی لێكدانهوهی دێریدا، گهر ههقیقهت پێكهاتبێت له ئامادهیی ئایدیاكان، ئهوه ئهم ئامادهییه دهبێت ههمیشه له جۆرێك له پهیوهندیدا بێت، چونكه ئهگهر وانهبێت ئهوكات ئاگری ههتاو (ههقیقهتی باڵا) كوێرمان دهكات، بهڵام له پهیوهندیدا بوون واته نائامادهیی بوونی ههقیقهت، نائامادهیی ئایدیاكانیشن واته ژیان له سایهی ناههقیقهتدا.[10]
ئێمه گهر ئهو سهرنجدانهی دێریدا درێژبكهینهوه، دهكرێت بڵێین ههقیقهتی خودا پێویستی بهوهیه بچێته فۆڕمێكی دیاریكراوهوه چونكه ههقیقهت بهبێ فۆڕم خۆی ئاشكرا ناكات و نایهتهبوون. ئهم فۆڕمه پێكدێت له قورئان، له قورئانی بهدهقبوو. لێرهوه قورئان وهكو دهق دهبێت بهو فۆڕمهی ههقیقهت له خۆیدا ههڵدهگرێت. قورئان، لهو گریمانهوه كه پهیامی خودایه بۆ مرۆڤایهتی، دهبێت به بنچینهی ههقیقهتسازی. بهڵام ههقیقهت ههرچییهك بێت، ههقیقهتێكه ئامادهیی خۆی له نائامادهبووندا دهردهخات. به مانایهكی تر، ئهم ههقیقهته پشت به فۆڕمسازی دهبهستێت، پشت به قورئان و به دهقبوونی قورئان دهبهستێت بۆ ئهوهی ڕاستیبوونی خۆی ڕابگهیهنێت. له سورهتی كڵۆخوێندا بێت كه یهكهم سورهته له ڕووی مێژووییهوه پهیدابووبێت، یان له سورهتی فاتیحه كه یهكهم سورهتی قورئانی بهدهقكراوه، یهكهم ڕاستی كه بهریدهكهوین ئهوهیه خودایهكی تاقانه دروستكهری ژیانه. ئهم ههقیقهته بێت، یان ئهو ههقیقهته ڕههایهی كه له سورهتی حهج یان سورهتی تهها به خودی خودا ئاماژهی بۆ كراوه، بۆ ئێمه خۆی له ناو چوارچێوهی كتێبێك و وتهیهكدا دهردهخات و بهبێ ناوهندگیری وته و دهق ناتوانین بهریبكهوین. ئهم ههقیقهته پێویستی به پاشكۆیه، پاشكۆی زمان، پاشكۆی دهق، پاشكۆی نووسین. كهوابێت ههقیقهت، خودی ههقیقهت، ههرگیز ئاماده نییه و تهنها له نائامادهبوونیدا، له نا-ئێره-بووندا بوونی ههیه. ههقیقهت لێره ئاماده نییه و كه دهڵێت من ههم ئهوه ئهو نییه پێمان دهڵێت ههیه و چییه، بهڵكو ئهوه پاشكۆكانێتی، پهیامهكانێتی، دهقهكانێتی، نووسینهكانێتی. ڕهنگه مهنسووری حهلاج باشتر لهم پاشكۆبوونهی ههقیقهت تێگهیشتبێت، ههربۆیهش سهیرنهبێت كاتێك دهڵێت ”من ههقیقهتم!” به چهشنێك ویستبێتی ههر جۆره دابڕانێك له نێوان خۆی و ههقیقهتدا نههێڵێت، جۆره دابڕانێك كه بێ تێكهڵبوون و توانهوه و به خۆكردنی ههقیقهت و به ههقیقهتكردنی خود، ئامادهییهكی ههمیشهی ههیه و پێویستی به پاشكۆ بێت. بهڵام دواجار ههر بهریهككهوتنێكی ڕاستهوخۆ، ههر ئامادهییهكی ههقیقهت، وهكو ههتاوهكهی ئهفڵاتوون وهها توند دهبێت كه به بێ داڕشتنی جۆرێك له پهیوهندی و له نێوهندگیری كوێرمان دهكات. له ئیسلامدا بێت یان له كلتووری ئاینی دیكه یان له قوتابخانهی تهسهوفدا، ڕووبهڕووبوونهوهی بێپهرده لهگهڵ ههقیقهتدا وهها ئهستهمه كه ههروهك جهلالهدینی ڕۆمی له شیعرێكیدا دهڵێت، ”كاتێك ههقیقهت ههڵدێت، وشه له پهلوپۆ دهكهوێت.”[11]
سهرچاوهكان:
Emily Dickinson, Tell all the truth but tell it slant — (1263), web, https://www.poetryfoundation.org/poems/56824/tell-all-the-truth-but-tell-it-slant-1263. Feb 2019.
Hilde Ostby and Ylva Ostby, Adventures in Memory, Tr. By Marianne Lindvall, Greystone Books, Vancouver/Berkeley, 2018.
Jalal Al-Din Rumi, Mystical Poems of Rumi, Tr. from the Persian by A. J. Arberry, The University of Chicago Press, Chicago and London, 2009.
Lewis Carroll, Through the Looking-Glass, Project Gutenberg Ebook, mobi 2016.
Platon, Phèdre, traduction et présentation par Luc Brisson suivi de <<La pharmacie de Platon>> par Jacques Derrida, GF Flammarion, 2004.
Simone Weil, La pesanteur et la grâce, “Les classiques des sciences sociales”
Site web: http://classiques.uqac.ca/. (1947) 1987.
The Message of The Qur’an, translated and explained by Muhammad Asad, Dar Al-Andalus, Gibraltar, 1980.
Umberto Eco, Confessions of a Young Novelist, Harvard University Press, 2011.
[1] Phèdre, Platon, traduction et présentation par Luc Brisson suivi de <<La pharmacie de Platon>> par Jacques Derrida, p. 257
[2] Platon, Phèdre, traduction et présentation par Luc Brisson suivi de <<La pharmacie de Platon>> par Jacques Derrida, p. 90
[3] Platon, Phèdre, traduction et présentation par Luc Brisson suivi de <<La pharmacie de Platon>> par Jacques Derrida, p. 179-181
[4] Umberto Eco, p. 78-79
[5] Umberto Eco, p. 114-115
[6] The Message of The Qur’an, p. 36
[7] Lewis Carroll, p. 592
[8] Hilde Ostby and Ylva Ostby, p. 109-110
[9] Hilde Ostby and Ylva Ostby, p. 112-113
[10] Platon, Phèdre, traduction et présentation par Luc Brisson suivi de <<La pharmacie de Platon>> par Jacques Derrida, p. 382
[11] Mystical Poems of Rumi, p. 24
ڕێنوس و خاڵبهندی تایبهته به نوسهر خۆی.