” ژیوار جەوھەرا وینەی یە” بێرنیس ئابووت
ب خەم و کۆڤانڤە، ل شوونا وێ چەندێ کۆ ب داھێنانەکا زانستی یان فکری و فەلسەفی، ئەم ھەر ھەیام ھەیام ب تراژیدیایەکێ دنیایێ دھەژینین. ل جھێ وێ چەندێ کۆ ھزرمەندەکێ کورد ب داھێنانەکێ بۆ وەرگرتنا خەلاتێ نوبلێ کاندیت ببیت، ئەمدبینین کەسەکێ کورد ب تراژیدیترین تەرز بۆ نەمانێ و مرنێ کاندیدە. خەندقینا ئالانی ئێک ژ وان بوویەران بوویە کو کارڤەدانەکا مەزن ھەم ل جەم رۆژھەلاتیان ھەم ژی ل جەم رۆژئاڤاییان ل پەی خوە پەیدا کری.وینەیێ ئالانی ل پررانیا رۆژنامە و کۆڤار و تیڤیێن جیھانێ ھات بەرچاڤکرن.
ھەرکەسێ وینەیێ ئالانی دیتبا، رۆندک بۆ وی درشتن. وی وینەی ھەست و سۆزو وژدان لڤاندن، لێ پرسیار ئەوە کا رۆندکێن مە و لڤینا وژدانا مە بۆ ئالانی بخوە یان بۆ وینەیێ وی بوویە. بھزرا من ئەو کارڤەدان و لڤینا وژدانێ بۆ وینەیێ ئالانی بوویە. گرۆڤەیا ڤێ چەندێ؛ئەم رۆژانە ب دەھان تراژیدیێن ب ئاوایێ خەندقینا ئالانی دبھیسین، لێ کارڤەدان ل بەرانبەر وان نەگەھایە وی ئاستی دەما دبیتە وینە. ژبۆ کۆ باشتر مەرەما خوە زەلال بکەم؛ھەکەر ئەم پیچەک دەستکاریێ د وینەیێ ئالانی دا بکەین،بۆ میناک مە یا بھیستی کو زارۆکەکێ ب ناڤێ ئالان دژیێ سێ سالیێ دا ب شێوەیەکێ تراژیدی ددەریایێ دا خەندقیە.ھەکەر ل شوونا وینەیێ ئالانی کۆ لبەر لێڤا دەریایێ خەندقی -ئەو وینەیێ مە ھەمیان دیتی–،وینەیەکێ دی بەلاڤ بووبا.
بەحسێ خەبەری؛ئالانی ب دێمەکێ گرنژی دگەل دو ھەڤالێن خوەلسەر لێڤا دەریایێ یاری ب خیزی کربان.قەی تو دبێژی ب ڤی ئاوایی باندۆر ل سەر مرۆڤاتیێ کربایە؟ لەوما ئەز دبێژم کۆ ئەڤا باندۆر ل مە کری و ئەم ب خەم ئێخستین وینەیێ ئالانی بوویە، نە تراژیدی یا راستەقینە یا ئالانی. ئەڤرۆ وینەی ھندە باندۆر ل سەر مرۆڤاتیێ پەیدا کریە، پێدڤی یە ھەر تشت ببیت وینە ژبۆ کۆ وژدانا مە بلڤیت. ھەکەربوویەر چەند بژان ژی بن لێ نەبن وینە، نکارن بۆ بیستکەکێ ژی مرۆڤاتیێ بێخن ژێر رکێفا وژدانێ. دڤێ ھێلێ دا، ھەمی بوویەرەک دەما دبیت وینە قۆربانی دو جاران قوربانیێ ددەن. جارەکێ بەری وینەی، جارەکێ ژی پشتی وینەی. ئانکۆ جارا ئێکێ دەما ب درستی د ناڤ ئازارێن بوویەرێ دا دبیتە قۆربانی، جارا دویێ ژی دەما ئەو بوویەرا تراژیدی دبیتە وینە. قۆربانی دھێتە ڤەشارتن و وینە ئاشکرا دبیت. واتە وینەی کارڤەدان پتر ھەبیت ژ قۆربانی، وی چاخی قەھرەمان دبیتە ئەو کەسە یێ وینە گرتین .
ب ئەگەرێ باندۆرا وینەی لسەر مرۆڤی، ئەڤرۆب رێیا وینەیان حەزکرن و خێزان دھێنە پێک ئینان و کۆمەکا مرۆڤێن وینە پەیدا دبن.ئەڤرۆ ئەوێن بۆ پوستەکێ دیارکری ھەڤرکی یا ھەلبژارتنان دکەن، دبێژنە دەنگدەرێ خوە: دەما تو دەنگێ خوە ددەیە من،وینەیەکی بکێشە. جەنگ ب رێیا وینەی دھێتە بەرپاکرن. داعشێ ب رێیا وینەیێن خوە یێن دردانە مووسل داگیر کر. بەختیارێ عەلی ل ٤یئیلوونا ٢٠١١ێ گوتارەک ل سەر “باندۆرا مەدیایێ” ل لەندەنێ پێشکێش کر.بەختیاری د وێ گۆتارێ دا ئاماژە ب وان سێ قۆناغانکر یێن”بودریار”بەحس لێ دکەت کۆ جداھیێ دئێخنە دناڤبەرا واقعی و مەدیایێ دا.
ئەز دێ بزاڤێ بکەم وان بکەمە ھێڤنێ مژارا خوە.قۆناغا ئێکێ قۆناغا ھێمایی ئانکۆ رەمزی.بودریاد قۆناغا ھێمایی دادبێژیت: پەیوەندی دناڤبەرا واقعی و ھێمای دا دمینیت. بۆ میناک؛ ئەم دکارین ببێژین ھەلەبچە بۆ ژانەکا کوردان ھێمایەکە یان تاج بۆ مەلکی رەمزە. قۆناغا دویێ”چاڤلێکرنە”.
بۆ میناک؛ دەما ئەم ل نەخشەیێ ئەمریکایێ دنێرین، ئەم ئەمریکایێ ب خوە نابینن. ئەوا دھێتە دیتن نەخشەیە.قۆناغا سێیێ “سیمولەیشین”ە. بۆ میناک؛ئەوێن راھێنانێن فرۆکەڤانیێ لسەر وان مەترسی و رەوشێَن تایبەتێن دکەڤن رێیا فروکەیان دکەن. ئەو کەس ل سەر ئەردی وان جۆرە راھێنانان دکەن، نە ل ئەسمانی. ل ڤێدەرێ، ئەڤە ژیوارەکێ درست نینە، بەلکی ژیوارەکێ چێکری یە.ئانکۆ ئەڤ ژیوارێ دویێ پەیوەندی دگەل ژیوارێ ئیکێ یێ راستەقینە نینە.ئاھا ئەڤێ وەسا ل مرۆڤان کریە کۆ باوەری زێدەترب ژیوارێ دویێ ھەبیت.ئانکۆ ھەستێ مرۆڤی بو ژیوارێ ئێکێ یێ مراندی، بەلکی ھەستێ مرۆڤی بو ژیوارێ دویێ زێدەتر یێ لڤاندی و زیندی کری. دڤێ ھێلێ دا؛ چ وینەیان پەیوەندیەکا راستەراست و ئاسایی ب ژیواری ڤە نینە، بەلکی وینە ئالاڤێ نوونەراتیکرنێ یە ژ بوویەرەکێ، لێ بوویەر ب خوە نینە. د ئەنجانم دا؛ ئەوا ھەستێ مە لڤاندی ل بەرانبەر ئالانی و بوویە کارڤەدانەکا ئەخلاقی زێدەتر ئەخلاقەکێ چێکری بووکۆ د چارچۆڤێ وینەیان دا تەعبیر ژ ئەخلاقی دکر، لێ ئەخلاقەکێ راستەقینە نەبوویە.
ئەڤ جۆرێ ئەخلاقی ھەردەم خوە ل پشت بوویەران ڤەدشێریت، پشتی پەیدابوونا بوویەرێ ئاشکرا دبیت. ئەڤە ئەو قۆناغە یا “نیچەی” پێشبینی دکر. لەورا ژی ئەو ب دژواری ھێرشی ئەخلاقێ جڤاکێن نوودەم دبوو کۆ د رەوشا دارزینێ دانە. ل گور نیچەی، ئەخلاقێ جڤاکێن نوودەم ئێک ژ جۆرێن حیلە و حەوالانە، فێلەکە بۆ ب-دەست-ڤە-ئینانا دەستھەلاتێ. ئەوێن وینەیێ ئالانی بلند کری و نیشا دنیایێ دای ئارمانجێن خوە ھەبوونە.ڤێجا ھەر ژ کەسێن ناڤدارێن جیھانێ و سیاسیان بگرە ھەتا کۆ ئەوێن د تۆرێن جڤاکی دا وینە بەرچاڤ کری ژ رەسیدەکێ ئەخلاقی یێ بەرچاڤکری پێک ھاتبوو.
ژ بەر کۆ ھەکەر ئەم دەربازی ژیانا راستی و واقعی ببین، رۆژانە چەندین ئالان ژ روویێ روحی و دەروونی ب بەر پێلین تیرۆرێ دکەڤن.رۆژانە چەندین ئالان ب دەستێن مە دھێنە خەندقاندن.”عادلێ حەسەنی”باش گۆت: مرنا ئالانی بۆ سیاسیان لیستکەک بوویە ژبۆ کۆ سۆز و دلینی یا جەماوەری بۆ خوە رابکێشن. یا خوەیایە کۆئەڤرۆ مرۆڤاتی دکریزا ئەخلاقی دا دنالیت. ئەخلاق ل گورەی “ئیما نوئێل لێڤیناس”ێ فرەنسی ژ نیاز و پرۆژەیەکی سەبارەت یێ دی پێک دئێت. ھەستکرن و بەرپرساتی یە د راستا یێ دی دا، ئانکۆ ئەخلاق پێگری و قەرەکێ مرۆڤانی یە بەرامبەر یێ دی.ئەم چەند ھەست ب دانا وی قەری دکەین، پتر بەشدارین دکریارا ئەخلاقی دا.لێ پرسیار ئەوە کاد نیشادانەکا تۆرێن جڤاکی دا، ئەم دشێن وی قەرێ ئەخلاقی بدەین؟ یان ئەو ھەما دبیتە کریارەکا ئەخلاقی؟
ژبۆ ڤێ،”لێڤیناس” داخوازێ ژ مە دکەت کۆ لسەروچاڤێن یێن بەرامبەر بنێرین ژبەر کۆ سیما جەوھەرێ مرۆڤان ب رویسی و بێ دەستھەلات و وەکی ھەی ئاشکرا دکەت. واتە پێدڤی یە ئەم دژیانا واقعیدا پێکولا دانا وی قەری بکەین. دەما ئەم د ژیانا واقعی دا خوەدی کریارێن ئەخلاقی نەبین، وی چاخێ ئەخلاق دواتایا خوە یا وەکی بھاو پرەنسیپ دھێتە ڤالاکرن و دبیتە ئەخلاقەکێ کارتونی. ئەو زێدەتر دبیتە دەربرین، نە ئەرک. ددەمەکی دا، ئەخلاق گرێدای “ئەرکی” یە. ھەکەر رەوش ب ڤی رەنگی بیت، ژنھا و پێدا نڤیسین ب قەدەر وینەی کارتێکرنێ لسەر مرۆڤان ناکەن. لەوما ئەز پێشنیار دکەم نڤیسکار و ڤەکۆلەر دەستا ژ خامەیێ خوە بەربدەن وکامیرەیەکێ ب ملێ خوەڤە بکەن. دەما بوویەرەک پەیدا دبیت؛ بەری دەستێ ھاریکاریێ بۆقۆربانیان درێژ بکەن و ئەرک و قەرێ رەوشتی ل بەرامبەروان ئەدا بکەن،بلا بەرێ چاڤکێَ کامیرەیا خوە بدەن بوویەرێ و وینەیەکی بۆقۆربانیان بکێشن ژبۆ کۆ وژدانا مرۆڤاتیێ د راستا بوویەران دا بلڤیت ژ بەر کۆجڤاکێن دنیایێ یێن بووینە جڤاکێن وینەگەرایی
سه‌رچاوه‌كان
: ١- فەلسەفە و ژیان-فاروق رەفیق – ناوەندی رۆشنبیری بۆ چاپ و بلاوکردنەوە – سلیمانی٢٠٠٩
٢- نووسین و بەرپرسیاری- رێبوار سیوەیلی- چاپ و بلاوکرنەوەی رەنج– سلێمانی ٢٠٠٦ ٣
٣- گۆتارەکا رێبوار سیوەیلی- رۆژنامەیا باسێ – ژمارە ٢٥٣- بپ٢٣
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته به‌نوسه‌ر خۆی – مافی بڵاوكردنه‌وه بۆ نوسه‌ر و كولتور مه‌گه‌زین پارێزراوه
كولتور مه‌گه‌زین: نوسه‌ری گه‌نج (ڕێبه‌ڕ كوردۆ) یه‌كێكه له‌گه‌نجه به‌تواناكانی ده‌ڤه‌ری بادینان كه‌هه‌وڵدانی فیكری خۆی هه‌یه به‌پێی ته‌مه‌ن و ئه‌زمونی خۆی . دیاره ئێمه وه‌ك (هه‌وڵدانی فیكری) نوسه‌رانی گه‌نجی ده‌ڤه‌ری بادینان ئه‌م ده‌رگا بچوكه‌یان بۆ ده‌كه‌ینه‌وه. وه‌ك پردێك بۆ ناساندن ، هه‌میشه سه‌یری ئه‌وه ده‌كه‌ین كه‌له‌گه‌ڵ كه‌م ڕاگه‌یشتنی ده‌ستی گه‌نجان به‌زمانی دونیا و ئه‌زمونی كه‌میان هه‌وڵدانه‌كانیان جێگه‌ی بایه‌خن.