رۆماننڤیسێ ناییڤ و یێ ھزرمەند:
تێگەھشتنا ئەو چەندا رویددەت دەمێ ئەم رۆمانا دنڤیسین و دخوینین
رۆماننڤیسێ ناڤدارێ تورک وەرگرێ خەلاتێ نۆبلێ ب ئەدەبیاتێ ل سالا ٢٠٠٦ ئورھان پاموک کومەکا گوتاران لسەر بنیاتێ زنجیرەیەکا وانەیێن وی ل زانکویا ھارڤارد دان تێدا تیۆریەکا ھێژا و تەڤگر یا رۆمانێ ژ سەربۆرا خوە یا درێژ د بوارێ وێ دا پێشکێش دکەت. ئاماژەدان ب تیۆریا ب ناڤ و دەنگ یا نڤیسەرێ ئەلمانی فریدریچ شیلەری ئەوا جوداھییا دناڤبەرا نڤیسەرێن ناییڤ (ئەوێن ب شێوەکێ سادە و خام دنڤیسن) و نڤیسەرێن ھەستیار (ئەوێن ھزرمەند و زانا)دیارکری پاموک ڤەکۆلین و شرۆڤەکرنەکا واتەدار و بالکێش لسەر ھونەرێ نڤیسین و خواندنا رۆمانێ پێشکێش دکەت. پەرتوک لسەر چەند تەوەر و تێگەھێن گرنگ ھاتییە ئاڤاکرن و ھندەک ژ میناکێن: کارکرنا مێشکێ مە دەما ئەم رۆمانێ دخوینین کارەکتەرێن ئەدەبی پلۆت (نەخشێ رویدانێن چیروکێ) دەم پەیڤ وێنە موزەخانە و رۆمان سەنتەرێ رۆمانێ.
پاموک رۆناھیێ ددەتە سەر رۆلێ مێشکی د خواندنا رۆمانێ دا. رۆمانێ ب ژیانا دوێ ب ناڤ دکەت مینا کەسەکێ د خەونێ دا دەما ئەم رۆمانێ دخوینین ئەم تا رادەیەکێ بلند مەندەھۆش دبین دەما روو ب روو ئاوارتەییا (نەئاساییا) سروشتێ وان تشتا دبین ھەتا کو ئەم ژبیردکەین ئەم ل کووڤەینە و خوە ژبیرڤەدکەین و خوە د نیڤا بویەرێن خەیالی و کەسایەتیێن ئەم دخوینین دا بەرزە دکەین. ھندەک جار ژی ھەست پێ دکەین ئەو جیھانا ئاشۆپی یا ئەم دخوینین د رۆمانێ دا راستی ترە ژ جیھانا مە یا راست یا ئەم تێدا دژین ئەڤە دبیتە ئەگەرێ وێ چەندێ ئەم راستییێ ب رۆمانێ بگھۆرین یان ژی ئەم شاش دبین دناڤبەرا راستی و رۆمانێ (ئاشوپێ) دا. ئەڤ جورە خەیالە دھێتە زانین سادەیی یان خامی (naiveté).
پاموک ب درێژی لسەر خواندنا ھەمەرەنگ یا رۆمانێ دئاخڤیت و و ددەتە ئاشکراکرن ھندەک جار ئەم ب ئاوایەکێ لوژیکی دخوینین جار ب چاڤێن خوە، جار ب خەیالا خوە، جار ب پارچەکا بچووک یا مێشکێ خوە، جار وەکی مە بڤێت و جار وەکی پەرتوکێ ژ مە دڤێت جار ژی ب ھەموو پارچێن خوە ڤە. د پرۆسەیا خواندنێ دا مێشکێ مە ب گەلەک ئەرکان رادبیت د ئێک دەم دا. ئەم ھەولددەین ھەمی پێزانینان ب جارەکێ وەرگرین و رامانەکێ ژێ دەربێخین ژ دیمەن و وێنەیان بۆ ھەست و ھزرێن لەھەنگی بۆ تشتێن دەوروبەر و گرێدانا وان ب کاراکتەری و بابەتێ گشتی ڤە. پاموک ڤی رەنگە خواندەڤانی ب شوفێرێ ترۆمبێلێ وەسف دکەت شوفێر د ئێک دەم دا پێت خوە بۆ ستۆپ و سکرێتەری بکاردئینیت دەستێن خوە بۆ ستێرنی و گێڕی دگەل بەرێخوەدانا وی بۆ رێکێ و دیتن و پێگیریکرنا وی ب ھێما و رێنمایێن ترافیکێ و ھشیاربوون ل ساید و ترافیک لایت و ترۆمبێلێن دەوروبەر. ئەڤە ھەمی دھێتە ئەنجامدان بێی ھزرکرن ژلایێ شوفێری ڤە.
پاموک تەکەز دکەت کو نەبتنێ خواندەڤان ژڤی رەنگی ھەنە لێ نڤیسەر ژی ھەنە کو ھزر د وان تەکنیکان دا ناکەن ئەوێن د رۆمانێ دا بکاردئینن ب شێوەیەکێ ژخوەبەر دنڤیسن ھەروەک کارەکێ سروشتی دکەن و بێ ئاگەھن ژ وان کریار و ژمێریاریێن دسەرێ خوە دا ئەنجام ددەن کو ھونەرێ رۆمانێ ب وان دبەخشیت. ئەڤ جورە رۆماننڤیس یان خواندەڤایە ژلایێ ھۆشمەندیێ ڤە دھێتە ناسکرن ب ناییڤ، پاموک دیاردکەت کو ئەڤ جورە نڤیسەرەنە تێکلداری رۆخسارێن ھونەری یێن خواندن و نڤیسینا رۆمانێ یە.
جورێ دی یێ ژلایێ ھۆشمەندیێ ڤە ھاتیە پۆلینکرن، رۆماننڤیس یان خواندەڤانێ ھزرمەند، ھەستیار و رامانگێرە. ئەڤ جورە تێکلدار و شەیدایێ ھونەراندنا تێکستی و زانینا پەیوەندییا وێ ب راستیێ ڤە یە ھەروەسا گرنکیێ ددەتە مەتودێن ھاتینە بکارئینان دنڤیسینا رۆمانێ دا و بکارئینانا مێشکی د دەمێ خواندنێ دا. پاموک ب درێژاھیا تیۆریا خوە دوپاتێ لسەر وێ چەندێ دکەت کو رۆماننڤیسبوون ھونەرێ تێکەلکرنا ڤان ھەردو جورایە د ئێک دەم دا. ئەڤ چەندە وەک پاموک ئاماژەی ب نڤیسینێن شیلەری ددەت لسەر ھەمی نڤیسەرێن ئەدەبی ب گشتی جێ بەجێ دبیت.
پاموک ئاشکەرا دکەت کو وی ژی مینا شیلەری ئەوێ حێبەتی مای ب یوھان گوتێ ڤە کو ب سادەیی و سروشتی دنڤیسی و نڤیسینێن ب روومەت و ھێژا دئافراندن ب چاڤەکێ کێم ل وان رۆماننڤیسان تەماشەدکر ئەوێن ب شێوەیەکێ سادە و ساکار و بێی گرنگییێ ب ستایل و مەتودێن نڤیسینێ بدەن نڤیسینێن خوە سازدکرن. لێ پشتی گەشتەکا دوور و درێژ پاموک ئاشکەرا دکەت کو ھەرچەندە ھێشتا ئەو لسەر وێ بۆچونێ یە لێ وی وەکھەڤیەک دناڤبەرا رۆماننڤیسێ ناییڤ و یێ ھزرمەند د ناڤا خوە دا پەیداکرییە.
پاموک ئاماژەی ب تیوری یا ئدوارد فورستەری دکەت کو دووماھیک تێست (ئەزمون) ا رۆمان تێدا دبوریت حەزکرنا مە یە، وەک خواندەڤان بۆ وێ. ب دیتنا پاموکی بھایێ رۆمانێ د وێ ھێزێ دا یە یا کو مە پالددەت لدووڤ سەنتەرێ وێ بگەرین ھەروەک ئەم ب شێوەیەکێ ئاسایی د جیھانێ ژی دا لێدگەرین. ب واتایەکا دی بھایێ رۆمانێ ھێزا وێ یە یا ھەستەک یان مانایەکێ بدەت کو ژیان وەکی وێ چەندێ یە یا د رۆمانێ دا. لەورا پێدڤییە رۆمان ل دور فکرێن مە یێن سەرەکی بۆ ژیانێ بزڤریت و ب وی ئاوایی بھێتە خواندن کو دێ ئەڤ چەندە د رۆمانێ دا ھێتە نیشاندان. ب دەربڕینەکا دی پرسیارێن گرێدای ب سروشت و رامانا ھەبوونا مە زێدەباری فکرێن دی یێن گەوھەری یێن پەیوەندی ب ژیانێ ڤە ھەی.
سەبارەت کاراکتەرێن چیرۆکێ پاموک ب بەرفرەھی پێشانددەت کو کاراکتەر ژ ھەمی ئەلەمەنتێن دی یێن رۆمانێ گرنگتر و ئالۆزترە. چیرۆک و داستان و مەسنەوی و سەرپێھاتیێن ب شێوێ ھەلبەستێ د چەرخێن کەڤن دا جیھان ژ پێرسپەکتیڤا (نەرینا) خواندەڤانی ڤە وەسف دکر بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ رۆمان مە داخازدکەتە جیھانەکێیا ئەم د چاڤێ لەھەنگی را مێزەدکەین ب رێکا ھەست و ھزرێن وی پەیڤ و بیرو بوچونێن وی دخوینین. یا گرنک نە چاوانی و رەفتار و رەوشتێ کاراکتەرێن سەرکێشە لێ سروشتێ جیھانا وایە و چاوانیا ھەستکرن و دەربرین و دیتن و تەڤلی ھەڤبوونا وان دگەل ژیانێ یە. ئافراندنا کاراکتەرەکی وێ چەندێ دخوازیت رۆماننڤیس بشێت ھەردو لایەنێن ناییڤ و ھزرمەندیێ لێکبدەت و کەسایەتیەکێ پەیدا بکەت. تاکو رۆماننڤیس بشێت کاراکتەرێن خوە بنیاسیت و بچیتە د ناخێ وان دا دڤێت ھزربکەت کو ئەو ل جھێ وانە و خوە بکەتە د وی چوارچێوەی دا ھەروەک ئەو رویدان ب سەرێ وی ب خوە دھێن و ژلایەکێ دی ڤە پێدڤیە ھایداری کێشێن تەکنیکی بیت و دەنگێ خوە ژدەست نەدەت. پاموک دیاردکەت ھزرکرن ب وی رەنگێ خوە دانان ل جھێ کاراکتەری سنوورێن خوە ھەنە لێ حەزا ئافراندنا لەھەنگێن جوراوجور ب شێوەیەکێ کو ئەم زاڵبین لسەر جوداھیێن کەلتور دیرۆک چین و رەگەزی و بکارین ژ خوە دەربکەڤین و دەربازببین تا بگەھینە وی ئاستی ھێزەکە نڤیسین و خواندنا رۆمانێ پڕ ب رەوش و تام دئێخیت. د راستی دا ئافراندنا کاراکتەرەکێ کاریگەر و ھەردەم ل بیر زیرەکاتی و شارەزاییەکا باش دڤێت و بەرھنگاریا ھەرە مەزن یا رۆماننڤیسی یە.
سەبارەت پلۆت (نەخشێ رویدانێن چیروکێ) ئەو ئەلەمێنتا رۆمانێ ئەوا دھێتە پێناسەکرن ب زنجیرەیا رویدانێن چیرۆکێ پاموک ددەتە ڕاڤەکرن کو بتنێ ھێلەکە یا وان خالێن مە دڤێت بگەھینین و ژێ دەربازبین پێکڤە گرێددەت و ئەڤ ھێلە تەمسیلێ ژ کەرەسە یان ناڤەرۆکا رۆمانێ یان رۆمانێ ب خوە ناکەت لێ پلۆت پێشاندانا بەلاڤەکرنا وان ھزاران خاڵانە یێن ب درێژاھیا تێکستی رۆمانێ پێکدھینن. پاموک ڤان خاڵان ددەتە نموونەکرن: یەکەیێن سەرپێھاتیێ، کەر و پرتێن پێزانینان، سەربۆرێن خوەیی، ژێرگرێ و پرسگرێکێن بچووک، کێلیکێن ئاشۆپی و ھتد.. ئەڤە ھەمی دبنە خەلەکەیێن ئەنەرجیێ کو رۆماننڤیسی ھانددەن بنڤیسیت مینا ڤلادیمیر نابوکوڤ ددەتە نیاسین ب (دوماھیکێن ھەستەوەران) و پاموک مینا ئەتومێن ئەرستوی ب پێکھاتەیێن نەبەشبار یان نەکێمبار بناڤ دکەت. پاموک لدووڤ دا ددەتە دیارەکرن کو وی پێکۆلکریە ڤان خالێن نەبەشبار دگەل کێلیکێن کو دەمی پەیدادکەن بگەھینتە ئێک و ئەو ھێلا ڤان کێلیکان دگەھینتە ئێک دھێتە نیاسین ب دەم ئەلەمەنتەکا دی یا گرنک د رۆمانێ دا ھەروەک ھێلا ناڤکری ب پلۆت ئەوا یەکەیێن چیرۆکێ یێن بچووک و مەزن یێن نەبەشبار دگەھینتە ئێک. ئەو کوالیتییا سەرەکی یا رۆمانێ ژ شێوازێن دی یێن چیرۆکنڤیسین و ڤەگێرانێ جودا دکەت و رۆمانێ ب ژانرایەکا ئەدەبی یا ب بەرفرەە بھێتە خواندن ناسدکەت، ئەو چەندەیە کوکریارا دیتنا ھەر ئێک ژ ڤان خالێن بچووک ڤان دوماھیکێن ھەستەوەران لسەر ھێلێ ب چاڤێ ئێک ژ کەسایەتیێن د رۆمانێ دا و پرۆسەیا پێڤەگرێدانا ڤان خاڵان ب ھەست و نەرینێن لەھەنگێ چیرۆکێ بیت. ھەر چ پێرسپەکتیڤ ھاتبیتە بکارئینان بۆ ڤەگێرانا چیرۆکێ کەسێ ئێکێ یان یێ سیێ چ رۆماننڤیس یان خواندەڤان یێ ھایدار بیت یان نە خواندەڤان ھەمی کت و ماتێن چیرۆکێ وەردگریت و دگەل ھەست و ھەلویستێ لەھەنگی ل ھەڤ دئێخیت. ئەو (دەم) ێ ئەرستوی ژێ دگوت یێ ئوبجەکتیڤە (یان بێژین تەڤایا مرۆڤان لسەر رێکەفتی نە و دھێتە تومارکرن و ھەژمارتن برێکا ساڵنامە و دەمژمێران). بەروڤاژی ڤێ چەندێ پاموک ددەتە رۆنکرن کودەم د رۆمانێ دا نەیێ ھێلی (رێزی) و ئوبجەکتیڤە وەک وی دەمێ ئەرستوی دایە نیاسین لێ یێ سابجەکتیڤ (خوەیی) یە لگۆر لەھەنگی دەربازدبیت. لەو ئەم وەک خواندەڤان ھەولددەین پەیوەندیا دناڤبەرا دەمێ لەھەنگی و دەمێ ئوبجەکتیڤ یێ تەڤایا کەسایەتیێن دی بپارێزین.
پاموک دیسا نڤیسەران دبن دو کاتەگوریان دا ددانیت نڤیسەرێن بینینێ ئەوێن تێکەلی ھەست و خەیالا مە یا بینینێ دبن و نڤیسەرێن دەڤکی ئەوێن تێکەلی ھەست و خەیالا مە یا دەڤکی و زاری دبن. پاموک ئاماژەی ددەتە داستانا “شاھنامە” یا فیردەوسی و نموونەیێن وەک وێ کو پتر پشتبەستنێ لسەر ئالاندن و گرێکێن رویدانان دکەن لسەر ھێلا پلۆتێ و خواندەڤان پتر گرێدای پەیڤ و دیالوگ و ھزرێن پارادوکس دبیت یێن ژ لایێ چیرۆکبێژی ڤە دھێنە دیارکرن. ژ لایەکێ دی ڤە نڤیسەرێن بینینێ کاریگەریێ ل مەدکەن برێکا سەردەریکرن دگەل وێنە و دیمەن و تابلو و ھەر تشتێ نەھێتە ژبیرکرن دخەیالا مە یا بینینێ دا. پاموک دیاردکەت کو بێ گومان چ نڤیسەر ناھێنە پۆلینکرن لسەر ئێک ب تنێ ژ ڤان کاتەگوریان لێ لدووف خوەستەک و ستایلێ نڤیسەری دمینیت تا چ رادە بەرەڤ ئێک ژڤان لایان ڤەبچیت. ئەڤە ڤەدگەریتە وێ چەندێ ژی کا نڤیسەر چەند ھزر ب پەیڤان و چەند ب وێنەیان دکەت و مەیلا وی پتر بۆ کیژ ژ وانە. پاموک ل وێ باوەرێ یە کو رۆمان د گەوھەر دا چیرۆکسازییەکا ئەدەبی یا بینینێ یە و پتر دگەل ھۆشا مە یا بینینێ دگونجیت شیانا مە بۆ دیتنا ھەر تشتی ب چاڤێ عەقلی و وەرگێرانا پەیڤان بۆ وێنەیان د عەقلی دا. ئەڤە ڤەدگەریت بۆ وێ چەندێ کو رۆمان ھەستەوەرێن مە یێن بینین بھیستن تام بێھن و دەستدانێ دئازرینیت لێ پتر ژ ھەمیان کاریگەرتر ھەستا بینینێ یە. لەوما نڤیسینا رۆمانێ ھونەرێ نیگارکرن ب پەیڤانە و خواندنا وێ بینینا وێنەیان ب رێکا پەیڤێن کەسەکێ دی یە. رۆماننڤیس وان وێنەیێن باڵکێش و باندۆرکەر د مێشکێ خوە دا ڤەدگوھێزیتە شێوازێ پەیڤان و خواندەڤان ژی دوبارە وان پەیڤان دزڤرینیت بۆ وێنەیان د مێشکێ خوە دا. پاموک رۆمانێ ب کێشانا کەڤالەکی وەسف دکەت و ب درێژی لسەر ڤێ بەراوردیێ دئاخڤیت. ھەر تشتەک و رویدانەکا د چیرۆکێ دا رامان و مەبەستا خوە ھەیە و پەیوەندیەکا گشتی دگەل ئێک ھەیە و خواندەڤانێ ھزرمەند و ھەستیار ڤێ چەندێ دزانیت و مینا کەڤالەکێ ھەڤگرتی دبینیت. ئەڤ چەندا پاموک دبێژیت د ئەزمونا خوە یا نڤیسینا رۆمانا خوە یا بناڤ و دەنگ (ناڤێ من سۆرە) بجە دئینیت و دکەتە نموونە. ئەگەرێ سەرەکی بۆ ڤێ نەرینا پاموکی دزڤریتە وێ چەندێ کو ئەو شێوەکار بوو بەری ببیتە رۆماننڤیس لەوما ب ڤی ئاوایی ھزر دنڤیسینێ دا دکەت.
ھەر رۆمانەک دھێتە ساخکرن دەما خواندەڤان دخوینیت و وان ھەمی پەیڤان دکەتە وێنە و دخەیالا خوە دا دبینیت و ھەست ب ھەبوونا جیھانەکا ب وی رەنگی دکەت. رۆماننڤیسێ شارەزا ئەوە یێ حەز و موتیڤ و خەیال و چاوانیا بەرسڤدانا خواندەڤانی لبەرچاڤ دانیت. پاموک دیاردکەت کو رۆمان ھێزا خوە ژ سەربۆر و ھەست و خواستەکێن ژیانا رۆژانە وەردگریت برێکا بخوەڤەگرتنا ھەست ولڤین و دەربرینێن گشتی یێن مرۆڤی لدووڤ دا پاموک بەراوردیێ دناڤبەرا موزەخانە و رۆمانێ دا دکەت ھەر وەک نڤیسەر ھەر تشتەکی لبەر چاڤێن خوە دبینیت و ب تێر و تەسەلی و ب ھووری وەسف و دەربرینێ ژێ بکەت و خواندەڤان ژلایێ خوەڤە ب خواندنا وێ مینا کەسەکێ سەرەدانا موزەخانێ دکەت وان ھەمی کەرەستە و رەنگ و وێنە و ھتد.. دبینیت.
تەوەرێ ژ ھەمیا گرنگتر و بەرچاڤتر د ڤێ کوما گوتاران دا ھاتیە شرۆڤەکرن سەنتەرێ رۆمانێ یە. پاموک گەلەک تەکەزێ لسەر ڤی تێگەھی دکەت. سەنتەرێ رۆمانێ ئەو دیتن و نەرینا کوور و دوورە دەربارەی ژیانێ خالا نھێنی یا کوور رەھاندی یە چ راستی یان ئاشۆپی بیت. رۆماننڤیس دنڤیسنێ دا کو ل ڤێ کاکلێ بگەڕن و نیشانێن وێ ببینن و یا زانایە ھەر ب وێ روحیەت و ئاوایی رۆمان دھێتە خواندن. پاموک خویا دکەت کو ئێکەم جار دەما ھزرا نڤیسینا رۆمانەکێ خوە ل مێشکێ مرۆڤی ددەت دبیت مرۆڤی ئاگەە ژ سەنتەرێ نھێنی ھەبیت و ژ پێخەمەتی وێ بنڤیسیت ھەروەسا دبیت ھەر ئاگەە ژ ڤێ چەندێ نەبیت. ھەرچەندە دبیت سەربۆرەکا خوەیی یان راستیەکا ھاتیە ئاشکراکرن و زانین ژلایێ نڤیسەری ڤە ژ ڤی سەنتەرێ باس لێ دھێتە کرن گرنگتر بیت. یان ژی حەز و ڤیانا خوەیی بۆ پێشکێشکرنا ژیان و کەلتور و کومەلگەھا گرنگتر بیت ژ سەنتەرێ ئاماژە پێدای. زێدەباری ڤێ چەندێ دبیت جوانی، توندوتیژی، نوویاتی و نەچاڤەرێکرنا رویدانان نڤیسەری ژبیرڤەکەت کو نڤیسارا وی سەنتەرەک ھەیە یان نە. دبیت رۆماننڤیس ب شەوق و خوەشی و ب رەوش بنڤیسیت و ژ خالەکێ دەربازبیتە یا دی و ھەتا بگەھیتە دووماھیێ بێ بزانیت سەنتەرێ نھێنی یێ رۆمانا وی چییە. مینا کەڤالەکێ نەخشاندی ب دارستان و رووبار و زنار و ئاڤاھی و سروشتەکی کو تەڤایا وێنەی تەمام دکەت د کووراتیا وێ دا نھێنیەک ھەیە ب ھەمان شێوە ھەر کارەکتەرەک، رویدانەک، وێنەیەک، سمبولەک، بیرھاتن یان دەربرین یان پێزانینەک ئاراستەیێ رۆمانێ بەرەف رامانەکا کوورتر و سەنتەرێ نھێنی دبەت. بێگومان دبیت رۆماننڤیس لدەستپێکێ سەنتەرێ خوە ب بابەتەک یان فکرەکا سەرەکی بزانیت لێ دبیت لدووڤ دا د پرۆسەیا نڤیسینێ دا ئاراستەیێ وی بھێتە گھۆرین و سەنتەرێ رۆمانێ ب تەمامکرنا نڤیسینا وێ دیاربیت. کا چاوا د پرۆسەیا نڤیسینێ دا ھزر و بوچونێن نڤیسەری دھێنە گھۆرین و ئاڤاکرن، سەنتەر ژی دگەل وێ چەندێ کاردکەت.
خوەشی و لەزەتەکا مەزن ژ درێژەپێدانا وەسف و دەربرینێن لسەر روویێ رۆمانێ دھێتە وەرگرتن لێ ل دووفچوون و گەریانا سەنتەری (یان بێژین بابەتێ دروستی یێ رۆمانێ) گرنگترە ژ وێ یەکێ ھەروەسا دڤێت ژبیرنەکەین کو مەبەست ژ وێ درێژەپێدانێ ئەوە خواندەڤانی بەرەف سەنتەری ببەت. پاموک زێدەتر شرۆڤەدکەت کو پێدڤیە سەنتەرێ رۆمانێ نە ھند دیاربیت و بساناھی بھێتە دیتن چونکی دێ بیتە ئەگەرێ دلتەنگکرن و بێ تامییا خواندنا وێ و خواندەڤان دێ ھەستپێکەت کو ھەر تشت دوبارەدبیت مینا وێ رۆناھیا ب ھێز و گەش یا کەس نەشێت لێ بنێریت خواندەڤان ژی نەشێت خواندنا وێ تەمام کەت چونکی ئارمانج و مەبەست ب ساناھی دھێتە زانین و چ مەرەق بۆ خواندەڤانی نامینیت. ب دیتنا پاموکی چەند سەنتەرێ رۆمانێ یێ بەرزە و ڤەشارتی بیت ھێزاتیا وێ زێدەترە و پتر سەرنجا خواندەڤانی بۆ خوە دکێشیت لێ نە ل وی رادەی کو چ نیشانێن وێ نەھێنە دیتن و خواندەڤان بەرھەلستی ئالۆزیان بیت. ل دووماھیێ پاموک سەنتەرێ رۆمانێ وەسف دکەت ب رامانا ژیانێ ڤە ھەروەک ئەم ل ئارمانج یان مەرەم ژ ھەبوون و ژیانێ دگەرین ھەر ب وی رەنگی ئەم ل سەنتەرێ رۆمانێ دگەڕین. ئەو شێواز و تەکنیکێن د رۆمانێ دا دھێنە بکارئینان وەک وان پەنجەر یان بەرچاڤکانە ئەوێن ئەم پێ تەماشەدکەین تەکنیک و شێوازێن نوو پەنجەرکێن نوو بۆ مە ڤەدکەن.
پاموک ل دووماھیا شروڤەکرنا تیوریا خوە دیاردکەت کو باشترین نموونەیێ رۆماننڤیس ئەوە یێ خوە ژ چوارچێوەیێ مێشکی یێ ناییڤ دووربێخیت و وەک ھزرمەندەکی بزاڤێ بکەت رۆمانا خوە ب چاڤێ خواندەڤانی لێ بنێریت و بخوینیت. پاموک خویادکەت کو رۆمانێن شاکار و مەزن پتر ژ سەنتەرەکی ب خوەڤە دگرن و خواندڤانی پالددەن دوبارە تێکستی بخوینیت و وێ گەشبینی و ھیڤیێ بدەستڤە بینیت کو رامانا کوورتر یا د دلێ رۆمانێ دا ببینیت. ھێزاتیا سەنتەری نە دبابەت یان ناڤەرۆکا وێ دا یە لێ د لێگەریانا وێ دا یە ژلایێ خواندەڤانی ڤە و دبیت سەنتەر ب خوە ژ خواندەڤانەکی بۆ ئێکێ دی جودا بیت.
پاموک د دووماھیا کوما گوتارێن خوە دا دیاردکەت کو تیوریا وی ژ ئەنجامێ کەد و خەباتا وی یا رۆماننڤیسین و خواندنا وێ یا بۆ ماوێ پتر ژ سیە و پێنج سالانە و ژ گرنگترین و بھاترین سەربۆر و پێزانینێن وی بدەستڤەئیناین د ژیانا خوە یا ئەدەبی دا نە. ئەو ئاشکەرادکەت کو باشترین رێک بۆ خواندن و ڤەکۆلینا رۆمانێ د خواندنا رۆمانێن شاکار یێن ب ناڤ و دەنگ دا یە ئەوێن ئیلھاما نڤیسینێن ھێژا وەک وان ل جەم مرۆڤی پەیدادکەن. پاموک دەربارەی وێ پسیارا گەلەک جار ژێ ھاتیە کرن کا ئەو خوە ب نڤیسەرەکێ ناییڤ یان یێ ھزرمەند دبینیت ئەو دوپات دکەت کو نڤیسەرێ نموونە ئەوە یێ دئێک دەم دا ناییڤ و ھزرمەند بیت.
————————————————————————————————–
بەرھەڤکرن و وەرگێران: نیوار ئەمین عوبەید
١٥/٦/٢٠١٥
ژێدەر: ئورھان پاموک. رۆماننڤیسێ ناییڤ و یێ ھزرمەند. .٢٠١٠. پرێسا زانکویا ھارڤارد.
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته به‌نوسه‌ر خۆی – مافی بڵاوكردنه‌وه بۆ نوسه‌ر و كولتور مه‌گه‌زین پارێزراوه