ناکرێ کارەساتی کیمیابارانی شارەکانی کوردستانی ئێران؛ مەریوان، بانە، پاوە و بەتایبەت «سەردەشت» وه‌ک بابەتی جیاواز لە یەکتر بێنینه گۆڕێ، چونکه ئەم کارەساتانە لە درێژه‌ی دیاردەیەکی بنەماییتردا پێناسه ده‌كرێن، که له‌ژێر ناوی کۆمەڵکوژی یان بڵێین جینۆسایدی گەلی کورد له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا دێنه به‌رباس.ئەم کۆمەڵکوژییە که لە کارەساتەکانی ئەنفال وهەڵەبجە‌دا دەگاتە لوتكه‌ی خۆی، لە دەیه‌ی هەشتای زایینی‌دا له‌لایان فاشیزمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست (ناسیوناڵ سوسیالیزمی عەرەبی) واته حکومه‌تی ئایدیۆلۆژیکی بەعسی ئه‌نجامدرا. درێژەی ئەم ڕەوتی کیمیابارانە لە ناوچە کوردییەکانی ئێراندا دەبینین، کە بەداخەوە کارەساتی سەردەشت وەک نیشانەیەکی گرنگیئەم کیمیابارانە، لە ئاستی ناوچەکە و جیهاندا ئاوڕێکی ئه‌وتۆی لێنەدراوەتەوە و وەکو چه‌شنێک لە چه‌شنه‌کانی تاوانكاری دژی مرۆڤایه‌تی هه‌ژمار نه‌كراوه.
بۆ لێکدانەوەی ئەم جۆرە کارەساتانە هەمیشە بۆچوونگه‌لی داشکێنه‌رخوازانه (reductionist) هه‌بووە؛میتۆدگه‌لێ کە هەموو کارەساتەکەی دابەزاندووە بۆ ڕێگه‌چاره و بۆنەگەلێکی تایبەت وەکو: شەڕی نێوان دوو وڵات، بەربەرەکانێی ناوچەیی، ناتەبایی سنووری یان هاوسەنگیی هێزی چەکداری. به‌م پێیه ده‌ستی به ئاسایی کردنەوە(normalization) و لەئەنجامدا پاساوهێنانه‌وه(justification)یبۆ کارەساتەکە کردووه. ئه‌م جۆرە ڕوانینه که ئامانجی مێژوویكردن و هۆییکردنی کارەساتەکەیه، هیچکات بێوێنەیی(uniqueness) و تاقانەبوونی(singularity) کارەساتەکەی پێ قبووڵ ناکرێ و هه‌روه‌ها حاشا له هەستیاری و به‌رپرسیارییەتیی شایه‌تحاڵان و به‌ره‌کانی داهاتوو ده‌کا.
لە ئه‌ڵمانیای دوای شەڕی جیهانی دووهەمیش، مێژوونوسانی خۆپارێز، خوێندنەوەیەکی وه‌هایان ئاڕاستەکرد، واته دیاردەی فاشیزمی ئەڵمانیایان بە جۆرە په‌رچه‌کردارێکی سروشتی بهرانبهر به سووکایەتیی مێژوویی ئەم وڵاتە هێنایه ئه‌ژمار و بەتایبەت، بە جۆرە دژکردەوەیەکی شارستانییەتی ئەورووپی لە هەمبەر هەڕەشەی به‌لشه‌فیزم سۆڤییەتیان دەنرخاند. ئەم جۆرە خوێندنەوەیە که لەلایەن «ئێرنێست نۆڵتە» و هەندێ لە مێژوونوسانی خۆپارێز، ناسراو به ده‌سته‌ی چوارقۆڵی(١)، هاتبووه ئاراوە، لە لایان ڕه‌خنەگرانی چەپ بە تایبەت «هابرماس»ەوە، بە توندی ڕه‌خنەی لێگیرا. بەڵگەهێنانەوەی هابرماس لەم چەشنە خوێندنەوەیه بەمجۆرە بوو کە بە هۆییکردن (causing)ی کارەساتی ئاشۆڤیتز و فامکردنی وه‌کو پەرچه‌کردارێک بهرانبهر بە هەڕەشەی کۆمۆنیزم، بووەتە هۆی ڕێژەییکردن (relativization)ی خودی کارەساتەکە و هەروەها بووژانەوەی هۆشیاریی نەتەوەیی ئه‌ڵمانی کە دەتوانێ هاودەنگی و تەبایی خۆی لەگەڵ ڕەوتی نازیسم و کارکردە دژەمرۆییەکانی ئەو ڕەوتە نیشان بدات. کەواتە پێویستە ڕووبەڕووبوونەوەمان بهرانبهر به کارەسات، لە ئاستی هۆییکردنێکی ساویلکانه تێپه‌ڕێ و لایەنە ئاکاری و ماناسازییەکانی ڕەچاوبکه‌ین.
ئه‌م ڕووبەڕووبوونه‌وه‌یە دەبێت بگاتە بەرهەمهێنانی هۆشیارییه‌كی تایبەت کە لەئەنجامدا جۆرێک لە شوناس بونیات بنێت و مرۆڤەکانی سەردەم و به‌ره‌کانی داهاتوو لەڕێگه‌ی ئەو شوناسسازییەوە بتوانن بگەن بە ده‌رکكردن (comprerhension)ێکی سەرووتر لە تێگەیشتن (understanding)ی کارەساتەکه و شوناس و بەرپرسیارییەتی خۆیان لە پەیوەندیی لەگەڵ ئەودا دابڕێژنەوە.
«هۆلۆكۆستی گەلی کورد» ده‌بێ پرسیارگه‌لێک سەبارەت بە چییه‌تی مرۆڤ، شوناسی کورد و ئەویدیەکانی، هەروەها فەرهەنگ و شارستانیەتی بکەرانی ئه‌و کارەساتە بێنێتە ئاراوە. لەم بابەتەوە دەبێت پرسیارگەلێک لە چییەتی مرۆڤ بە‌گشتی، شوناسی مرۆڤی کورد و بەستێنی شارستانییەتی وەها دیاردەیەک بەم شێوەیە گەڵاڵە بکرێن:
-
بەڕاستی مرۆڤ (هەم قوربانی و هەم جه‌لاد) ئاوەهایە: ئەم جەلادەی وا ژن و منداڵی بەستەزمان بە گازی کیمیایی قڕدەکات؟ بۆچی ده‌بێت چارەنوسی مرۆڤ وەها بێت که بەم شێوە دڵتەزێنە قوربانی بکرێت؟
-
بۆچی ئێمە کێین کە دەبێت ئەم ڕووداوانە بەم قەبارەوە بەسەرماندا بێت؟ دەبێت بوونی مێژوویی و شوناسی فەرهەنگیمان چ دۆخێکی پێکهێنابێ وا ئەویدی بەردەوام وەک دوژمن دەمانبینێ؟ بۆچی فاشیزمی بەعسی و فاشیزمی داعشی تەنیا لەو وڵاتانە سەرهەڵدێنن که کوردی تێدا دەژی؟
-
بۆچی فاشیزمی بەعسی و درێژەی ئەو ڕەوتە واته داعش، لە دڵی وڵات و فەرهەنگێکه‌وه سه‌رده‌ردێنێ که خۆی بە میراتگری شارستانییەتی ئیسلامی و قۆناغی زێڕینی ئه‌و شارستانییه‌ته دەزانێ؟
ڕه‌خنەگرانی مودێرنیتە، ئەم کارەساتانە وەکو لادانێک لە ڕۆحی مودێرن یان وەکو هۆکردێکی شارستانییەتی مودێرن له‌قه‌ڵه‌مناده‌ن، هەر بۆیە بەڕەچاوکردنی تایبەتمەندیەکانی ئەم کۆمەڵکوژییانە لە بەستێنی مۆدێرنەدا، دانیان به ئه‌قڵانیبوون(rational) ی ئەم کۆمه‌ڵکوژییانەدا ناوه، نەک بە ئه‌قڵانیبوونیانreasonable) ). ئه‌وان هەوڵدەدەن میکانیزمگه‌لی مۆدێرنی به‌شدار له کارەساتەکاندا که هەمیشە وەکو بێلایەن سەیر کراون، بناسێنن و ئاشکرایان بکه‌ن. زیگمۆند باومەن[1]بۆ نیشاندانی تایبەتمەندیە مۆدێرنەکانی ئەم جۆرە کۆمه‌ڵکوژیانە، جەختدەکاتە سەر سێ خاڵی سه‌ره‌کی:
«هه‌موان له‌دووی «یوتوپیایه‌کی تاک واتایی» ده‌گه‌ڕان؛ وێناکردنی جۆرێک هاوچه‌شنیی ڕه‌گه‌زی، ئه‌تنیکی، نه‌ته‌وه‌یی یان چینایه‌تی که به‌ناوی ئه‌وه‌وه، هه‌ر شتێ که له‌گه‌ڵیدا نه‌گونجێ، شیاوی سڕینه‌وه‌یه…نەبوونی سپۆنتانیتی (spontaneity)ی تۆکمه لە لایەکەوە، لە لایەکی دیکه‌شەوە زاڵبوونی جۆرێك له بەرنامەڕێژیی ئاوه‌زمه‌ندانه، کە بابەتەکان بە پشوو درێژیەوە هەڵده‌سەنگێنێت، لە تایبەتمەندییەکانی کۆمه‌ڵ کوژیی مۆدێرنن.» (له زاری ڤینکله‌ر [2]،١٣٩٥: ل١٦٢)
لە درێژەی ئەم تایبەتمەندییانەدا، هەروا کە ڤینکله‌ر (Heinrich August Winkler) بە جوانی بەڵگە دێنێتەوە، گۆڕانێک لە ئەویدی دژبه‌ریی کۆنه‌وه بۆ ئەویدی دژبه‌ریی نوێ ڕوویداوه، ئەویش ئەوەیە کە قوربانییەکان تەنیا لەبەر ڕه‌وشت یان بیر و باوەڕێکی تایبەت ناکاته ئامانج، بەڵکو بە ڕوانگەیەکی زاتیەوە بوون، و شوناسیان ده‌کاته ئامانج.
فاشیسته ئه‌ڵمانه‌كان لە ڕوانگە و کرده‌وه‌کانیان بهرانبهر به بابەتی ڕەگەزی، لایه‌نه بایۆلۆژیکیەیان بە باشی ده‌رخست و لە ڕەوتی سڕینەوەی ئه‌تنیکی جوولەکەکاندا ئەم جۆرە کۆمه‌ڵ کوژییەیان به ئاپاراتوسگەلی ژینۆسایدی نوێوه، به چڕ و پڕی هێنایه گۆڕه‌پانی کرده‌وه. کورده‌کان هه‌روه‌ها له‌چاو فاشیزمی به‌عسی و داعشی، جڤاتێك پێکده‌هێنن که به‌رده‌وام هاوگرتوویی و هاوسه‌نگیی جیهانی ئایدیالی ئه‌وان ده‌شێوێنێت؛ [واته کورده‌کان] وه‌کو سیمپتۆمێک، له گشتێتی زێد و نه‌ته‌وه‌ی عه‌ره‌بیه‌وه خستنه‌سه‌ری سایكۆلۆژی [3](projection) ده‌کرێن تاوه‌کو یه‌کتایی وکه‌لێنی ده‌مارگیری قه‌ومی وه‌ك -ئایدیایه‌کی نه‌خۆشئاسا – کۆبه‌ندی ده‌كات.
پێکهاتە تازەکانی هێز، بە وتەی ئاگامبێن[4]، بەناوی (بیۆ – پۆلتیك (bio-politicsو (بیۆ – ده‌سه‌ڵات) (bio-powers) ە کانەوە، كارده‌كه‌ن سه‌ر گۆڕانی وێنای ( مرۆڤی سیاسی) بە (مرۆڤی دیمۆگرافیک)، به‌مانای تاکه‌کان و میلله‌ته‌كانیان، نه‌زۆک و ڕێسامه‌ند کردووه و هه‌وڵده‌ده‌ن له‌ڕێگه‌ی ته‌کنۆلۆژیای كۆنترۆڵه‌وه مرۆڤی دەستەمۆ و پراکتیس به‌ڕێسا کراو بخولقێنن.
جه‌نگی جیهانی دووهه‌م – جه‌سته كۆنترۆڵكردن- له‌ناوبردن و جیاكردنه‌وه
«بیۆ- پۆلیتیك »ەکان هەموو تاکه‌کانی کۆمەڵگا دەکەنە ئۆبژەی حوكمداری و بە هەڵپەساردنی یاسا، بارودۆخێکی ده‌گمه‌ن دەخوڵقێنن، باروودۆخێک کە ژیانی مرۆڤەکان دادەبەزێنێتە سەر ئاستێکی ڕووته‌ڵه و ده‌یخاته ژێر چه‌تری هه‌میشه‌یی توند و تێژی و ته‌وژمی یاسا. به‌م پێیه دەتوانین بڵێین؛ دەرەنجامی ئەم پێکهاتە سیاسییانە، نەک چاکسازی و بەختەوەری، بەڵکوو بەرهەمهێنانی مرۆڤێكی بەیدەسته؛ مرۆڤگه‌لێک که‌وا لە چوارچێوەی ژیانی ڕێسامه‌ندی «بیۆ- پۆلیتیك »ه‌کان دەگۆڕدرێن بۆ جه‌سته‌گه‌لێکی بە دوور لە بیرکردنه‌وه و لە که‌مپ و کارەساتەکانی کۆمه‌ڵکوژیدا ده‌کرێنه بوونەوەرانێکی بەیدەست و مردووگەلێکی سیمبۆلیک.
»لە ئه‌ڵمانی هیتلەری دا، ڕەوتێکی بێ وێنەی ڕه‌هاسازیی (بیۆ – ده‌سه‌ڵات) بۆ په‌ره‌پێدانی ژین، له‌گه‌ڵ بزاڤی بێ سنووری به هه‌مان ئه‌ندازه ڕه‌های هێزی باڵاده‌ست بۆ په‌ره‌پێدانی مه‌رگ ده‌چنه خانه‌یه‌که‌وه؛ بە چەشنێ کە «بیۆ -پۆلۆتیك » لە گەڵ «مەرگ- پۆلۆتیك » بێ ناوبژیوان یه‌کده‌گرنه‌وه.»(ئاگامبێن، ١٣٩٦: ٩٤)
ڕێکاره ڕه‌خنەییه‌کان، هەمیشە چاوه‌دێری لایەنە نەخۆشەکانی مۆدیرنە ودوالیزه‌ی «ڕۆشنگەری- ئه‌فسانه » و «بیۆپۆلیتیك – که‌مپ» بوون و پێکهاته‌ی ئه‌و جووته‌یان وەکوو میکانیزمێکی لێکدژ، لە ناخی بێهاوتایی و یەکپارچەیی مۆدێرنەدا، شکاندوو‌ه. ئه‌گه‌ر ڕۆشنگەری، بە وتەی نوسەرانی (دیالەکتیکی ڕۆشنگەری) بەسەرکوت و بۆدواوه پاڵ نانی جیهانی حكایه‌ته‌كان به‌گه‌ڕکه‌وتووه، بەڵام بەردەوام ئەم ئەویدییە دەرکراوە، لەبەر دەرگا چاوەڕێ بووە و لە قه‌واره‌ی میوانێکی نه‌خوازراودا (فاشیزم و ڕەگەزپەره‌ستی) خەونی خۆشی شارستانییەت و پێشکەوتنی مۆدێڕنی ئاڵۆز کردووه.
مرۆڤی بە ڕواڵەت دابڕاو لە ئاوەزمەندیی سروشتی و میکانیزمی میمه‌سیس[5](هونه‌ر)ی جادوویی، هەوڵدەدا لەپاڵ ئاوەزمەندیی ته‌کنۆلۆژیکدا بۆ خۆی په‌نایه‌ک بدۆزیتەوە هەر بۆیە خۆی ڕاده‌ست و ده‌سته‌مۆی ئه‌قڵانیه‌تی سارد و خاڵی له ئاوه‌زی ته‌خنه[6] ده‌کات و به‌م بۆنه‌شه‌‌وه تووشی دوو هێند‌ی‌تر نامۆیی ده‌بێت و بە کەڵک وەرگرتن لە میکانیزمێکی جێنشین، بە ناویدیهاوێژی هەوڵدەدا هەستی نامۆیی و دڵه‌راوکیی دەروونی خۆی لە دونیای دەرەوە ساڕێژ بکا.
فاشیزمی بەعسی و داعشی هەموو وزه ترۆماتیکی ده‌روونیه‌كه‌ی خۆیان هاویشتە دەرەوەی خۆیان، بۆیە لەهەرکوێ بێ دوژمنێکی خەیاڵی بەچەشنێکی ڕوون و به‌رهه‌ست ڕۆدەنێنەوە. پارانۆیای فاشیستی کورد و ناوچەکانی کوردستانیان وەک ئۆبژەی شوناس-سازیه‌تی خۆیان هەڵبژاردووە؛ شوناسێک کە لە خستنه‌سه‌رێكی سایكۆلۆژی دوژمنساز و هاوکاتیش هاوچەشن سازدا، جگە لە کۆمه‌ڵکوژی وخاپوور کردنی گوند و مەزرا، کۆچی زۆرەملێ، بە ته‌عریبكردن، جێگرتن و پیسکردنی ئاو و هەوای ناوچە کوردیەکان بە گازی کیمیایی هیچ ئەنجامێکی تری بە دوادا نه‌بووه.
ئه‌گەر هیتلەر خەونی به پێکهێنانی « فه‌زایه‌كی بێ میلله‌ت »(volkloser Raum) لە بەشێکی ئەورووپادا ده‌بینی، بەعسی و داعشییەکانیش هەمیشە لە یوتۆپیاکانیاندا، جوگرافیای کوردستانیان وەکو ناوچه‌یه‌کی کۆنترۆڵکراو و خاڵی لە دوژمن ( له میلله‌ت) وێنادەکرد، جەماوەرێکی خەساو و بەعەرەبکراو، کە بە مانای ڕاستەقینە كۆنترۆڵكرابێت و ئاوەزمەندیی سیاسی و پراکتیزهی ئاگایانەی بەتەواوی له ناو چووبێ.
فاشیزمی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئه‌گه‌رچی هەمیشە زاری پڕ بووە لە هەندێ دروشمی قه‌به بۆ پاساو هێنانەوەی دڕندەییەکانیان وه‌ك (یه‌كڕیزی نیشتمانی) بە هه‌وێنێ سوسیالیزمه‌وه بیگرە تاوه‌كو ده‌گاته هەتا خه‌لافه‌تی ئیسلامی بە پاشکۆ دینییەکانییەوە که‌ڵکیان وه‌رگرتووه، بەڵام ئەم سەرنج و خۆشه‌ویستیه سەرەتاییانە بە درێژایی ڕەوتی پاکسازی رەگەزیی کوردەکان تا کۆتایی بڕی نەکردووە و لایه‌نه پاتۆلۆژیکه‌که‌یان خۆی نواندووه. لە دواییدا ئەمە شەیدایی کوشتن و لۆجیكی پووچگه‌رایی شەڕەنگێزیە زاڵدەبێت به‌سەر ڕه‌وشتی بکوژان و ئەنفالچیاندا؛ بە وتەی ئادۆرنۆ «هۆسمه‌ند ، چیدی لە ێەوتی هۆشیارکردندا ئامادە نییە»، مرۆڤگه‌لێكی بێ سۆبیكتیڤ، که توانایی ڕامان و بیرکردنەوەیان لەدەستداوە و نەدەنگی ویژدان، بەڵکو دەنگی مۆتەکەكان دەبیستن.
ژینۆساید دیاردەیەکی کتووپڕ و بێ پێشه‌کی نیە، بەڵکو وه‌کو ڕەوتێکی چەند قۆناغی لە پلەی یەکەمی (ئه‌ویتر -كردنێكی) ئاساییه‌وه دەست پێدەکا و لە ڕه‌وتكێدا وەکو زمانکوژی(linguicide) و فەرهەنگ سڕینەوە(culturicide)دا بەردەوام دەبێت و دەگۆڕدرێ و لە ئەنجامدا دەگاتە توندوتیژی و سڕینەوەی جەستەیی.
ئەویدیكردن (othering)، بە تێپه‌ڕکردنی چه‌ند قۆناغێكی وه‌ك پۆلێن‌كردن (هەر جۆرە پۆلێن‌بەندییەکی کڵێشەیی)، سیمبۆل سازی (نیشانە و سیمبۆله‌کان) ، جیاوزی دروستكردن (حاشاکردن و نەدانی مافی هه‌ندێ له خەڵک)، سڕینه‌وه‌ی مرۆڤایه‌تی (حاشاکردن لە تایبەتمەندی مرۆیی گرووپه‌كان لەلایەن دەستەی زاڵەوە)، ئامادە‌سازی(دەستنیشان کردنی گرووپی ئامانج)، ئازاردان(ئەشکەنجە دان و برسێتی و کۆچی زۆرە ملێ و…)، وێرانكاری (کۆمه‌ڵکوژی)، حاشاکردن(حاشا لە کارەسات و ئەرک سڕینەوە بهرانبهر بە کارەسات)، مسۆگەر دەبێت.
دەبێ بڵێین کە هەمیشە ده‌سپێکه‌کان یان ئاکاری به‌رهه‌مهێنه‌ری جینۆساید له‌به‌رچاو نه‌گیراون و سەرنجی هەستیاریی ڕاستەقینەیان ئەو چه‌شنه‌ی کە پێویسته، نەدراوە. بەڵام پێویسته بزانین که وەکو: دان نان بە ئایدیۆلۆژیای فاشیستی و رەگەز پەره‌ستی، دەنگ دان بە حیزبە توند ئاژۆکان، بزاڤی په‌ره‌پێده‌ری ڕق و توند و تیژی، کۆچەردژبه‌ری، پەرە پێدانی کڵێشه‌سازی ڕەگەزی و ئه‌تنیکی، ڕوانین لە سەرەوە بۆ خواره‌وه(top-down) یان ڕووانینی سەنتەرخوازانە بۆ که‌سانی دی(پەڕاوێز خستنی که‌سه‌کان!) و … دەبێتە هۆی چالاکبوونی پرۆسه‌ی ئەویدیكردن و ئەویدی نه‌ویستی، کە ئه‌مه‌ش له شێوه‌ی ڕەوتێکی گه‌شه‌سێنه‌رانه‌‌دا بە توند و تێژیی راستەوخۆ و وەلا نان و حاشای هەمه لایەنەی ئەوی دی دێته کۆتایی.
دانانی سنوورگەلی جیۆپۆلەتیک و دامەزرانی ده‌وڵه‌تگه‌لێکی ناکارامه، کە دەکرێ بە جۆرە دوورهاویشتنێکی نه‌وه‌کامی کۆلۆنیالیزم و پێکهاتە سیمبۆلیکه‌که‌ی واته ڕۆژهەڵاتناسی(orientalism) لە ڕۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاست له به‌رچاو بگیرێ، له سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مدا ئه‌تنۆدەوڵەت (ethno-state)گه‌لێکی ساخته‌ی بەرهەم هێنا کە لەگەڵ سنوورگەلی ئه‌تنیکی، فەرهەنگی و نەتەوەیی ناته‌با بوون؛ هه‌ر بۆیه ئه‌م ده‌وڵه‌تانه بە په‌ره‌پێدان و درێژەدانی ڕەوتی ئەویدی نه‌ویستی و دامەزراندنی پێوەندی لە سەر بنەمای پایین ده‌ستی، بوونه هۆی خوڵقاندنی ماشێنی ژینۆساید لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. کۆلۆنیالیزم لە دوای هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆری عوسمانی، بە واتایه‌ک«ئاشتیی سه‌قامگیرکرد تاکوو شەڕ بەردەوام بێ»(٢) هه‌ر بۆیە بە دانانی سنووره‌كانی سایکس-پیکۆیی، ناوچەیەکی پارێزراوی بۆ تاوناكاری و کوشتنی سیستەماتیکی ئه‌تنیک و گەلانی بن دەست، پێک هێنا.
یاساكانی ئەم ئه‌تنۆ دەوڵەتە ساختانه، کە لە نوێنه‌رایتیه‌وه (representation) و ناساندن(recognition)ی جیاوازی فەرهەنگی و نەتەوەیی بێ به‌شبوون، بە پەیڕەوی لە لایەنە خۆویستیه‌کانیان، چێژی شکاندن و هه‌ڵپه‌ساردنی یاسایان به کرده‌وه ده‌رهێنا و گه‌شه‌ی خۆیان لە سەر بڕین و خوێن ڕشتنی ژن و زارۆکی بەستەزمانی کوردا، نیشاندا. له‌و ڕووه‌وه که سنوورە داسەپاوەکان و یاسا نادادپه‌روه‌ریه‌كانی ئەم «ئه‌تنۆ-دەوڵەت»انە لە تواندنه‌وه و ڕاهێنان (به که‌یفی خۆ ڕاهێنان)ی خەڵکانی ئەم بیۆ -ده‌سه‌ڵاته(bio-power)انە ناکارامە بوون، به‌رده‌وام «سیمای دزێو و پۆخڵی یاسا«(٣) و به‌‌کارهێنانی دۆخی نائاسایی حوزووریان هه‌بووه تا سێبەری مەرگ و توندوتێژی باڵ بکێشێ بە سەر میلله‌تاندا و پاشماوەکانیشیان، واته شایەتحاڵه‌کان، زه‌نده‌قیان بچێت و به پێوه بمرن.
بێگومان ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ وه‌ک «شایه‌تحاڵ»ێکی ڕاستگۆ له‌م کاره‌ساته‌نه بدوێین و وه‌بیریان بهێنینه‌وه ڕه‌نگه هه‌وڵه‌که‌مان زۆر سه‌رکه‌وتوو نه‌بێت، چونکە لە دوای ئەنفال و کارەساتی هه‌ڵه‌بجه و سەردەشت، تەنیا ئەو وتاره دەتوانێ شایەتحاڵی کوڵ و که‌سه‌ری کارەسات دیتووان بێت، کە بە چەوت بینییەوە، ده‌رخه‌ری هۆکارگەلی بە ڕواڵەت راست و دروستی شارستانیەتی نوێ بێت و به‌رهه‌ڵدایی حاکم و حکوومەتمەندی به ته‌پی ئاشکرا ڕابگه‌یه‌نێت.
دوایین پرسیار ئەمەیە:دەبێ کێ شایەتی بۆ کارەسات بدا و »شایەتحاڵ»کێیە؟ بە وتەی ئاگامبێن: ئەوەی کە ترسناكی کارەساتەکەی هەست پێکردووە و ڕۆچووه‌تە نێو قووڵایەکانیه‌وه، لە ڕەوتێکی سووژە سڕینەوەدا، خود سڕینه‌وه‌دا، هۆشیاریی و ئاگایی و زانیاری خۆی لە بابەتی کارەساتهكه لە دەستداوه و لە درکاندنی ئه‌زموونی تۆقێنه‌ری خۆی بێ دەسەڵاتە (نا-مرۆڤ:non-human). ئەو کەسەش که شتێکی دیتووە یان بیستووە، وەکو «نیمچه -شایەت» ێک شتێکی نییە بۆ گوتن، بۆیە ناتوانێ لە پێگەی گه‌واهیداندا کارەساتەکە بگێڕێته‌وه(مرۆڤ).
ئەم دۆخە ئاپۆڕیکە وا لە یەکەم ڕوانیندا نائه‌گه‌ربوونی شایەتی نیشانده‌دا، هەمان ئه‌و دۆخە ناتەبایە که شایەتی مومکین ده‌کا:
«شایەتی لەوێوە ڕوودەدا کەوا که‌سی بێ ده‌نگ، قسەکەر دێنێتە په‌یڤین، وە هەروەها لەوێدا که قسەکەر نائه‌گه‌ربوونی قسەکردن له قسه‌کانیدا ته‌حه‌مول ده‌کا، بە چەشنێ کە بێدەنگ و قسەکەر، واته نامرۆڤ و مرۆڤ، پێ دەخەنە نێو هەرێمێکی بێ جیاوازیەوە، لەوێدا ڕێکخستنی پێگەی (سووژە- خود- سوبێكت ) شانسی (جەوهەری خەیاڵی من) ئه‌سته‌مه، لەگەڵ ئەوەش شایەتحاڵی ڕاستەقینە ئه‌گه‌ری هه‌بوونی لاوازه .«(هەمان:١٣٤)
به‌م پێیه لەم و نا-ئه‌گه‌ربوونی شایەتحاڵی ڕاستەقینەیەدا پاشماوەیەک لە ناهاوشێوه‌یی و نا-مرۆڤه (واتا کارەسات دیتووە ڕاستەقینەکە) و مرۆڤ وه‌ك (نیمچه شایەتحاڵ) بە جێ دێڵێ و «بە تەواوی لە ناونەچوونی مرۆڤ» ده‌سه‌لمێنێ » لێره‌دا شایەتحاڵ پاشماوەکەیە.«(همان: ١٤٩)
لە ئەنفالدا، کاتی زیندە بەچاڵکردنی هەندێ لە ژن و منداڵانی ئۆردووگا‌ی تۆپزاوا(topzawa)(٤)، هه‌وروه‌ها لە بیابانەکانی سەماوە، کوڕێکی تەمەن دە ساڵان، بە ناوی تەیموور، به‌سووكی بریندار ده‌بێت، دەتوانێت خۆی لە ژێر لاشه‌كاندا بشارێته‌وه و دوایش خۆی ڕزگار بکات. پەنا بەرێتە به‌ر بنەماڵەیەکی بیابان نشینی ناوچەکە و بەم جۆرە زیندوو بمێنێتەوە. تەیموور(٥) نموونەی شایه‌تحاڵێكی ڕاستەقینەیه و لە ڕاستیدا «نا-مرۆڤ»ێکە کە تەنیا دەتوانێت ئەم ڕووداوە ناخۆشە وەکو چیرۆکێکی تۆقێنه‌ر، بە گێڕانەوەیەکی منداڵانە بگێڕێته‌وه، هه‌ربۆیه هەمیشە بێدەنگ ده‌مێنێته‌وه. تەیمووری ڕزگاربوو، وێنە و فیگۆرێکی ناتەواوە لە تەیمووری ڕاستەقینەدا، کە هه‌رگیز ناگه‌ڕێته‌وه سه‌ر دۆخی ئاسایی ژیان. هه‌ر بۆیه ته‌یموور لە تافی لاویدا بە هۆی ئەو تامەزرۆییەی بۆ ڕاوكردنی ئاژەڵان هه‌یبوو، له کاتی ڕاودا تووشی تاوان ده‌بێت و ده‌بێته بکوژێك.
نموونه‌یه‌کیتر لەم فیگۆرە ڕاستەقینانەی شایەتی، کەوا بە چەشنێکی پارادۆکساڵ نه‌یانتوانیووه شایەتی بده‌ن، ئەو ژن و کچە ئیزەدییانەن که لە دوای ئازادیی موسڵ لە دەستی داعش، توانای وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی بیرەوەرییەکانی ڕابردوو و ناسینه‌وه‌ی دایک و باوک و کەس و کاریان نییه.(٦)
لە لایەکی تریشەوە میدیاکان و ئاپاراتووسە نوێنه‌ریه‌كان هه‌رگیز ناتوانن بچنە پێگەی شایەتحاڵەوە و دەست ببەن بۆ بابەتی نا- ئه‌گه‌ربوونی به‌‌قسه‌هێنانی ئه‌زموونێکی مرۆیی لە به‌رامبه‌ر کارەساتدا. ئەم میدیایانە، یان بە شێوازێکی ئەویندارانە و ڕۆمانتیک کاردانەوەی بێدەسه‌ڵاتانە ڕۆڵی نوێنه‌رایه‌تی كولتوری قوربانی ده‌گێڕن و یاریده‌كه‌ن به ڕۆڵی قوربانی و درێژە پێدەدەن و به‌مه‌ش دەست دەدەنە جوانناسانە کردنی تاوانكاری. یاخود ئه‌وه‌ی هەندێ جار یادی قوربانییەکان و دۆخی پاشماوەکان وەکو كارته‌كی فشاری سیاسی لە گه‌مه‌ی دەسەڵات و بەربەرەکانێی هەڵبژاردندا خەرجدەکەن. ئەمجۆرە مامه‌ڵه‌كردنه به کاڵایكردن و فتیشیكردنی كاره‌ساته‌كانن، بێگومان هاودەستن لە گەڵ گوتاری جەلاد، گوتارێک کەوا هۆ و به‌رهه‌م هێنه‌ره‌وه‌ی تاوانه جۆربەجۆرەکانیەتی.
دەڵاڵانی مافناس، لادەرانی دەروونناس، ئەندازیارانی زانستی سیاسی و پەیمانکارانی کۆمەڵناسیش وا سه‌رجه‌م کارەساتەکەیان دابەزاندووە بۆ هه‌ندێ ڕوانگەی بێ لایەنانەی زانستی و بە وتەی خۆیان ! ئاکادێمیک (بە وته‌ی لاکان گوتاری زانکۆ)(٧)، هه‌روه‌ها بە ئاڕاستەکردنی په‌یوەندیه‌کی ئاشکرای نێوان دوو ئاڵته‌رناتیڤ پێیان وایە کارەساتەکەیان ناسیووە، هاودەستن لە گەڵ هه‌مان ئاپاراتوسی (بیۆ – پۆلتیك) که لە پێناوبەرهەمهێنانی مرۆڤگەلی ژێرده‌سته كارده‌كه‌ن . به وته‌ی فۆکۆ هه‌موو ئه‌م ناوه‌نده ڕێساسازانه له کۆتاییدا له سه‌ر بنه‌مای ده‌ست ڕاگه‌یشتن به کۆمه‌ڵگه یه‌کی به‌دیسیپلین و گوێڕایه‌ڵی و فه‌رمانبه‌رێتیی سووژه‌کان هه‌نگاو ده‌نێن. به‌م پێیه ته‌نیا ئەندێشە و پراکتیزهی ڕه‌خنە‌گرانەیە که چه‌وتیه‌كان ده‌بینێت و توانای ئاسكراكردنی ناته‌واویی لارییه‌كانی (بیۆ-پۆلیتیك) و پڕۆدێكته‌كانی هه‌یه.
په‌راوێزه‌كان
*ئاماژه:ئەم وتارە، دووباره نووسینه‌وه‌ی گوتارێكی دوکتۆر مه‌سعوود بینەندەیە که لە کۆڕی سیهەمین(٣٠) یاده‌وریی قوربانیانی کیمیابارانی سەردەشت لە شاری سەردەشت بەڕێوە چوو، به زمانی فارسی پێشکەش کرا و هەندێ خاڵ و ژێرنووسیشی پێ زیاد کراوە.
(١) کۆمه‌ڵێکی چوار کەسییە و بە چوار کەس لە مێژووزانانی خۆپارێز(ئاندراس هیلگروبر، میشائل ئشتورمر، کلاوس هیلدبراند و ئەرنست نولته) دەوترێ کە لە دوای شەڕی دووهەمی جیهانی دا لە ڕوانگەی جۆرە نەتەوە خوازییەکی ئاڵمانییەوە، دەستیان کردە ڕاڤە و ڕاژەی کارەساتی هۆلۆکاستی جوولەکەکان؛ بۆیە لە لایەن ڕخنە‌گرانەوە بە شیاوسازی و حاشا لە تاکییەتی کارەساتەکە بەرتاوان کران. سەرچاوە:
-برودکرب، ماتیاس (١٣٩٥) آشوویتس یکتا؟ (ارنوست نولته، یورگن هابرماس و ٢٥ سال دعوای تاریخ‌نگاران)، ترجمه‌ی مهدی تدینی، تهران: انتشارات کویر.
– وینکلر، هاینریش آوگوست (١٣٩٥) آشوویتس و موارد دیگر گسست در تمدن(افکاری پیرامون مکان تاریخی هولوکاست)، در آشوویتس یکتا؟ (ارنوست نولته، یورگن هابرماس و ٢٥ سال دعوای تاریخ‌نگاران)، ویراسته‌ی ماتیاس برودکرب، ترجمه‌ی مهدی تدینی، تهران: انتشارات کویر.
-آدورنو، تئودور و هورکهایمر، ماکس (١٣٩٦) دیالکتیک روشنگری، ترجمه‌ی مراد فرهادپور و امید مهرگان، تهران: نشر هرمس.
– آگامبن، جورجو (١٣٩٦) باقی‌مانده‌های آشویتس (شاهد و بایگانی)، ترجمه‌ی مجتبا گل‌محمدی، تهران: نشر بیدگل.
(٢) ناوی کتێبێک نزیک بەم ناوەیە و لەم دواییانەدا وەرگێڕدراوەتە سەر زمانی فارسی و بڵاو کراوەتەوە:
فرامکین، دیوید(١٣٩٦) صلح کردند که جنگ بماند (چگونگی یورش به خاورمیانه و دائمی‌شدن جنگ) دو جلد، ترجمه‌ی داود حیدری و مفید علیزاده، تهران: انتشارات دنیای اقتصاد.
(٣) بە‌پێی دەروونشیکاریی لاکانی، سووپێرئێگۆی یاسا، لایەنێکی بێ‌شەرمی هەیە و هەمیشە فه‌رمان دەدا بۆ شکاندنی یاسا و کەیف‌خۆشی لەم نەریت شکێنییە.
(٤) https://www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/ANFAL8.htm: “For the young, the final stage was Topzawa.” (Rahman, an elderly man from Darbarou village, Taqtaq.)
(٥) http://aliraqnet.net/2014-09-08-18-55-45/
(٦)نۆهاڵ کچێکی پێنج ساڵانی ئیزەدییە و سێ ساڵ لە گرەوی داعش بووە و زمانی کوردی بیر چۆتەوە و تا ڕادەیەکی زۆریش توانایی زەینی خۆی لە دەست داوە. ئەو کچە ئەندامانی بنەماڵەی ناناسێتەوە و تەنیا دەتوانێ بڕگە‌بڕگە چەند وشەی عەرەبی بە زمان بێنێ.
http://www.rudaw.net/sorani/kurdistan/080720172
(٧) University discourse: http://www.lacan.com/zizfour.htm
[1]Zygmunt Bauman
[2]Heinrich August Winkler
[3] پرۆجێکشێن که له کوردیدا دوو به‌رانبه‌ری «خستنه سه‌ر»و «دوورهاوێژی»بۆ داده‌نرێ به‌واتای هاوێشتن و له خۆ دوورخستنه‌وه‌یه ؛ واته میکانیزمێکی ده‌روونییه که مرۆڤ هه‌ست و ڕه‌وشته دزێۆ و ناله‌باره‌کانی خۆی به نێوێ که‌سێکی دیکه‌وه ده‌ناسێنێ و ده‌یخاته پاڵ یه‌كێكیتر. به‌م چه‌شنه هه‌ست به ئاسایش و ئارامی ده‌کات.
[4]Giorgio Agamben
[5]Mimesis
[6]Techne
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته به نوسه‌ر خۆی. – ئه‌م گوتاره لێره و له‌وێ دووباره له‌لایه‌ن كولتور مه‌گه‌زینه‌وه پێداچوونه‌وه‌ی بۆكراوه.