عەونی: چێكردنی پردێكی شاعیرانە كە نامانگەیەنێتە یەكتر!
ڕێبوار سیوەیلی
١
لە عەونیدا حاجی قادر، گۆران و سالم بە ڕوونی ئامادەن. شاعیرانی وەك هێمن و سافییش بەشێكن لە پێكەوەبوونەكان. لێرەدا ئاماژەیەك بە سالم و گۆران دەكەم، بەڵام بە كورتی سەرەتایەكی دیكە دادەمەزرێنم: عەونی وێڕای ئەو بێدەنگی و هێمنی و ئەدەبەی پێوەی ناسراوە، كەچی لە شیعریدا شاعیرێكی قۆشمە و یاخیی و بڕێ جاریش لەلاوە چاوێك لە شێوەی پلاردا دادەگرێت. لەوانەش هەموو واوەتر ئەو ڕاشكاوییەیەتی لە شیعردا، كە لەسەر وشە و گوزارە و ناوهێنان ناوەستیت و دەیڵێت:
ئەسڵەحەی جەنگی دەبەستم پاسی كوردستان ئەكەم
قەتڵوعامی تووركەكان و غارەتی ئێران ئەكەم
چونكە دوو قەومی زاڵم خوێنی كوردیان زۆر ڕژاند
دوژمنی خاك و وڵاتم پەرت و سەرگەردان ئەكەم (دیوان: دووەم، ل: 105)
٢
لە ئێستادا هیچ شاعیرێك ئامادە نییە هەستی كوردبوونی خۆی بەمشێوەیە دەربڕێت، نەك لەبەر ئەوەی توورك و ئێرانییەكان دەستیان لە خوێنڕێژی كورد هەڵگرتووە، بەڵكو لەبەر ئەوەی چیتر هیچ شاعیرێك نییە ئاوا سنگی خۆی بۆ میللەتەكەی بە گولـلەی تانەوە بنێت و ئازارە نەتەوەییەكەی دەرببڕێت. بگرە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆكەدا ئەم جۆرە هەستە كە ڕەنگە لە هەریەكێكدا هەبێت، بە بەهانەی ئەوەی بە ڕەیسیزم و ڕەگەزپەرستی تۆمەتبار نەكرێت، دەچەپێنرێت. خۆمان بەڵگەتاشی دەكەین و دەڵێین: كێشەی ئێمە لەگەڵ نەتەوەكان نییە، لەگەڵ حكوومەتەكەكانیانە و حكوومەتەكانییشیان لە زۆر كاتدا هەڵبژێردراوی خەڵكەكەیەتی!
٣
میكانیزمی چەپاندن و خۆخواردنەوە و دانبەخۆدا گرتن، لە سایەی كولتووری مافی مرۆڤ و مرۆڤدۆستییدا ئەوەندە بەهێز بووە، بەدیار چاوی خۆمانەوە میللەتەكەمان لە هەموو بەشەكانی خاكی خۆیدا و لەسەر خاكی خۆی لێی دەدرێت، زیندان دەكرێت و دەشكێنرێت، كەچی نققەمان لێوە نایەت. بگرە لە خوێندنەوەی ئەم جۆرە شیعرەش خۆمان بەدوور دەگرین، نەبا بە دواكەوتوو و شەڕپەرست و.. تۆمەتبار بكرێین. ئێمە لەسەر حسابی شكۆ و شوناسی خۆمان زۆر مرۆڤانە و ڕۆمانسیی و شاعیرانە بووینەتەوە، ئەوەندە لەسەر گۆڕینی دەمامكەكان ڕاهاتووین و هەستەكانمان كپ و سەركووت كردوون، كاتێك دەبینەوە خۆمان یەكسەر دەبینە فیشەكەشێتە. دووژمن و گوتارە چەوسێنەرەكەی بە جۆرێك هاتۆتە ناومانەوە، بەجۆرێك داگیری كردووین، كە چیتر بوێرییمان نییە هەستەكانی خۆشمان بكەین بە وشە و دەربڕین. لە ڕاستییدا دەمەوێت بڵێم عەونی ئازادیی دەروونیی خۆی لەم سەردەمەوە فێر نەبووە، بەڵكو لە حاجییەوە فێر بووە، كە ئاوەكەی (خانی) ڕشتبووی. بەڵام ئێمە چیتر لە ڕووی دەروونییەوە ئازاد نین.
٤
نەتەوەخوازانی پێشوو، نە درۆیان لەگەڵ خۆیان و هەستەكانیان، نە لەگەڵ خوێنەر، نە لەگەڵ دووژمنیش دەكرد. خۆیان تەسلیمی نەتەوەخوازییەكی دیموكراسیانە و ڕۆمانیسانە نەكردبوو. بەڵام لە ئێستادا هیچ نەتەوەخوازییەكمان نییە ئەگەر سەر لە ڕۆماسیزم و دیموكراسییەت و ڕەچاوكردنی مافەكانی مرۆڤەوە دەرنەهێنێت و كەچی لێدان لە نەتەوەو خوێنڕێژی تا ئەم ساتەوەختەش بەردەوامە. هیچكات ئەم گەلی كوردە هێندەی ئێستا دووژمنەكانی خۆی نەناسیوە كە لە هەر كونێكەوە بای بێت، كوردی لێوە دەكەنە نیشانە، كەچی هیچكاتێكیش و هیچ نەتەوەیەكیشم نەبینیوە هێندەی ئێستای ئەم كوردە چاوشكێن كرابێت، چەوسانەوەی قەبووڵ بێت و گوتاری دووژمنی نەكردبێتە هی خۆی و خۆزگە ئەو رۆژانە نەخوات كە لە ژێر ستەمی دووژمندا بووین.
٥
شتێكی گەورە ڕوویداوە: یا ئەوەتا حوكمی خۆیی لە دووژمنانیان تێپەڕاندووە، یان ئەوەتا دووژمنان خۆیان نوێ كردۆتەوە، یانژی سرووشتی مرۆڤی ئێمە بە جارێك بۆتە شتێكی دیكەی جیاواز لەوەی لە ڕووی مێژووییەوە هەبووە. بۆیە كاتێك من شیعری شاعیرێكی وەكو عەونی دەخوێمەوە، هەست بە دووری و نامۆییەكی زۆری كەسێك دەكەم، كە ئیتر نموونەی زۆر نەماوە، یان هەر دەگمەن بووە.
دیوە “سالمیی”یەكەی عەونیشم بۆ گرنگە:
هەرچی كردی لەگەڵ ئێمە، بە نەزانیی بوو فەلەك
دەستی بەستم منی دا، دەست عەجەم و تورك و وەلەك
وەلەك بە واتای داردەستێكە، كە سەرێكی دوو پەل بێ (فەرهەنگی خاڵ) و بە واتای گێژەڵووكە و بەفری بەباوە و كڕێوەش دێت (هەمبانەبۆرینە).
كەر و گا حاكمی غاباتە، لە جێی شێر و پڵنگ
چەقەڵ و ڕێوی گەڕیش، خۆ دەفرۆشن بە دەڵەك
ڕاستی بە جارێ گوم بووە، نایدۆزییەوە بێ سوودە
برەوی سەندووە دەستبڕین و فریو و فێڵ و كەڵەك
ئەمڕۆ ڕۆژگارێكە هەموو خوو و ڕەشوتمان گۆڕاوە
داد لە بێدادییەوە هاتووە، یاسا و قانوون لە كوتەك
٦
عەونی زۆر بە وردی پێگەی بە كەر و گا بەخشیوە و كردوونی بە حاكمی غابات! شێر و پڵنگیشی بیرهێناوینەوە وەك ئەوەی پێشتر لێرەبوون، بەڵام ئێستە هیچ گرنگییان نەماوە. هیچ سووكایەتییەك لەوەی لە ڕۆژگاری ئەمڕۆدا پێی دەگوترێ ناشیرینكردنی ئاژەڵان بە هیچ یەكێك لەو ئاژەڵانە نەكردووە، چەقەڵ و ڕێوی خۆیان بە دەڵەك فرۆشتووە. سیفەتی (گەڕ)یی بە ڕێوی بەخشیوە و بەمەش ڕێوی خۆشەویستتر كردووە، بەبەڵگەی ئەوەی كاتی خۆی كە منداڵ بووین و قسەیەكمان دەكرد، دەیانگوت: دە دانیشە گەڕ و گول! بەڵام گرنگی ئەم ناوانە و شیعرەكە لەوەدایە كە نموونەی ئەمجۆرە مرۆڤانەش لە ئێستادا بە ئاسانی دەدۆزیتەوە. هەر دەڵێی ئەم دەقە لە ئێستادا نووسراوە. كەچی عەونی دەگەڕێتەوە بۆ دواوە و دەنگی ناوەوەی پێیدەڵێت:
(عەونی) نەكەی بێزار بی تۆ، هەر یادی بكە ڕابردوو،
دڵ مەگۆڕە، نەوەك ڕۆژێ لەپڕێك بێتەوە نەك
لەم دەقەی عەونیدا، دەنگدانەوەیەكی سالم لە دوورەوە دەبیستم:
بۆ نەجیبانی ویلایەت بوونە ئافەت، نانەجیب
جامەیی شەهری لە دەست سەحرانشین بەس دادڕان (سالم: دیوان، ل: 693)
ئاغەلەر وەك گورچكی گا، هەریەكە فكرێ لە دڵ
خۆ نیزامیش میسلی سووسەن جوملە دووڕوو، دووزووبان (ل: 696)
گەهێ هەمدەردی ئەكرادن، گەهێ هەم عەیشی ئەتراكن
لە یەك لا مادەری بەرخن، لە یەك لا یاری گورگانن (ل: 706)
ڕاستە ڕێتم و مۆزیك و شێوازەكانیان جیاوازن، بەڵام ناوەڕۆك بۆ هەردوو شاعیر ڕەخنە و تانەیە لە خۆ و لە ڕۆژگار، هاوكات بە وەڕسی پیشاندان لەو دۆخەی تێیكەوتوون.
٧
گۆران و عەونی شاعیری هەمان سەردەمن، بەڵام/ لە شێوازدا تەواو لێكترەوە دوورن، كەچی لە ناوەڕۆكدا شتی هاوبەشیان زۆرە. هەردووكیان كوردبوونیان لە لوتكەیە و وەڕسیی و ڕەخنەشیان لە كورد بێ پەردەیە. بەڵام خاڵێكی گرنگیی هاوكۆییان هەیە كە جوانیی و تایبەتمەندیی ژنانی كوردە. كاتێك ئەم شیعرەی گۆران دەخوێنیتەوەو لەگەڵ (جیهانم پشكنیوە)ی عەونی بەراووردی دەكەیت، یەك ڕۆحیان هەیە:
لە ژێر ئاسمانی شینا،
لە پاڵ لوتكەی بەفرینا
كوردستان گەڕام
دۆڵاو دۆڵ پێوام
نە لە شار و نە لە دێ
نەمدی كەس
وەك تۆ جوان بێ
تۆیت و بەس.. (لە كتێبی گۆران، ل: 102)
٨
عەونی نووسیویەتی:
جیهانم پشكنیوە
نازدار جوانم زۆر دیوە
بەڵام وەك تۆ نازەنین،
نەمدی كەس لە ڕووی زەمین.
بڵێم فریشتەی، ئەو نی
دەنگت خۆشە وەك كەو نی
بە یەزدان و بە زەردەشت
بەو فریشتانەی بەهەشت
ئەگەر ئەوی بەڕاستی
ڕزگار دەبم لە پەستی. (دیوان: چ: 1و ل: 79)
٩
ڕاستە گۆران ئەم كچە كوردەی كە لە هیچ شوێنك نییە جگە لە ناو فەنتازیای خۆی، دەكاتە هۆكاری ئاوەدانی كوردستان، بەڵام بۆ عەونی ئومێد و ئازار لێكیان جیا دەكەنەوە:
ئومێدەكە ئەوەیە لە پەستی ڕزگاری دەكات و هاوئامانجن:
من گۆران، تۆ كرمانج
هەردوو بۆ شوێن یەك ئامانج.
بەڵام ئازارەكە ئەمەیە كە ئاماژە بە وەستانێك لە چاوەڕوانی هیچدا دەكات. بەدەم ئەوەی دەڕۆن و كەچی هەر لە شوێنی خۆیاندا وەستاون و بەو ئامانجە ناگەن، هەر دەشڵێن و تێ ناگەن و لێك ناگەن.
هەر دەڕۆین و پێ ناگەین
هەر دەڵێین و تێ ناگەین
شیوەی ئەم گفتوگۆیە
لاوی كورد ڕەنجەڕۆیە!
نە لەیەك دەگەین
نە بەیەك دەگەین (ل: 80)
١٠
ئەمە چ دۆخێكە؟ دۆخی وەستانێكی هەمیشەیی و بێدەنگییەكی هەمیشەییە. عەونی ئاماژەیەكی وردی بە هۆكاری دروستبوونی ئەم دۆخە كردووە و جێدەستی دووژمن بە پەیوەندیی ئەم دووانەوە دەناسێتەوە: لێكهەڵاواردن و جیاكردنەوەی ناوچە و دەڤەر و شێوەزارەكان بۆ پەراگەندەكردنی نەتەوە. دۆخێكی ژیانەكی سەپێنراو، كە لەم سەدەیەدا ساردییەكی ڕۆحی لە نێوان كوردەكاندا هێناوەتە ئاراوە. بە دەگمەن بەشێكی كوردستان، لە ژێر ستەمی داگیركەراندا كێشەی بەشەكانی دیكەی كوردستان بە هی خۆی دەزانێت. ئێمە وەك دوو ئەڤیندارەكەی عەونی نە لەیەك دەگەین، نە بەیەك دەگەین..
کورتەیەک لەسەر عەونی فەرموون کرتە بکەنە سەر ئینسکلۆپیدیای ئازاد