د. ئەحمەدی مەلا:
دەربارەی شێخ ڕەزای تاڵەبانی و
چەند سەرنجێک
ناوى بەرهەم: ڕوانیم لە درزى قاپییەوە.
نووسەر: د. ئەحمەدى مەلا
لێکۆڵێنەوەیەکى ئەدەبی، ٣١٥ لاپەڕە
چاپى یەکەم، ٢٠٢٥
بڵاوکەرەوە: دەزگای رۆمان
لێدوانى: ڕێبوار سیوەیلى
پێشەکى:
توێژینەوەکەی د. ئەحمەدی مەلا بە ناونیشانی “شێخ ڕەزاى تاڵەبانی: ڕوانیم لە درزی قاپییەوە” لێکۆڵینەوەیەکی قووڵ و چڕوپڕە لەسەر شێخ ڕەزای تاڵەبانی. ئەم توێژینەوەیە بە شێوەیەکی بنەڕەتی هەوڵدەدات ئەو وێنە باوەی شێخ ڕەزا کە وەک شاعیرێکی داشۆڕ و جوێندەر لە هزری گشتیدا جێگیر بووە، تێبشکێنێت. بە شێوازێکی زانستی و ئەدەبی، بایەخ بە ناساندنی شێخ ڕەزا و جێگەی ئەو لە مێژووی ئەدەبیاتی کوردیدا دەدات. لەم وتارەدا دەمەوێت پووختەى ئەم کتێبە بخەمە ڕوو و باس لە گرنگیى ئەم بابەتە بکەم. لە کۆتاییشدا سەرجەکانى خۆم پێشکەش دەکەم.
کورتەی توێژینەوەکە و گرنگییەکانی:
توێژینەوەکە بەسەر چەند بەشێکی سەرەکی و لقەکانیاندا دابەش بووە، کە هەریەکەیان لایەنێکی شیعری و ژیانی شێخ ڕەزا شی دەکەنەوە.
|
|
بەشی یەکەم: هەڵگەڕانەوە و ڕەتکردنەوە
ئەم بەشە بە پرسیارکردن لە دوو دەستەواژەی باو دەستپێدەکات: “قوتابخانەی نالی” و “سێکوچکەی بابان”. نووسەر ڕەخنە لە بەکارهێنانی وشەی “قوتابخانە” دەگرێت بۆ شاعیرانی ئەو سەردەمە، چونکە بە بڕوای ئەو، هیچ بنەمایەکی زانستی و مانیفێستێکی تیۆری لە پشتەوە نەبووە. ئەو ئەم قۆناغە بە “مەعریفەی حوجرە” یان “مەعریفەی تاکڕەهەند” ناودەبات، کە تێیدا شاعیران لە چوارچێوەیەکی داخراوی مەعریفی و ئایینیدا، بە کاریگەری ئەدەبیاتی فارسی و زانستە ئایینییەکان (وەک کەلام، سەرف، نەحو) شیعر و هونەری ڕەوانبێژییان پەرەپێداوە.
لە شیعری حوجرەدا، تێڕوانین بۆ ژن/دڵبەر وەک جوانییەکی ئایدیاڵی و خەیاڵی، دوور لە واقیعێکی بەرجەستە، خراوەتەڕوو. هەروەها ئاماژە بەوە دەدات کە شاعیران نازناوی شیعرییان بەکارهێناوە وەک ئاماژەیەک بۆ خاوەندارێتی شیعرەکانیان، نەک وەک واژوویەک. گرنگی بەکارهێنانی زمانی کوردی وەک زمانی دایک بۆ شیعر نووسین لەم قۆناغەدا دەخاتەڕوو، بەڵام ئاماژە بەوە دەدات کە ئەمە نەگەیشتووەتە ئاستی پڕۆژەیەکی هۆشیارانەی زمانەوانی.
نووسەر پێیوایە شێخ ڕەزا لە دەرەوەی ئەم جیهانبینییە شیعری نووسیوە و بە شێوەیەکی جیاواز لە شاعیرانی پێش خۆی سەیری دنیای کردووە، چونکە ئەوانیتر تێگەیشتنەکانیان لەناو یەک نەزمدا بووە و کەس نەیتوانیوە سنوورەکانی ببەزێنێت. ئەو کات و خودا بە یەک شت دەزانێت لە شیعری حوجرەدا و مرۆڤ بە بوونەوەرێکی “گوناهبار” و “هیچ پێنەکراو” وێنا دەکات.
لادانی شێخ ڕەزا و سەرهەڵدانی “من”ێکی دیکە:
نووسەر باس لەو گۆڕانکارییانە دەکات کە وای لە شێخ ڕەزا کردووە لە شیعری حوجرە لابدات. گەڕانەوەی لە ئەستەنبوڵ (کە لەوێ شاعیرانی نوێخوازی تورکی ناسیوە)، مردنی باوکی و ناکۆکییەکانی لەگەڵ شێخ عەلی برای (کە جێنشینی باوکی بوو) و هەستکردنی بە دابڕان و پەراوێزخستن، بە هۆکارە سەرەکییەکان دادەنرێن بۆ ئەم لادانە.
شێخ ڕەزا سەرەتا لاسایی شاعیرانی پێش خۆی کردووەتەوە، بەڵام دواتر بە شێوەیەکی هۆشیارانە لادانێکی ڕاگەیاندووە. ئەم لادانە لە خودی شێوەی شیعر نووسینیدا ڕەنگی داوەتەوە، کە تێیدا زمانێکی ئاشکرا و ڕاستەوخۆ بەکاردێنێت، خۆی وەک “من”ێکی زیندوو، واقیعبین، شەڕکەر و جوێندەر نیشان دەدات، کە لەناو ململانێکانی ژیاندا دەژی و ڕووبەڕووی دنیا دەبێتەوە. ئەو سنووری “من”ی خەمۆکی شیعری حوجرە تێدەپەڕێنێت و ئیرادەی کردار لە شیعرەکانیدا دووپات دەکاتەوە.
بەشی دووەم: لەناوچوونی سەنتەر و سەرهەڵدانی واقیع
ئەم بەشەی نووسینەکە بە شێوەیەکی قووڵ و شیکارانە، گۆڕانکارییەکانی نێو شیعری کوردی لە سەدەی نۆزدەهەمدا دەخاتە ڕوو، بە تایبەتیش سەرنج دەخاتە سەر ڕۆڵی شێخ ڕەزای تاڵەبانی وەک پێشەنگێک لە تێکشکاندنی شیعرە کلاسیکییەکان (شیعری حوجرە) و کردنەوەی دەرگایەک بە ڕووی واقیعدا.
نووسەر بە تێڕوانینێکی قووڵەوە باس لەوە دەکات کە شیعری حوجرە چۆن لە چوارچێوەیەکی تەسک و کاتێکی خەیاڵیدا بە دڵبەرێکەوە خەریک بووە، دڵبەرێک کە سیمایەکی پیرۆزی پێدراوە و بووەتە سەنتەری شیعر. ئەم شیعرە کاتێکی مێژوویی و ئەزموونی ژیاری نەبووە، بەڵکو بەردەوام دووبارەبوونەوەی خەونبینینێک بووە بە دڵبەرەوە. شاعیرانی حوجرە لە تراژیدیایەکدا ژیاون، چونکە گەیشتن بە دڵبەر هاوکێشە شیعرییەکەیانی تێکدەشکاند.
لەم خاڵەوە نووسەر دێتە سەر ڕۆڵی شێخ ڕەزای تاڵەبانی، کە چۆن پشت لەم جۆرە شیعرە و “کەرتە ئەڵماسە” دەسکاریکراوە هەڵدەگرێت. شێخ ڕەزا دەست بۆ بابەتی نوێ دەبات و سنوورەکانی سەنتەر دەبەزێنێت، واقیع و ڕەگەزە ئاڵۆزەکانی ژیان بە ڕووی شیعردا دەتەقێنێتەوە.
یەکێتی بابەت: یەکێک لە گۆڕانکارییە سەرەکییەکان کە شێخ ڕەزا دەیانهێنێتە کایەوە، یەکێتیی بابەتە لە شیعردا. لە کاتێکدا شیعری حوجرە زیاتر لەسەر بنەمای یەکێتیی دوو دێڕ و سەروای وشە بنیات نراوە، شیعری شێخ ڕەزا خاوەنی یەکێتییەکی بابەتییە کە زیاتر لە شیعری نوێ نزیکی دەکاتەوە. نووسەر بە شیعرێکی شێخ ڕەزا کە بۆ برازاکەی نووسیویەتی، بە وردی ئەم خاڵە ڕوون دەکاتەوە، کە چۆن شیعرەکە سەرەتا و ناوەند و کۆتاییەکی هەیە و چیرۆکێکی دیاریکراو دەگێڕێتەوە.
سەرهەڵدانی واقیع: نووسینەکە تیشک دەخاتە سەر ئەو ڕەگەزە واقیعییانەی کە شێخ ڕەزا دەیانهێنێتە ناو شیعر. لە کاتێکدا شیعری حوجرە زۆرتر لە دەستەواژە عیرفانی و فەلسەفییەکاندا دەژیا، شێخ ڕەزا بە وردی باس لە ژیانی ماددی و بەرجەستەیی واقیع دەکات.
خواردن و خواردنەوە و ڕابواردن: شێخ ڕەزا “تابووی ئاشتکردنەوەی جەستە” دەشکێنێت. جەستە لای ئەو قەفەسی ڕۆح نییە، بەڵکو مۆڵگەی ئیشتیها و ئارەزووەکانە. نووسەر بە شیعرێکی تورکی شێخ ڕەزا نموونە دەهێنێتەوە کە تێیدا بە وردی باس لە خواردنی بریانی و چێژوەرگرتن لە خواردن دەکات، بە پێچەوانەی شاعیرانی حوجرە کە وەک ڕەمەزانێکی ئەبەدی ژیاون. ئەم گۆڕانکارییە پەیوەندی بە پاشخانی کۆمەڵایەتی شێخ ڕەزاوە دەبەستێتەوە کە سەر بە چینێکی ئەرستۆکراتی بووە، بەڵام یاخی بووە.
یاری و زۆرانبازی: شێخ ڕەزا تەنها شاعیرێکی زەینی نییە، بەڵکو پیاوی جووڵە و یارییە. نووسەر باسی شارەزایی شێخ ڕەزا لە یاری شەتڕەنج و زۆرانبازی دەکات، کە ئەمە نیشانەیەک بووە بۆ تەندروستی جەستەیی و هێزی بیرکردنەوە، کە پێچەوانەی وەسفی لاوازی و نەحیفی شاعیرانی حوجرەیە.
سەرهەڵدانی شار: یەکێکی تر لە خاڵە هەرە گرنگەکان، چۆنیەتی ڕەنگدانەوەی شار و شوێنەکانە لە شیعری شێخ ڕەزادا. لە کاتێکدا شار لە شیعری حوجرەدا بە دەگمەن ڕەنگی داوەتەوە، شێخ ڕەزا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و سەمیمی باسی شوێنەکان دەکات، بە تایبەتی کەرکووک و کۆیە و سلێمانی و بەغدا، بە گەڕەک و خەڵکەکەیەوە. شوێنەکان لای ئەو پیرۆزییەکی نەگۆڕیان نییە، بەڵکو گرێدراوی ڕووداو و کەسایەتییەکان و باری دەروونی شاعیرن. ئەمە نیشانەی تێڕوانینێکی “پراگماتییانە”یە بۆ ژیان.
سەرهەڵدانی تێرمی ئەفەندی: نووسینەکە باس لە سەرهەڵدانی تێرمی “ئەفەندی” دەکات لە شیعری شێخ ڕەزادا، کە نیشانەی گواستنەوەیە لە دەسەڵاتی دینییەوە بۆ دەسەڵاتی دنیەوی و خوێندەواری. بەکارهێنانی ئەم تێرمە و ئەو شیعرە تورکییانەی کە شێخ ڕەزا دژ بە بەرپرسانی عوسمانی نووسیویەتی، وەک نیشانەیەک بۆ ڕەخنەگرتن لە دەسەڵات و بەرژەوەندییە سیاسییەکان لێکدەدرێتەوە.
کەسایەتییەکان لە شیعری شێخ ڕەزادا
ئەم بەشە شیعرەکانی شێخ ڕەزا شی دەکاتەوە. ئەم بەشە بە وردی دوو جۆری شیعرەکانی شێخ ڕەزا، کە کوردی و تورکین، جیا دەکاتەوە و هەریەکەیان بە ئامانجێکی دیاریکراو دەناسێنێت.
شێخ ڕەزا، وەک لەم شی کردنەوەیەدا دیارە، شاعیرێکی تەنها وشەدان نەبووە، بەڵکو کەسایەتییەکی فرە-ڕەهەند و کاریگەر بووە کە شیعری وەک ئامرازێک بۆ گەیاندنی پەیام و کاردانەوە بەکار هێناوە. ئەم بەشە دوو لایەنی سەرەکی کەسایەتی و شیعری شێخ ڕەزا دەخاتە ڕوو:
شیعرە تورکییەکان و ڕەهەندی پراگماتی: شێخ ڕەزا شیعرە تورکییەکانی بۆ “خۆهەڵکێشان” نەنووسیوە، بەڵکو بۆ “مخاتەبەکردنی تورکان” و دەسەڵاتداران بەکاری هێناوە. شێخ ڕەزا وەک “ڕۆماننووسێک” مامەڵەی لەگەڵ دەرەوەی خۆی کردووە و “کەسایەتی”ی زۆری لە شیعرەکانیدا کۆکردووەتەوە، کە ئەمەش تایبەتمەندییەکی ناوازەیە لە شاعیرانی سەردەمی خۆیدا.
ئیشی سیاسەت: شێخ ڕەزا لە شیعرە تورکییەکانیدا ڕەخنەی توند لە موتەسەرف و پیاوانی دەوڵەت و والییەکان دەگرێت. بۆ نموونە، ڕەخنە لە “نافع ئەفەندی” والی موسڵ، “عارف پاشا” و “سابت پاشا” دەگرێت. ئەم ڕەخنانە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و بێ پەردە دەردەبڕدرێن.
شێوازی ڕۆژنامەوانی: شیعرەکەی شێخ ڕەزا دەربارەی “بەرتیل” وەرگرتنی “حەمزە پاشا” و لیژنەی دادوەری، وەک کورتە هەواڵێکی ڕۆژنامەوانی لێکدەدرێتەوە. شاعیر بە وردی و وەڵامدانەوەی پرسیارەکانی (کێ، چی، کەی، چۆن، بۆچی) هەموو پێکهاتەکانی هەواڵێکی ڕۆژنامەوانی لە شیعرەکەیدا کۆکردووەتەوە. ئەمە نیشانەی پێشکەوتوویی و نوێگەرییەکی گەورەیە لە شێوازی شیعری ئەو سەردەمەدا، تەنانەت پێش دەرچوونی یەکەم ڕۆژنامەی کوردستانیش بووە.
بەکارهێنانی زمان وەک چەک: بەکارهێنانی زمانی تورکی لەلایەن شێخ ڕەزاوە وەک “چەکێکی سیاسی بە ئیمتیاز” دەژمێردرێت، چونکە بەم شێوەیە دەیتوانی پەیامەکانی بگەیەنێتە گوێی دەسەڵاتداران و تورک زمانەکان.
شیعرە کوردییەکان و ڕەهەندی کۆمەڵایەتی و کەسی: لە شیعرە کوردییەکانیدا، کەسایەتییەکان خاوەن “شوناس و ناوی خۆیانن” و پەیوەندییەکی کۆنکرێتی شاعیر لەگەڵیاندا هەیە. شێخ ڕەزا ئەم شیعرانەی بۆ “خوێنەری کورد” نووسیوە و دەیەوێت “تەونی کۆمەڵایەتی”ی سەردەمی خۆی و ناکۆکییە کەسییەکان نیشان بدات.
ناکۆکییە خێزانییەکان: بە وردی باس لە ناکۆکییەکانی شێخ ڕەزا لەگەڵ برا گەورەکەی (شێخ عەلی)، برازاکانی و مامەکانی (مامە غەفوور، شێخ ساڵح) دەکات. ئەم ناکۆکییانە هێندە قوڵ دەبنەوە کە شێخ ڕەزا ناچار دەبێت کەرکووک جێبهێڵێت. لەم شیعرانەدا “سایکۆلۆژییەتی شێخ ڕەزا” بە ڕوونی دەردەکەوێت کە چۆن شیعری بە پێی “سروشت و خەسڵەتی ئەو پەیوەندییە” دەنووسێت کە لەو ساتەدا هەستی پێکردووە.
ڕەخنە لە دامەزراوەی تەکیە: شێخ ڕەزا دژ بە “تەکیە” وەک دامەزراوەیەک و ئەو کەسانەی لە دەوری کۆبوونەتەوە دەوەستێتەوە، ئەمەش نیشانەی ئازایەتی و دژایەتیکردنی گەندەڵییە لە هەر ئاستێکدا.
سیمای نوێگەری و شانۆنامە: لێکدانەوەی شیعرەکەی دەربارەی “شێخ هۆمەر” بە “هونەری شانۆنامە” دەچوێنرێت، چونکە هەموو پێکهاتەکانی شانۆ (دیمەن، دیالۆگ، وەڵامدانەوە) لەخۆ دەگرێت. ئەمە نیشانەی “نوێبوونی” شێوازی شیعری شێخ ڕەزایە کە دەیتوانی ڕەگەزی جیاواز (ڕۆژنامەوانی، شانۆیی) تێکەڵ بە شیعرەکانی بکات.
پیشە و ڕەگەزە نوێیەکان: شێخ ڕەزا وەک “پیاوی دنیا” و کەسایەتییەکی تێکەڵاوی کۆمەڵگە، زۆرترین کەسایەتی و پیشەی خستووەتە ناو شیعرەکانییەوە. ئەو “ناو لەسەر تابلۆکان دادەنێت” و “پەنجەی شایەتمان دەخاتە سەر برینەکان.” شیعرەکانی، وێڕای ئەوەی باسی پیشە و کارەکان ناکەن وەک “ئەمیل زۆلا”، بەڵام لە ڕێگەی ئاڕاستەکردنی شیعرەکانی بۆ ئەو کەسانەی پیشەیەکی دیاریکراویان هەبووە، تابلۆیەکی دەوڵەمەندی کۆمەڵگەی کوردیی ئەو سەردەمەمان بۆ وێنا دەکات.
سیمای کۆمەڵگەی ئەو کاتە: لە شیعرەکانیدا ئاماژە بە پیشەی جۆراوجۆر دەکات وەک (والی، موتەسەرف، بەگ، ئاغا، قازی، مەیتەر، موحاسەبچی، تەلەگرافچی، گۆرانیبێژ، سەماکار، پاچەچی، قاوەچی، خزمەتکار، پاشا، سوڵتان، دکتۆر، موفتی، موخبیر) و زۆری تر. ئەمە نیشانەی ژیانێکی چالاک و فرە ڕەگەزی شارەکان بووە لە سەدەی نۆزدەهەمدا.
پێشەنگیی لە بەکارهێنانی دەستەواژەی نوێ: شێخ ڕەزا لە دواى حاجى قادرى کۆیی؛ یەکەم شاعیرە کە دەستەواژەی نوێ و وەرگیراو لە زمانەکانی تر (وەک “غەزەتە”، “تیاترۆ”، “تەلەگراف”) دەخاتە ناو شیعری کوردییەوە. ئەمە نیشانەی ئاشنابوونی ئەو بە گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتی و تەکنۆلۆژییەکانی سەردەمەکەی بووە و ڕچەشکێنییەک بووە لە زمانی شیعری کوردیدا.
بەشی سێیەم: زمان و ئێرۆتیک و ئاسۆ نوێیەکان
ئەم بەشە قۆناغێکی نوێی تێڕوانین بۆ شێخ ڕەزا و شیعرەکانی دەخاتە ڕوو. بە شێوەیەکی قووڵ باس لە سێ خاڵی سەرەکی دەکات: کاریکاتێر، سیاحەت و هەڵوێستی شێخ ڕەزا بەرامبەر بە دەسەڵاتی عەبدولحەمیدی دووەم، وەک دەروازەیەک بۆ تێگەیشتن لە زمانی شیعریی ناوازە و ئێرۆتیکای نوێی شاعیر.
ئەم بەشە جەخت لەسەر نوێگەری و جیاوازییەکانی شێخ ڕەزا دەکاتەوە بە بەراورد لەگەڵ شاعیرانی پێشوو و هاوچەرخی خۆی. شێخ ڕەزا تەنها شاعیرێکی کلاسیکی نییە، بەڵکو کەسایەتییەکی پێشکەوتووخواز و داهێنەرە کە سنوورە کولتووری و ئەدەبییەکانی تێپەڕاندووە.
کاریکاتێر (وێنەکێشی بە وشە):
کاریکاتێر وەک ئامراز: شێخ ڕەزا وەک “نیگارکێشێک بە وشە” کاریکاتێر لە شیعرەکانیدا بەکار دەهێنێت. ئەمە تەنها ڕەخنەگرتن نییە، بەڵکو تێپەڕاندنی سنووری ڕەخنەیە بۆ “توانج و سووکایەتی” بە ئامانجی “زەقکردنەوەی خەوش و دزێوییەکانی دیاردە و کەسایەتییەکان.”
شێوازە داهێنەرەکان: شاعیر بە زیادەڕۆیی و گەورەکردنەوەی وردەکارییەکان، وێنەیەکی ساتیری دروست دەکات. وەک وەسفکردنی “ئێسترێکی ڕووت و قووت” کە ڕەنگدانەوەی خاوەنەکەیەتی، یان وەسفکردنی “مەلا مەعروفی کاتیب” بە وێنەیەکی ڕاشکاوانەی ئەندامی لەش.
یاخیبوون لە نەریتی حوجرە: شێخ ڕەزا “ئادابی گشتی” و “کۆدی حوجرە” دەشکێنێت. ئەو وێنەی باوی “سوپای غەم” بە شێوەیەکی کاریکاتێری دەگۆڕێت و وشەی “مەترەق”ی بۆ زیاد دەکات، کە وێنەیەکی مەعنەوی دەکاتە وێنەیەکی بەرجەستە و ماددی.
ئێرۆتیکای ڕاشکاوانە: لە شیعرەکانیدا بە بێ ترس و سڵکردنەوە باسی “ئەندامی نێرینە و مێینە” دەکات و بە وێنەیەکی ساتیری و ئێرۆتیکی توندیان دەخاتە ڕوو، وەک وەسفکردنی کوزی ژن بە “ئەیوان و تاقی کیسرا” یان “مەعبەری دوبر و دیهلیزی کوزی”. ئەم شێوازە نیشانەی بوێری و پێشەنگایەتیی شێخ ڕەزایە لەو سەردەمەدا.
چواندن بە ئاژەڵ: شاعیر کەسایەتییەکان بە ئاژەڵ دەچوێنێت وەک (سەگ، کەمتیار، ڕێوی، واشە، بۆقلەموون)، کە ئەمەش خەسڵەتێکی دیاری کاریکاتێرە.
شێخ ڕەزا وەک شارستانێک: شێخ ڕەزا لەم وێنەکێشانەدا وەک “شارستانێک” دەردەکەوێت کە نووسینەکانی لەناو “قەڵەباڵغی” و “بەرژەوەندییەکانی شار”دا چەکەرە دەکەن و لەوێوە وێنەی کەسەکان دەکێشێت.
سیاحەت (گەشتکردن و گەڕۆکی):
چەمکێکی نوێ: “سیاحەت” وەک چەمکێکی نوێ لە سەردەمی شێخ ڕەزادا سەرهەڵدەدات و جیاوازە لە (حەج، بازرگانی، زیارەت). شێخ ڕەزا یەکەم شاعیری کوردە کە بە ئاشکرا باسی “ئارەزووی سیاحەت” بۆ “ڕابواردن و گەشتیاری” دەکات، وەک سەفەرکردن بۆ “ڕۆم” (ئەستەنبوڵ).
ئازادی و سەرکێشی: شێخ ڕەزا خۆی بە “سەییاح” و “ساڵووک” دەناسێنێت، کە واتای “سەرکێش، ئازاد و پاپەند نەبوو بە کۆت و بەندی کۆمەڵایەتی” دەگەیەنێت. ئەمەش نیشانەی کەسایەتییەکی جیاوازە کە حەزی لە پەراوێزی ژیان و ئازادیی تاکەکەسییە.
دژایەتی لەگەڵ نەریتی کۆمەڵایەتی: حەزی شێخ ڕەزا بۆ سیاحەت و شێوازی ژیانی، لەگەڵ تێڕوانینی مامی (شێخ غەفوور) دژیەک دەوەستێتەوە، کە پێی وا نەبووە شێخ ڕەزا بتوانێت ژیانێکی خێزانی بەڕێوە ببات.
عەبدولحەمیدی دووەم و هەڵوێستەکانی شێخ ڕەزا:
پەیوەندیی ئاڵۆز: شێخ ڕەزا، سەرەڕای ئەوەی لەلایەن “سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم” مووچەی بۆ بڕاوەتەوە، لە هەمان کاتدا ڕەخنەی توندیشی لە سیاسەتەکانی گرتووە، وەک “باجی کەرانە و مەڕانە” و “دەرکردنی دەستوور”.
بنەمای ڕەخنە: ڕەخنەکانی شێخ ڕەزا لەسەر بنەمای “شەرع” بوون، ئەو دەستوور بە “لێدان لە دەستووری خودا” دەزانێت و پێیوایە دەوڵەت و دین یەک شتن.
ستایش و ڕەخنە لە یەک کاتدا: شێخ ڕەزا لە کاتێکدا ڕەخنە لە سوڵتان دەگرێت، لە هەمان کاتدا ستایشیشی دەکات و بە “میری موسڵمانان، سێبەری خودا و خۆشەویستی یەزدان” ناوی دەبات. ئەمە نیشانەی “زوومە بزێوەکەی” شاعیرە کە دەتوانێت لە گۆشەنیگای جیاوازەوە وێنەی هەمان بابەت بگرێت.
هۆشیاریی نەتەوەیی: ئاماژەکردنی شێخ ڕەزا بۆ ئەوەی “سلێمانی دارولمولکی بابان بوو” و “نە مەحکوومی عەجەم نە سوخرەکێشی ئال عوسمان بوو”، نیشانەی هەستکردنە بە جیاوازیی نەتەوەیی، هەرچەندە وەک حاجی قادر ڕاشکاوانە نەبووە.
زمان وەک تیغ: شێخ ڕەزا بە تەواوی هەستی بە “دەسەڵاتی زمان” کردووە و وەک “تیغێک” بەکاری هێناوە بۆ گوزارشتکردن لە دنیا و تێکشکاندنی “بتە ئایدیاڵەکان”ی شاعیرانی پێش خۆی.
شیکاریی زمان و شوناس:
ئەم بەشەى نووسینەکە شیکارییەکی ئەدەبی و هزری قووڵە بۆ شیعرەکانی شێخ ڕەزا، بەتایبەتی لە ڕووی زمان، دەرهاویشتە ئێرۆتیکییەکان و هەستکردن بە شوناس. نووسەر بە وردی تیشک دەخاتە سەر گۆڕانکارییەکانی شێوازی دەربڕینی شێخ ڕەزا لە زمانە جیاوازەکاندا و چۆن زمانی کوردیی بە گەوهەر زانیوە.
پێکهاتەی سێکوچکەیی زمان (تیغ، مار، کلک): ئەم بەشە شیکارییەکی زۆر داهێنەرانەیە بۆ سێ وێنەی سەرەکی لە شیعری شێخ ڕەزادا. نووسەر بە پشتبەستن بە “فەرهەنگی سەمبول” و بیردۆزی فرۆید، واتای قووڵی ئەم سێ سەمبولە (تیغ، مار، کلک) دەخاتە ڕوو، کە چۆن پەیوەندییان بە ئێرۆتیک و دەسەڵاتەوە هەیە. ئەمە لایەنێکی شاراوەی شیعری شێخ ڕەزا دەردەخات کە ڕەنگە پێشتر کەمتر بایەخی پێدرابێت.
شیکاریی وێنە ئێرۆتیکییە ئاڵۆزەکان: نووسینەکە بەسەر سێ تەوەری سەرەکیدا دابەش بووە:
سڕینەوەی چەمکی مەحبووبە: نووسەر گۆڕانکاریی شێوازی شێخ ڕەزا دەخاتە ڕوو لە لاساییکردنەوەی غەزەل و چەمکی مەحبووبەی ئایدیالیزەکراوەوە بۆ ڕەتکردنەوەی ئەو جیهانبینییە و پشتبەستن بە شوناسێکی تایبەت و ڕاستەوخۆ. نووسەر تیشک دەخاتە سەر دیالۆگەکانی شێخ ڕەزا لەگەڵ یاردا کە پەیوەندییەکی پیاوسالارانە و واقیعیی چەپبوونی سێکسی نیشان دەدات.
دنیای نێربازیی لەگەڵ مێرمنداڵ: نووسینەکە ئاماژە بەوە دەدات کە چۆن ئەم دیاردەیە لە شیعری نالی و دواتر لە شیعری شێخ ڕەزادا ڕەنگی داوەتەوە، بەتایبەتی لە شیعری “کوز پڕی دەرپێ”دا کە وەک خەونێکی شاراوە و گەڕانەوەیەک بۆ لای نێر شیکراوەتەوە بەپێی بیردۆزی لاکان.
کردەی سێکس وەک سزا و تۆڵە: نووسەر باس لەوە دەکات کە چۆن شێخ ڕەزا سێکسی وەک ئامرازێک بۆ سزادان و تۆڵەسەندنەوە بەکارهێناوە لە کۆمەڵگەی پیاوسالاریدا.
فاکتەرە کۆمەڵایەتی و دەروونییەکان: نووسەر ئاماژە بەو فاکتەرە ژیانی و کۆمەڵایەتی و دەروونیانە دەکات کە کاریگەرییان لەسەر شێوازی بیرکردنەوە و نووسینی شێخ ڕەزا هەبووە، وەک ماڵگواستنەوە، ژیانی تەکیە، سەفەر بۆ ئەستەنبوڵ، مردنی باوکی و ناکۆکییەکانی لەگەڵ کەسوکار و دەسەڵاتدا. پرسی گرێی ئۆدیپ و پەیوەندیی شێخ ڕەزا لەگەڵ دایکیدا وەک خاڵێکی سەرنجڕاکێش و جێگەی لێکۆڵینەوە دەخاتە ڕوو.
شیکاریی ئۆمۆسێکسیوالی و سێکس وەک سزا لە شیعری شێخ ڕەزادا
ئەم نووسینە شیکارییەکی ئەکادیمی قووڵ و وردە سەبارەت بە دیاردەی ئۆمۆسێکسیوالی لە ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردیدا، بەتایبەتی لە شیعری شێخ ڕەزادا. نووسەر بە وردی تیشک دەخاتە سەر پاشخانە ئایینی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەکانی ئەم دیاردەیە و چۆن لە شیعری شێخ ڕەزادا ڕەنگی داوەتەوە، هەروەها چۆن سێکس وەک ئامرازێک بۆ سزا و تۆڵە بەکارهێنراوە.
پاشخانی ئایینی و فەرهەنگی: نووسەر سەرەتا بە باسکردنی هەڵوێستی ئایینە یەکتاپەرستەکان (تەورات، ئینجیل، قورئان و فەرموودە) دەستپێدەکات سەبارەت بە هۆمۆسێکسیوالی، کە چۆن بە گوناهێکی مەزن ناوزەدیان کردووە و سزایان بۆ داناوە. ئەمە بنەمایەکی مێژوویی و شەرعی گرنگ بۆ تێگەیشتن لە چەمکی قەدەغەکراوی ئەم دیاردەیە لە کۆمەڵگەی موسڵمانان دەخاتە ڕوو.
وێناکردنی هۆمۆسێکسیوالی لە ئەدەبیاتی ئیسلامی و یۆنانیدا:
قورئان و “منداڵکاری لوسکە”: نووسەر بە شیکردنەوەی ئایەتی سوورەتی “مرۆڤ” و لێکدانەوەی موفەسیرەکان، تیشک دەخاتە سەر چەمکی “لاوانی ناباڵغ” لە بەهەشتدا وەک هێمای خواستێکی شاراوە بۆ پەیوەندی لەگەڵ مێرمنداڵ، ئەمەش لایەنێکی ناوازەی ئەم بابەتەیە.
“کتێبی مفاخر الجواری و الغلمان”ی جاحز و وەسفی غوڵمان: نووسەر ئاماژە بە وەسفی “کوڕی منداڵکار” لە ئەدەبیاتی عەرەبیدا دەکات، کە چۆن سیفاتە ژنانەییەکان بە لاوان بەخشراون و ئەمەش بووەتە هۆکارێک بۆ بڵاوبوونەوەی ئۆمۆسێکسیوالی لە کۆمەڵگەی موسڵماندا، تەنانەت لە کۆشکەکانی دەسەڵاتدارانی بەنی ئومییە و عەباسی و عوسمانیدا.
یۆنانی دێرین و تێرمی “ئێرۆس”: نووسەر بە پشتبەستن بە لێکۆڵینەوەکانی میشێل فوکۆ، باس لە چەمکی “ئێرۆس” (ئارەزوو) دەکات لە یۆنانی دێریندا، کە چۆن پەیوەندی لەگەڵ منداڵکاردا (ئێرۆمێن) بە یاسا و ڕێسای تایبەت ڕێکخراوە و جیاوازییەکانی لەگەڵ جندەیی و کۆیلایەتیدا دەخاتە ڕوو. ئەم بەراوردکارییە دیدێکی فراوانتر دەبەخشێت بە خوێنەر لەسەر گۆڕانکاریی چەمکی هۆمۆسێکسیوالی بەدرێژایی مێژوو و لە فەرهەنگە جیاوازەکاندا.
شیکردنەوەی شیعری شێخ ڕەزا و “هەتیوبازی و نێربازی”: ئەمە بەشی سەرەکی نووسینەکەیە، کە نووسەر بە وردی هەردوو شیعری شێخ ڕەزا (“ستایشی ئەحمەد پاشای بابان” و وەرگێڕانە تورکییەکەی) شیدەکاتەوە.
کەسایەتی نێچیر و ڕاوچی: نووسەر باس لەوە دەکات کە چۆن شێخ ڕەزا نێچیرەکانی (کوڕە بولغارییەکە و کوڕە جووەکە) لە ئەندامانی “ئەهلی زیمە” هەڵبژاردووە، کە لە ڕووی شەرعییەوە بە “زەلیل” دادەنراون. ئەمەش لایەنێکی کۆمەڵایەتی و دەروونی لە پەیوەندیی دەسەڵات و لاوازیدا دەردەخات.
پاشخان و دیالۆگی نێوان شاعیر و کوڕەکە: شیکردنەوەی وردی وەسفی جوانی کوڕەکە، دیالۆگی نێوان شێخ ڕەزا و کوڕەکە بە زمانە جیاوازەکان (کوردی و تورکی)، باس لە نەبوونی پارە و بەکارهێنانی فێڵ و گۆڕانی شێخ ڕەزا لە نێچیرەوە بۆ ڕاوچی، هەموو ئەمانە لایەنە ئاڵۆزەکانی ئەم پەیوەندییە نیشان دەدەن.
تێرمی “لووس” و “هەتیو” و “گان”: نووسەر بە وردی واتای ئەم تێرمانە لە شیعری شێخ ڕەزادا شیدەکاتەوە. “هەتیو” وەک وشەیەکی پۆلیسیمیک (فرەواتا) لە زمانی کوردیدا و بەکارهێنانی بۆ کوڕی بێ موو و “گان” وەک وشەیەک کە ئەرێنی نییە و ڕۆڵی چالاک و بەزیو لە سێکسدا دەردەخات.
کردەی سێکس وەک سزا و تۆڵە: ئەم بەشە تیشک دەخاتە سەر بەکارهێنانی سێکس وەک ئامرازێک بۆ شەڕی کۆمەڵایەتی و داشۆڕینی کەسایەتی.
شیعری “بۆ مەستی ئەفەندی”: نووسەر شیکارییەکی تێروتەسەل بۆ ئەم شیعرە دەکات و دەردەخات کە چۆن شێخ ڕەزا تێرمەکانی وەک “گان”، “گەواد”، “مورتەد” و “مونافیق” پێکەوە بەکاردەهێنێت بۆ داشۆڕینی تەواوی خێزانی مەستی ئەفەندی، تەنانەت دایکی و کوڕەکەشی ناچاردەکاتە ناو ئەم داشۆڕینە قووڵەوە.
مەبەستی شێخ ڕەزا: نووسەر پێیوایە کە شێخ ڕەزا ئەم شێوازە دەربڕینەی وەک چەکێکی کۆمەڵایەتی بەکارهێناوە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و داپڵۆساندن.
شیعری شێخ ڕەزا و زمان و تابووەکان
ئەم خوێندنەوە ئەدەبییە زانستییە بە وردی قسە لەسەر شیعری شێخ ڕەزا دەکات، بەتایبەتی ئەو لایەنانەی کە پەیوەندییان بە شێوازی دەربڕین و بەکارهێنانی زمانی شاعیر هەیە لە شیعرە هەجووکانیدا.
توێژینەوەکە سێ سەرنجی سەرەکی دەستنیشان دەکات:
بەرگریی شێخ ڕەزا لە لامیع: ئاماژە بەوە دەکات کە شێخ ڕەزا خۆی بە گەورەتر دەزانێت و بەرگری لە لامیع دەکات، کە ئەمەش نیشانەی گۆڕانکارییە لە کاراکتەری شیعریی شێخ ڕەزادا.
سزا و خۆشەویستی: شێخ ڕەزا قازیی کۆیە بە یەکێک لە خۆی دەزانێت و تەمێکردنی بەهێزترە، ئەمەش بیرۆکەی “ئەوەی زیاتر خۆشی دەوێی، سزای زیاترت دەدات” دەسەلمێنێت.
قووڵایی بیۆلۆژی لە شیعردا: شاعیر مەرجێک دەخاتە پێش “گایین”، ئەویش دەرهێنانی هەناوی قازییە، کە ئەمەش نیشانەی کارکردنە لەسەر “قووڵایی بیۆلۆژی” لە شیعرەکانیدا.
گرنگیی توێژینەوەکە:
ئەم توێژینەوەیە بایەخێکی زۆری هەیە بۆ تێگەیشتنێکی قووڵتر لە شێخ ڕەزای تاڵەبانی و قۆناغێکی گرنگی مێژووی ئەدەبیاتی کوردی. گرنگییەکانی بریتین لە:
- ڕوونکردنەوەی وێنەی شێخ ڕەزا: هەوڵێکی زانستییە بۆ داماڵینی شێخ ڕەزا لەو وێنە باوەی کە وەک شاعیرێکی داشۆڕ لە هزری گشتیدا چەسپاوە و خستنەڕووی قووڵایی ئەدەبی و هزری ئەم شاعیرە.
- پێداچوونەوەی زاراوە ئەدەبییەکان: ڕەخنە لە بەکارهێنانی زاراوەکانی وەک “قوتابخانەی نالی” و “سێکوچکەی بابان” دەگرێت و پێناسەیەکی نوێ بۆ قۆناغی پێش شێخ ڕەزا (مەعریفەی حوجرە) پێشکەش دەکات.
- خستنەڕووی گۆڕانکاری لە شیعری کوردیدا: باس لە گۆڕانکارییە بنەڕەتییەکان دەکات کە شێخ ڕەزا لە شیعری کوردیدا هێناویەتییە ئاراوە، بەتایبەت سەرهەڵدانی “من”ێکی جیاواز و دەربڕینی واقیع و شار لە شیعردا.
- شیکاریی قووڵ بۆ هۆکارەکانی لادان: هۆکارە کۆمەڵایەتی، کەسی، و هزرییەکان بۆ لادانی شێخ ڕەزا لە نەریتە باوە شیعرییەکان شی دەکاتەوە.
- گرنگیی زمان و ئێرۆتیک: بە وردی باس لە زمان و ئێرۆتیک لە شیعری شێخ ڕەزادا دەکات، کە ئەمەش ڕەهەندێکی نوێ و گرنگە لە لێکۆڵینەوە لەسەر ئەم شاعیرە.
- نوێگەری لە شێوازی شیعریدا: نیشاندانی چۆنیەتی بەکارهێنانی شێوازی ڕۆژنامەوانی، شانۆیی، و کاریکاتێری لە شیعردا، کە بۆ سەدەی نۆزدەهەم زۆر پێشکەوتوو بووە.
- سەرچاوەیەکی مێژوویی و کۆمەڵایەتی: لە ڕێگەی شیعرەکانی شێخ ڕەزاوە، تابلۆیەکی وردی کۆمەڵایەتی، سیاسی، ئابووری و تەنانەت خێزانیی سەردەمی خۆی دەخاتە ڕوو، کە دەتوانرێت وەک سەرچاوەیەکی مێژوویی بەکار بهێنرێت.
- پێگەی شێخ ڕەزا وەک ڕچەشکێن: جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە شێخ ڕەزا تەنها شاعیرێکی کلاسیک نەبووە، بەڵکو کەسایەتییەکی نوێخواز و ڕچەشکێن بووە کە سنوورەکانی شیعری تێپەڕاندووە و ئاوێتەی ژیانی کردووە.
- پێشانگایەک بۆ ڕەهەندە دەروونییەکانی شاعیر: شیعرەکانی وەک ئاوێنەیەک بۆ ڕەهەندە دەروونی و کەسایەتییەکانی شێخ ڕەزا کار دەکەن، چۆن کاردانەوەی هەبووە بەرامبەر ڕووداوەکان و پەیوەندییەکان، بەتایبەتی لە پرسی گرێی ئۆدیپ و پەیوەندی لەگەڵ دایکیدا.
- کاریگەری لەسەر زمانی شیعری کوردی: دەرخستنی چۆنیەتیی خستنەگەڕی وشە و دەستەواژەی نوێ لەناو شیعری کوردیدا و ئاشناکردنی خوێنەر بە گۆڕانکارییە سەردەمییەکان.
- شیکاریی قووڵ بۆ سەمبولە ئێرۆتیکییەکان: بە پشتبەستن بە فەرهەنگی سەمبول و بیردۆزی فرۆید، شیکارییەکی داهێنەرانە بۆ سەمبولەکانی (تیغ، مار، کلک) و واتای ئێرۆتیکی و دەسەڵاتدارییان دەکات.
- ڕوونکردنەوەی دیاردەی هۆمۆسێکسیوالی: شیکارییەکی ئەکادیمی قووڵە بۆ دیاردەی هۆمۆسێکسیوالی لە ئەدەبیاتی کلاسیکی کوردیدا، بە پشتبەستن بە پاشخانە ئایینی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەکان.
- تێکشکاندنی تابووە زمانییەکان: بە جەسارەتەوە باس لە بەکارهێنانی وشەی ڕاشکاوانە و ناباو دەکات لەلایەن شێخ ڕەزاوە، کە تێکشکاندنی دوکسایە (بۆچوونە باوەکان) نیشان دەدات.
- گوتارێکی دژە سۆفیگەری: نیشاندانی دژایەتیی شێخ ڕەزا لەگەڵ گوتاری سۆفیزم و ئایدیالیزەکردنی عیشق، لەبری ئەوە جەخت لەسەر غەریزە و حەزی مرۆیی دەکاتەوە.
بەگشتی، ئەم توێژینەوەیە شێخ ڕەزا وەک شاعیرێک نیشان دەدات کە “پێ دەنێتە دنیایەکی نوێترەوە” و زیاتر لە شاعیرانی سەدەی بیستەم دەچێت. ئەو “نارنجۆکێک دەخاتە نێو گوتارێکی ئەدەبی کوردی” و سەرەتایەک بۆ سەرهەڵدانی “ڕۆشنبیرە کوردەکان” دادەنێت کە بە شێوەیەکی جیاواز بیر دەکەنەوە.
چەند سەرنجێکى خێرا:
هیچ گومان لە پێشەنگیى ئەم توێژینەوەیەى د. ئەحمەدى مەلا سەبارەت بە توێژینەوە لە شیعرى شێخ ڕەزادا نییە. گەلێک دەریچە و ڕوانگەى نوێى خستۆتە سەر پشت و بە شێوەیەکى ڕوون و نموونەهینانەوە مەبەستەکەى خۆى ڕوونکردۆتەوە. لەگەڵ ئەوەشدا پێویستە هەندێ بابەت گفتوگۆى زیاتریان لەبارەوە بکرێت:
یەکەم: چەمکى قوتابخانەى بابان: د. مەلا پێیوایە ئەم چەمکە هیچ بنەمایەکى دروستى نییە و هیچ بەرنامە و پێشنموونەیەکى پیشووتر نییە کە ئەم شاعیرانە لە قوتابخانەیەکدا کۆبکاتەوە. ڕەخنە لە بەکارهێنانی وشەی “قوتابخانە” دەگرێت بۆ شاعیرانی ئەو سەردەمە، چونکە بە بڕوای ئەو، هیچ بنەمایەکی زانستی و مانیفێستێکی تیۆری لە پشتەوە نەبووە. هەرچەندە ئەمە ڕاستە بەڵام دەبێت جیاوازیى بکرێت لە نێوان ئەوەى ئەم شاعیرانە خۆیان بە قوتابخانە ناوبردبێت یان پاشترینەکەیان ئەم ناوەیان بەسەردا بڕیبنەوە. ئەو شاعیرانە هیچ هەڵەیەکیان نەکردووە لەوەى خاڵى هاوبەش لە نێوانیاندا هەیە کە گرنگترینیان هەڵبژاردنیانە بۆ زمانى کوردى وەک زمانى سەرەکى شیعرنووسییان. ئەم هەڵبژاردنە هەڵبژاردنێکى زۆر بوونناسیانەیە و زادەى کۆژانێکى میژووییە کە ئەوان لە ژێر سێبەرى زمانە سەردەستەکانیتردا پێیدا تێپەڕیون و زمانى کوردییان وەک زمانى شوناس هەڵبژاردووە. کەوایە ئەم شاعیرانە بە یاخیبوون لە زمانە سەردەستەکان زمانى کوردیى دەکەنە زمانى شوناسى خۆیان و بە بۆچوونى من ئەمەش گرنگترین هاوکۆیی نێوانیانە کە دەکرێت وەک قوتابخانەیەک ناویان ببرێت.
دووەم: مەعریفەى حوجرە: هەروەها د. مەلا دانایی ئەم قۆناغە بە “مەعریفەی حوجرە” یان “مەعریفەی تاکڕەهەند” ناودەبات، کە تێیدا شاعیران لە چوارچێوەیەکی داخراوی مەعریفی و ئایینیدا، بە کاریگەری ئەدەبیاتی فارسی و زانستە ئایینییەکان (وەک کەلام، سەرف، نەحو) شیعر و هونەری ڕەوانبێژییان پەرەپێداوە.
مەرج نییە ئەم چەمکە بتوانێت پێناسەى ئەو قۆناغەى شیعرى ئێمە بکات. ئەوەش ڕاستە کە زۆربەى شاعیرانى کلاسیکى ئێمە لەدانایی حوجرەوە هاتوونەتە دەر بەڵام هەرگیز لە چوارچێوەى ئەو داناییەدا نەماونەتەوە و شیعرى ئەوان پڕە لەو نموونە قەدەغەشکێنانەى کە مەعریفەى حوجرە ڕێگەیان پێنادات و دەیانخاتە چوارچێوەى حەرام و یاساخەوە. بەمجۆرەش تێرمى (مەعریفەى حوجرە) وەک تێرمێکى ناجێگیر خۆى دەناسێنێت کە ناتوانێت هەموو شاعیرانى کلاسیک و هەموو شیعرى ئەوان بخاتە چوارچێوەى خۆیەوە. لە هەمان کاتیشدا مەرج نییە مەعریفەى حوجرە لە کوردستان مەعریفەیەکى “داخراو” بێت. نەریتى حوجرە لە کوردستان هەمیشە خۆى لە نەریتى خوێندنى ئایینى شوێنەکانى دیکە و مەزهەبەکانى دیکە؛ جیاکردۆتەوە و ئەدەبیاتى حوجرە لە کوردستان چەندین نموونەى کراوەشى پێشکەش کردووین. لە ڕشتەى مروارى و یاداشت و بیرەوەرى مەلا دێرینەکان و مێژووى حوجرەکانى کوردستاندا دەیان نموونەى ژیان و قۆشمەیی و پێکەنین و بەزم و بگرە ئاوازیش دەبینینەوە کە بەڵگەن لەسەر کرانەوەیى کولتوورى حوجرە و پابەندبوون بەم دنیایەوە.
سێیەم: یەکێتی بابەت: دوکتۆر ئەحمەدى مەلا پێیوایە یەکێک لە گۆڕانکارییە سەرەکییەکان کە شێخ ڕەزا دەیانهێنێتە کایەوە، یەکێتیی بابەتە لە شیعردا. لە کاتێکدا شیعری حوجرە زیاتر لەسەر بنەمای یەکێتیی دوو دێڕ و سەروای وشە بنیات نراوە، شیعری شێخ ڕەزا خاوەنی یەکێتییەکی بابەتییە کە زیاتر لە شیعری نوێ نزیکی دەکاتەوە.
من ئەم بۆچوونەى دوکتۆر مەلا ڕەتناکەمەوە، بەڵام ئەوەش وردبینانە نییە کە لە شیعرى کلاسیکى ئێمەدا هەموو شاعیران یەکێتى “بەیت”یان ڕەچاو کردبێت و یەکێتى بابەت لە بەرهەمیاندا نەبێت. جگە لە مەم و زینى ئەحمەدى خانى، قەسیدەکەى نالى و سالم هەردووکیان یەکێتى بابەتسەنتەرن. جگە لەوەش، هەر سالم سێ دەقى دیکەى هەیە کە یەکێتى بابەتى تێدا ڕەچاوکردوون: ئەو قەسیدەیەى بۆ مەحموودئاغاى شیوەکەڵى نووسیوە و ئەوەیان کە بۆ عەزیز بەگى بابانى نووسیوە، ئەمە جگە لە قەسیدەى: بۆ کاسبکاران و ناپاکانى نووسیوە. مەحوى سەراپاى قەسیدەى بوردەکەى لەسەر بنەماى یەکێتى بابەت نووسیوە. ئەمە جگە لە دەقى “بێکەس منم”، “موحەققەق هەر کەسێ مەسلەکیە حەقق و حەقییە مەنزوور”، “چ بكەم نە ئەو كەسەم كە كەسم بێ لەلا بە كەس”، “وەك گوڵ هەموو دەمە دەرەوەم سەربەسەر زوبان”، “ئەم خەڵقە کە وا تێ گەییون گەییونە مەقسوود” و چەندین دەقى دیکەى یەکێتى بابەتى ڕەچاوکردووە نەک یەکێتى بەیت.
چوارەم: دولبەرى ئایدیاڵى: من لەگەڵ ئەو بۆچوونەش نیم کە گوایە شاعیرانى کلاسیک، یان حوجرە یارێکى ئایدیاڵییان خۆشویستبێت و لە واقیع بەدوور بووبن. د. مەلا لەمبارەیەوە دەنووسێت شاعیرانى حوجرە: “زۆرتر لە ناو دەستەواژە عیرفانی و فەلسەفییەکاندا دەژیان، شێخ ڕەزا بە وردی باس لە ژیانی ماددی و بەرجەستەیی واقیع دەکات”.
لە ڕاستییدا ئەوانە هەموویان مرۆرى مێژوویین و وەک ئێمە هەست و نەست و حەز و ویست و ئارەزووى خۆیانیان هەبووە و مرۆى میتافیزیکى نەبوون. مرۆى ناو مێژووییەکى تایبەت بوون و ئەوەش وادەکات وەک هەر مرۆیەک ویست و مەیلى خۆیانیان هەبووبێت. نالى باسى مەحبووبەیەکى تایبەتى کچە شارەزوورییەک دەکات و لەوێدا ئیدى مەحبووبە نە فریشتەیە و نە ئایدیاڵێکى سۆفیانەیە. مەولەوى عاشقى عەنبەرخاتوونێکى مرۆڤ بووە نەک فریشتەیەک. هەروەها لە شیعرى کلاسیکى ئێمەدا زۆر باسى سرووشتى ناوچەجیاوازەکانى کوردستان، ناوى شوێنەکان و مەرقەد و پیاوچاکان کراوە، کە هەموویان بەرجەستەبوونێکى واقییعییان هەیە نەک ئایدیاڵی. لە قەسیدەکەى نالیدا بۆ حوجرەکەى ناوى چەندین شوێن و کەسانى جیاواز دەهێنێت کە هیچ پەیوەندییان بە عیرفانەوە نییە و هەموویان پەیوەستن بە واقیعێکى جوگرافییەوە.
پێنجەم: شێخ ڕەزا و دنیاى مۆدێرن: بە پێچەوانەى ئەوەى توێژەر دەیڵێت، گوایە شێخ ڕەزا یەکەمین شاعیرى کوردە دێتە نێو دنیاى مۆدێرنەوە؛ یان بەشێک لە ڕەگەزەکانى مۆدێرنیێتە بەرجەستە دەکات، من لە هەر سێ “کتێبى نالى” و “نالى لە بەلاغەوە بۆ مۆدێرنیتە” و “کتێبی حاجى قادرى کۆیی”دا، بە هێنانەوەى گەلێک بەڵگەى مێژوویى سەلماندوومە کە زۆر پێش شێخ ڕەزاى تاڵەبانى، نالى لە ژینگەیەکى هووشیار بە سەرەتاکانى مۆدێرنیتەدا ژیاوە و ئەمەش لە شیعرى ئەودا ڕەنگیداوەتەوە. لە ژینگەى بابانی سەرەتاى ١٨٢٠دا زۆر لە دیاردە مۆدێرنەکان بوونەتە جێى باس و قسە و گفتوگۆیان لەبارەوە کراوە و لەمبارەیەشەوە بە دوورودرێژى لە کتێبى نالى: لە بەلاغەوە بۆ مۆدێرنێتى دووام و بەڵگە مێژوویی و کولتوورییەکانم خستوونەتە ڕوو.
ئەنجام:
دوکتۆر ئەحمەدى مەلا قەڵەمێکى بە ویقار و پشوودرێژى ئێمە لە بوارى ڕەخنەى ئەدەبی و هزریندا. پێشتریش ئێمە دوکتۆرمان لە ڕێگەى گەلێک لێکۆڵینەوەى بەرز و بەپێزەوە ناسیوە. بە بۆچوونى من ئەمەى لە بارەى شێخ ڕەزاوە ئەنجامیداوە زۆر گرنگ و وردبینانەیە. وێڕاى هەر سەرنجێکیش لێکۆڵینەوەکەى لە بوارى شێخڕەزاناسییدا گەلێک گرنگ و دەستپێشخەرانەیە و قۆناغى توێژینەوە لە بەرهەمى شیخ ڕەزا دابەش دەکات بەسەر پێش و دوای خۆیەوە. دەستخۆشى و پیرۆزبایى لە هاوڕێى توێژەر و شیعرناس دوکتۆر ئەحمەدى مەلا دەکەم..
