هزرینی رەخنەیی چییە؟

كامەران خالید

پێشگۆتن:

هزرین ئەدگاری مرۆڤە. ئامانجی هزرینیش بریتییە لە زانین. بەڵام جیهان هەمیشە رۆژ بۆ رۆژ ئاڵۆزتر دەبێ و لەوێوە زانین بەردەوام دەكەوێتە دۆخی تەنگژەوە. بۆ دەرەقەتهاتنی ئەو جیهانە ئاڵۆزە و دەربازبوون لە تەنگژەكان، مرۆڤ، هزرین لە شێوازگەلی وەك: هزرینی فەلسەفەیی، هزرینی زانستی، هزرینی ماتماتیكی و هتددا فۆرمولە دەكات. هەروەها هزرینی رەخنەییش وەك شێوازێكی هزرینی تایبەتمەند، سەرئەنجامی دۆخی تەنگژەیە. تایبەتمەندی هزرینی رەخنەیی ئەوەیە، كە ئامانجەكەی بریتی نییە لە زانین، بەڵكو بریتییە لە نرخاندن.
هزرینی رەخنەیی روودەكاتە گۆزارەگەلی وەك: “ئاشكرایە، كە …”، “بەڵگەنەویستە، كە …”، “وەك هەموومان دەیزانین …”، و سووك و ئاسان وەریانناگرێ، بەڵكو جارێ بە ئامانجی نرخاندنیان دەپرسێت: “ئایا بە راستی ئاشكرایە، كە…؟”، “ئایا بە راستی بەڵگەنەویستە، كە…؟”، “ئایا بە راستی ئێمە چی و چۆن دەیزانین…؟”.
لەم توێژینەوەیەدا بە مێتۆدی شرۆڤەیی- لە بنەڕەتدا مێتۆدی هزرینی رەخنەیی، شرۆڤەیییە- لە پێنج بەشدا روومكردووەتە پرسیاری “هزرینی رەخنەیی چییە؟”. بەشی یەكەم روودەكاتە پێناسەی هزرینی رەخنەیی لە رووی ئێتیمۆلۆژی و لە رووی فەرهەنگی(قاموسی) و لە روانگەی توێژەرانی بواری هزرینی رەخنەییەوە. لە بەشی دووەمدا پرسیار وەك كرۆك یان بە واژەیەكی دی وەك دڵی هزرینی رەخنەیی دیاریكراوە و روونكراوەتەوە. بەشی سێیەم بریتییە لە نۆرمەكانی (پێوەرەكانی) هزرینی رەخنەیی، كە تێیدا رۆشناییم داوە بە نۆرمەكانی روونی، راستێتی، پوختی، پەیوەندیداری، قووڵی، هەمەلایەنێتی، لۆگیك، بایەخداری و بەدادی. لە بەشی چوارەمدا، حەوت پرنسیپ وەك پرنسیپەكانی هزرینی رەخنەیی لە پێناوی نزیككەوتنەوەی پتر لە پرسیاری سەرەكی ئەم توێژینەوەیەدا دیاریكراون و رۆشناییان پێدراوە. لە بەشی كۆتاییدا بە ناونیشانی “بایەخی هزرینی رەخنەیی” ئاماژەم بە چەند سەرەنجامێكی بایەخداری ئەو شێوازە هزرینە كردووە.
لە كۆتایی ئەم پێشگۆتنەدا گەرەكە ئاماژە بە پنتێك بكەم، ئەویش ئەوەیە، كە لە توێژینەوەكاندا لەبارەی هزرینی رەخنەیی (ئەم توێژینەوەیەش – گەر نەبێژین وەك یەكەم بەشداربوو – وەك دەگمەنەبەشداربوویەك بە زمانی كوردی)، هزرینی رەخنەیی بە مەبەستی شرۆڤەكردن و روونكردنەوە دابەش دەكرێ بۆ نۆرمەكان، پرنسیپەكان (كە دەشێ هەروەها وەك ئەدگارگەلی هزرمەندی رەخنەییش لێیانبڕوانرێت)، توخمەكان و تەكنیكەكان، ئەگینا لە بنەڕەتدا ئەوانە لە پرۆسەی هزرینی رەخنەییدا هەمیشە لە نێو یەكدیدان، واتا نەشیاوی جوداكردنەوەن لە یەكدی.

بەشی یەكەم: پێناسەی هزرینی رەخنەیی
“هزرینی رەخنەیی” یەكسانە بە واتای “Critical Thinking”. لە بنەڕەتدا شێوازە هزرینێكی ئەنگلۆساكسۆنی ئەمەریكییە، كە وەك تیۆریی نزیكەی سەدەیەكە هاتۆتە ئاراوە و پەرەی پێدەدرێ. تیۆرییەكانی هزرینی رەخنەیی بەسەر دوو گروپی تیۆرییە دێسكریپتیڤییەكان (وەسفییەكان) و تیۆرییە نۆرماتیڤییەكان، دابەش دەبن، بەڵام ئەو دوو گروپە تیۆرییە بە رەهایی لە یەكدی جودا نین. تیۆریی دێسكریپتیڤی بریتییە لە قووڵ-هزرین، كە پتر روودەكاتە چۆنێتی هزرین لە لایەنی تیۆرییەوە. تیۆریی نۆرماتیڤی بریتییە لە تیژ-هزرین، كە تێیدا جەخت لەسەر تەكنیكەكانی هزرینی رەخنەیی و ئەدگارەكانی هزرمەندی رەخنەیی دەكرێتەوە بە ئامانجی راستاندنی هزرینی رەخنەیی وەك پرۆسەیەك، لە لایەنی چ تیۆری و چ پراكتیكییەوە(1).
لە بەرایی ئەم توێژینەوەیەدا گەرەكە سەرەتا رووبكەینە كێشەی تێگەیشتن بۆ تێگەی “رەخنە” (كە تەوەرەی كرۆكیی هزرینی رەخنەییە) لە مێنتالێتی (ئەقڵیەتی) مرۆڤی كورددا. تێگەی “رەخنە” لە مێنتالێتی مرۆڤی كورددا بە گشتی (نەك بە ڕەهایی) واتایەكی نەرێنی وەرگرتووە (2)؛ واتاكانی وەك: هیچاندن (نەفیكردن)، روخاندن (بۆ نموونە كاتێك دەگۆترێ: رەخنەی رووخێنەر!)، رەتكردنەوە، تانە و هتد. هەروەها زۆر جار بەدچێژانە بە هاوواتای وشە شەرمنەكانی وەك: گلەیی و گازندە دادەنرێت.
لێرەدا پێویستە ئەمە روونبكرێتەوە كە تێگەی “رەخنە” هەڵگری رەهەندگەلی نەرێنی، هیچێنەری و عەیبەلێگرتن نییە. بۆ نموونە، كاتێك رەخنەییانە بیستەرین بۆ گۆتنەكانی ئەویدی، ئەمە واتای هاوڕانەبوون ناگەیەنێ، بەڵكو پێش هەر شتێك بە واتای تێگەییشتنی دروست-ی ئەوەیە، كە ئەو چی و چۆن دەبێژێ. وەڵامی ئەو دوو پرسیارە (نەك یەكسەر پرسیاری ئەوەی، كە ئەو بۆچی وەها دەبێژێ) زانیاریگەلێك لەبارەی وتەكانی ئەو دەخاتەوە، كە دەتوانین بەڕێیانەوە ئیستیدلالەكانی دیاربهێنین و بەدوویدا ئەو ئیستیدلالانە بنرخێنین (3).
لە هزرینی رەخنەییدا، نە رەخنەگرتن واتای هیچاندن دەگەیەنێ و نە رەخنەمەندیش كەسێكە، كە لەبارەی بابەتێك هیچێنەرانە دەبێژێت یان دەنووسێت. ئامانج لە تێگەی “رەخنەیی” لە هزرینی رەخنەییدا، گەییشتنە بە نرخاندنی ئامانجمەند بە رێی پێداچوونەوەی هەڵسەنگێنەرانەی رەهەندە لاواز و بەهێزەكانی زانیاری، دۆكیومێنت و بەڵگە لۆگیكییە دەربڕراوەكانی نێو پەیڤ و تێكست. هزرینی رەخنەیی شێوازێكی هزرینە لەبارەی بابەتێك، رووداوێك، دۆخێك یان كێشەیەك، بە ئامانجی پتر تێگەیشتن لێی یان پوختتر ببێژین، بە ئامانجی نرخاندنی. ئەم شێوازە هزرینە مۆرك، تەكنیك و ئەدگاری تایبەتیی دەخوازێت (4).
لە رووی ئێتیمۆلۆژی (ریشەناسی)یەوە:
هزرینی رەخنەیی/Critical Thinking ئیدیۆم (بوێژ) ێكی هاوچەرخە بە تێمایەكی تایبەتییەوە. ئەو بوێژە بە رێی ئاوەڵناوی “Critical”، ریشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ گریكی ئەنتیكە. لە رووی ئێتیمۆلۆژییەوە وشەی “Critic” دوو رەگی لە گریكی ئەنتیكەدایە: 1-“kriticos” واتا “هونەری نرخاندن” یان “كەسێك كە توانستی نرخاندنی هەیە”، “kriticos” خۆیشی بۆ رەگی “kriniein” واتا جوداكردن و بڕیاردان و نرخاندن دەگەڕێتەوە. 2-“kriterion” واتا نۆرم (ستاندارد)(5). كەواتە لەم رووەوە هزرینی رەخنەیی بریتییە لە پەرەپێدراوی “هونەری نرخاندن لە سەر بنەمای نۆرمەكان”(6).
لە رووی فەرهەنگییەوە:
بەگشتی، “هزرین” بریتییە لە چالاكی هۆش و “رەخنەیی” و بریتییە لە شرۆڤەكردن لە سەر بناغەی نۆرم.
لە فەرهەنگی “Websters New World Dictionary” دا هزرینی رەخنەیی بەم چەشنە پێناسە كراوە: “ئەدگاری شرۆڤە و نرخاندنی ورد”، ئەم پێناسەیە لە لایەن گلۆس (gloss) ەوە پەرەی پێدەدرێ: “رەخنەیی لە وردترین واتادا بریتییە لە كۆششێك بۆ نرخاندنی ئۆبژێكتیڤی (بابەتی) بە چەشنێك، كە شاییستەییەكان و هەڵەكان دیاربهێنێ.” گەر رەخنەیی بەم واتایەی بخەینە نێو هزرینەوە، دەگەینە پێناسەیەكی بەرایی بۆ هزرینی رەخنەیی: هزرینێكە، كە نرخاندنی رەوا ئامانجە ئاشكراكەیەتی، كە ئەمەش بەِرێی بەكارهێنانی گونجاوی نۆرمەكانی نرخاندن لە كۆششی دیارهێنانی شاییستەیی و بەهای راستەقینەی ئۆبژێكتەكەدا دەشێنێ (7).
لە فەرهەنگۆكی كتێبێكی ریچارد پائول و لیندا ئەلدەردا، چوار پێناسە بۆ هزرینی رەخنەیی كراوە: 1) هزرینی دیسیپلینی و خۆڕێبەرە، كە پەیوەست بە شێوازێكی تایبەتیی هزرین، نموونەی كامیلی هزرینە. 2) هزرینێكە، كە دەرخەری سەروەری تەكنیك و ئەدگارەكانی هزرمەندانەیە. 3) هونەری هزرینە لەبارەی هزرینی خۆت بۆ ئەوەی هزرینت پەرەپێبدەیت رووەو هزرینی روونتر، وردتر و رەواتر. 4) هزرینێكە، كە بە تەواوی بەئاگایە بەرانبەر ویستی سروشتیی مرۆڤ بۆ خۆفریودان و رەوایەتی بەخۆدان بۆ ئەوەی خۆداخراوانە بگاتە ئەو شتەی دەیەوێ. كەواتە هزرینی رەخنەیی جیاوازی دەكات لە نێوان هۆشداخراوی (خۆداخراوی) و هۆشكراوەییدا (8).

لە روانگەی توێژەرانەوە:
مێژووی تیۆرییەكانی هزرینی رەخنەیی نزیكەی سەدەیەكە، بەڵام وەك چۆن لە رووی ئێتیمۆلۆژییەوە رەگی لە نێو گریكی ئەنتیكەدایە، هەروەها لە روانگەی توێژەرانی وەك: ئەلێك فیشەر و لیندا ئەلدەر، مێژووی هزرینی رەخنەیی دەگەڕێتەوە بۆ گریكی ئەنتیكە و لەم پڕەنسیپەی سۆكراتەوە سەرەتا دەگرێ: “ژیانی نەپرسیارێنراو (ئێگزامننەكراو) شایانی ژین نییە”(9).
لە میانەی پێناسەی توێژەراندا بۆ هزرینی رەخنەیی، بە گشتی تێبینی جیاوازی پێناسەكان لە دیاریكردنیدا دەكرێ، هۆی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ تیۆری و مێتۆد و رەچاوی زانستی توێژەران لە لایەك و فرە رەهەندی ئەو شێوازە هزرینە لە لایەكی دی(10).
كۆشش بۆ پێناسەیەكی هەمەلایەنی و پوختی هزرینی رەخنەیی لە لایەن توێژەرانەوە هێشتا بەردەوامە، بە بێ ئەوەی یەكگرتنەوەیەكی هەمەلایەنی چێبووبێ. هۆی سەرەكی (پوختەی دوو هۆكەی سەرەوە) ئەوەیە، كە هزرینی رەخنەیی داوادەكات شێوازە هزرینی سەرجەم بوارە زانستییەكان بێ، واتا لە زانستە ئۆبژێكتیڤییەكان (زانستە سروشتیەكان) ەوە هەتا زانستە سەبژێكتیڤییەكان (زانستە هۆشەكییەكان)(11). بەڵام سەرباری ئەوە، بە ئامانجی خستنەڕووی پێناسەیەكی گشتی، لە خوارەوە ریزێك پێناسەی توێژەران بۆ هزرینی رەخنەیی دەهێنینە پێشەوە:
– لە روانگەی “ئەلێك فیشەر” هزرینی رەخنەیی مۆدێرن لە “جۆن دیوی” فەیلەسوف و پسیكۆلۆژ و پەروەردەكاری ئەمەریكییەوە سەرەتا دەگرێ، ئەو كاتە كە دیوی باسی “هزرینی پەرچێنەر (هزرینی رێفلەكتیڤ)” دەكات و بەم چەشنە پێناسەی دەكات: “رەچاوكردنی چالاك، بەردەوام و وریای باوەڕێك یان شێوە زانینێك لە رۆشنایی چ ئەو بەڵگانەدا، كە پشتیوانی لێدەكەن و چ ئەنجامگەلی پتر، كە دەشێ لێی بكەوێتەوە”(12). دیوی بەم پێناسەیە، هزرینی رەخنەیی وەك پرۆسەیەكی “چالاك” بەرانبەر شێوازە هزرینێكی ناچالاك (پاسیڤ)، كە هزرۆكە و زانیارییەكانی لە لایەن كەسێكی دیكەوە پێدەدرێ، دادەنێت. بۆ دیوی و سەرجەم ئەو كەسانەی، كە لە ترادیسیۆنی مۆدێرنی هزرینی رەخنەییدا ئیشیان كردووە، هزرینی رەخنەیی لە كرۆكدا پرۆسەیەكی چالاكە، بۆ نموونە: هزرینی خۆیی، پرسیاری خۆیی، دۆزینەوەی خۆییانەی زانیاری پەیوەندیدار و هتد، لەبری وەرگرتنی پاسیڤانە بەڕێی كەسێكی دیكەوە. هەروەها دیوی بە پێناسەكردنی هزرینی رێفلەكتیڤ (رەخنەیی) وەك “بەردەوامێتی” و “وریایی” لە بەرانبەر ئەو جۆرە هزرینە نارێفلەكتیڤەدا دایدەنێ، كە هەموومان هەندێك جار هەمانە، بۆ نموونە: كاتی هەڵپە بۆ گەییشتن بە دەرئەنجام یان قەراردانی بە پەلە بێ ئەوەی لەبارەیەوە هزرابین(13). لە پێناسەكەی دیویدا گرنگتر بۆ فیشەر بریتین لە: “بەڵگەكانی پشتیوانی” و “شیمانەی ئەنجامگەلی پتر” ی باوەڕ. پوختتر ببێژین دیوی مەبەستێتی پرسیار بكات، كە داخۆ ئیستیدلالەكان و رەهەندە واتاییەكانی دیكەی باوەڕێك چی بن(14)، بۆ ئەوەی هەمەلایەنییانە رووی تێبكات و بینرخێنێت.
– پێناسەی “ئێدوارد گلاسەر” بۆ هزرینی رەخنەیی (كە فیشەر لەو پێناسەیە وەك هزرۆكەی پەرەپێدراوی دیوی دەڕوانێ) بریتییە: 1) هەڵوێستێكە رووەو رەچاوی هزریی ئەو كێشە و بابەتانەی كە لەنێو رووبەری ئەزموونێكدا دێنە پێشەوە. 2) زانینی مێتۆدەكانی گەڕان و هەڵهێنجانی لۆگیكی. 3) چەند تەكنیكێكی بەكارهێنانی ئەو مێتۆدانەیە. هزرینی رەخنەیی دەبێتە هۆی بەردەوامێتی كۆشش بۆ ئێگزامنی هەر باوەڕێك یان فۆرمێكی زانین لە بەر رۆشنایی ئەو ئێڤیدێنس (روونی و ئاشكرایی) ە، كە پشتیوانی لێدەكات و هەروەها ئەنجامگەلی پتر، كە دەشێ لێی بكەوێتەوە(15).
– “رۆبەرت ئەنیس”: هزرینی رەخنەیی هزرینێكی ئاوەزمەند و رێفلەكتیڤە، كە لە قەراردان بۆ باوەڕ یان كرداردا چڕدەبێتەوە(16). لەم پێناسەیەی ئەنیسدا جەخت لەسەر توخمی قەراردان لە هزرینی رەخنەییدا دەكرێت، ئەمەش ئاماژەیە بۆ رەهەندی پراگماتی (كەڵكخوازی) ئەو پێناسەیە (…)، بەڵام ئەم پێناسەیە لایەنی ناڕوونی هەیە: ئایا سەرجەم قەرارەكان بۆ قبووڵكردنی باوەڕێك یان ئەنجامدانی كردارێك دەچنە بواری هزرینی رەخنەیییەوە؟(17)، ئایا لایەنی سۆزی مرۆڤ رۆڵی لە پەرەپێدانی ئەو شێوازە هزرینەدا نییە یان سۆز كاریگەری نەرێنی هەیە، كە لەم پێناسەیەدا تەنیا جەخت لە لایەنە ئاوەزمەندێتییەكەی كراوە؟ ئایا لە بنەڕەتدا نۆرمە ئۆبژێكتیڤییەكانی ئاوەزمەندێتی و رێفلەكتیڤێتی هزرین چین؟(18)
– لە روانگەی “شارۆن بەیلین” هزرینی رەخنەیی یەكەمین و ناسراوترین جۆری “هزرینی چاك”ە. بەیلین جەخت لە سەر ئەدگاری نۆرماتیڤی هزرینی رەخنەیی دەكاتەوە و تێگەیشتن لە هزرینی رەخنەییدا بە گشتی بە تێگەیشتنی فەلسەفەیی دەچوێنێ و بەم رێیەوە مەبەستێتی لە تێگەییشتنی پسیكۆلۆژییانە جیای بكاتەوە.
– “هارڤی سیگل” بە پێناسەی هزرمەندی رەخنەیی بەشداری دەكات و دەبێژێت: هزرمەندی رەخنەیی كەسێكە، كە بە چەشنێكی گونجاو لە ئیستیدلالەكانەوە دەردەچێ. هەروەها جەخت لە سەر بەتوانایی هزرمەندی رەخنەیی بۆ پەیوەندكردنی نۆرمە مەعریفییەكان بە نرخاندنەوە بۆ هێنانە ئارای ئیستیدلالی چاك، دەكاتەوە، كە ئیستیدلالی چاكیش گەرەنتییە بۆ باوەڕەكان و بانگەشەكان و كردارەكان(19).
– “ماتیۆ لیپمان” پێناسەی هزرینی رەخنەیی دەكات وەك هزرینێك، كە نرخاندن ئاسان دەكات (نرخاندن دەشێنێ)، چونكە لە سەر بنەمای نۆرمەكانە، خۆدروستكەرە (خۆ رەخنەییە) و رەچاوی زەمینە دەكات(20).
– “لیندا ئەلدەر”: هزرینی رەخنەیی هزرینێكی خۆڕێبەر و خۆڕێكخەرە، كە بە رێی هۆشدادی (fairminded) یەوە كۆشش دەكات بۆ ئیستیدلالكردن لە ئەوپەڕی ئاستی چۆنێتیدا(21).
– “ریچارد پائۆڵ”: كۆمەڵێك پێناسەی كردووە، كە هەر یەكێكیان جەخت لە سەر رەهەندێكی هزرینی رەخنەیی دەكاتەوە. هەروەها پێناسەكانی دوو لایەنی گشتییان هەیە: یەكەمیان لە سەر پەرچێنەرێتی ئەم شێوازە هزرینە چڕ دەبێتەوە، دووهەمیان جەخت لە سەر تەكنیك و ئەدگارگەلێك دەكاتەوە، كە هزرمەندی رەخنەیی دەگەیەننە دادگەری لە بارەی بابەتە لێتوێژراوەكەی. بۆ نموونە لە روانگەی لایەنی یەكەمیان دەنووسێت: “هزرینی رەخنەیی هونەری هزرینە لە بارەی هزرین بە چەشنێك، كە لە رووی لۆگیكییەوە رێكخراو بێت. هزرمەندانی رەخنەیی بە راشكاوی لە سێ ساتی پەیوەندیدار بە پرۆسەی هزریندا چڕ دەبنەوە: ئەوان هزرین شرۆڤە دەكەن، دەینرخێنن و پەرەیپێدەدەن(…). ئەم سێ ساتە بۆ ئەوەیە، كە هزرمەندی رەخنەیی بەرپرسیاری هزرینی خۆی بێ”. كەواتە پەرچێنەرێتی هزرینی رەخنەیی وەك چۆن لەم پێناسەیەی پائۆڵ دیاردەكەوێت، بریتییە لە هزرینێك لە بارەی پرۆسەی هزرین (بریتییە لە مێتاهزرین). لە روانگەی لایەنی دووەمەوە دەنووسێت: “هزرینی رەخنەیی پرۆسەیەكی رێكخراوی هزرمەندانەی تێگەیی، عەمەلی، شرۆڤەیی، سینتێزی و/یان نرخاندنی تەكنیكیانە و چالاكانەی ئەو زانیارییانەیە، كە لە ئەنجامی رەچاو، ئەزموون، پەرچاندن، هەڵهێنجانی لۆگیكی و نێوپەیوەندییەوە مسۆگەر كراون، كە وەك رێبەرییەك بۆ باوەڕ یان كردار بە كاردەهێنرێت”. پائۆڵ لەم پێناسەیەدا هزرینی رەخنەیی لە رەهەندی پەیوەندی بە بابەتە لێتوێژراوەكەوە هەڵدەسەنگێنێت(22).

– بۆ”مایكل سكریڤن” هزرینی رەخنەیی توانستێكی ئەكادیمییە، كە هاوشێوەی خوێندنەوە و نووسین واتایەكی بناغەیی هەیە و بەم چەشنە پێناسەی دەكات: “تەكنیك و چالاكیی راڤە و نرخاندنی رەچاوەكان، پەیوەندییەكان، زانیاری و ئەرگومێنتەكانە”(23).
– ئەنجومەنی فەلسەفە لە ئەمەریكا ساڵی 1988، كۆمەڵێك توێژەری راسپارد بۆ توێژینەوە و ئێكسپێریمێنتی بەرفراوان لە بوارە جیاوازەكانی زانستە بابەتییەكان و زانستە هۆشەكییەكاندا، بە مەبەستی تێگەیشتنی هەمەلایەنیتری هزرینی رەخنەیی، نۆرمەكان و تەكنیكەكانی و هەروەها ئەدگارە زەروورییەكانی هزرمەندی رەخنەیی. ئەم گروپە توێژەرە بە رێبەرایەتی “پیتەر فەسیۆنە” لە ئەنجامی دوو ساڵ توێژینەوەدا راپۆرتێكیان ئامادەكرد و بە ناونیشانی “راپۆرتی دێلفی” بڵاویان كردەوە. لەم راپۆرتەدا بە تێگەییشتنێكی وردتر، تۆكمەتر و هەمەلایەنیتری هزرینی رەخنەیی لە چێوەی تیۆرییە نۆرماتیڤیەكاندا، پێناسەیەكی پوختی هزرینی رەخنەیی دەكەوێتەوە: “هزرینی رەخنەیی پرۆسەی نرخاندنی ئامانجمەند و خۆڕێكخەرە، ئەم پرۆسەیە توێژینەوەیەكی لۆگیكی هەمبەر دەرككردنەكان، دۆكیۆمێنتەكان، زەمینە، تێگەكارییەكان، مێتۆدەكان و نۆرمەكان دەشێنێ”.(…) فەسیۆنە (و هاوكارانی) لەم پێناسەیەدا هزرینی رەخنەیی وەك پرۆسەیەكی نرخاندن پێناسە دەكەن، كە هەڵگری دوو ئەدگاری ئامانجمەندی و خۆڕێكخەرییە(24). فەسیۆنە لە گۆتارێكی دیكەدا هزرینی رەخنەیی بە پوختترین شێوە بەم چەشنە پێناسە دەكات:”نرخاندنی ئامانجمەند و رێفلەكتیڤ”(25).

بە لێروانینەوە لەو پێناسەگەلەی سەرەوە ئاشكرا دەبێ، كە: 1- هزرینی رەخنەیی دژبەری هزرینی ناپەرچێنەرە، واتا دژبەری ئەو شێوازە هزرینەیە، كە فاكتەری هەڵپەی مرۆڤە بۆ دەرئەنجام یان قبوڵكردنی هەندێك باوەڕ یان قەرار لە شێوەی بەهادا، بە بێ ئەوەی هزرینێكی راست لەبارەیانەوە ئەنجام درابێ. 2- هزرینی رەخنەیی چالاكییەكی تەكنیكییە، كە دەشێ زۆر و كەم بە باشی ئەنجام بدرێت. 3- هزرینی رەخنەیی چاك، گەرەكە پابەندی نۆرمە یونیڤێرسالەكانی هزرین (بۆ نموونە: روونی، پەیوەندیداری، هەمەلایەنێتی و هتد.) بێ. 4- هزرینی رەخنەیی داوای راڤە و نرخاندنی تێبینییەكان، پەیوەندییەكان و سەرچاوەكانی دیكەی زانیاری دەكات. 5- هزرینی رەخنەیی چالاكییەكی تەكنیكییە و داوای راهێنانی تەكنیكی دەكات بۆ هزرینەوەی پێشدانراوەكان، فۆرمولەكردنی پرسیارە كرۆكییەكان و دیارهێنانی دەلالەتەكان (implications)(26). بەڵام ئایا ئەمە واتایەكی ئەوتۆ دەگەیەنێت، كە تەنیا یەك شێوازە هزرینی دروست هەیە؟ نەخێر، چونكە هزرینی رەخنەیی داوای هزرینی كڵێشەیی ناكات، ئەمە واتا شێوازگەلی باشتر بۆ هزرین بەڕێی راهێنانەوە لە بەردەم هەر هزرمەندێكی رەخنەییدا كراوەیە(27)، هەروەها نابێ نۆرمە یونیڤێرسالەكانی هزرینی رەخنەیی وەك زەمینەیەك بۆ روانگەی چەسپیو ببینرێن، بەڵكو گەرەكە لەو نۆرمانە وەك كراوە بۆ پەرەپێدان لە پرۆسەی هزرینی رەخنەییدا لێبڕوانرێن.
هزرینی رەخنەیی پرۆسەیە(28). پرۆسەیەك، كە لە ساتی ئامادە (ساتی هەنووكە) دا دەڕاستێت (بەدیدێت). كاتێك، كە وەك پرۆسە لە هزرینی رەخنەیی بڕوانین، ئەوسا نەشیاو دەبێ گەر تەنیا بەڕێی هۆشی بارگاویمان – واتا ئەو شتانەی بەڕێی ژینگەمان، باكگراوندی كولتووریمان یان خوێندنەوەی كتێب و هتد، فێركراوین- باوەڕ بكەین، كە ئێمە هزرمەندی رەخنەیین(29)، ئاخر هزرینی رەخنەیی هەمیشە سەر لە نوێ داوای خۆڕێكخستنەوە و خۆڕەخنەیەتی و نرخاندن دەكات.

بەشی دووەم: پرسیار وەك كرۆكی هزرینی رەخنەیی

مرۆڤ لە جیهاندا دەكەوێتە بەردەم هوروژمی داتا و زانیارییەكان. لە لاڕوویەكەوە ژینی مرۆڤ واتا رێكخستنەوەی ئەو داتا و زانیارییانە. لە جیهانی ئێستادا بە هۆی تەقینەوەی مەزنی داتا و زانیارییەكان لە فەزای مێتافۆریكالی ئینتەرنێتیدا – كە بەردەوام رووەو فراوانبوونە- رێكخستنەوەی ورد ، بەردەوام زەحمەتتر و ئاڵۆزتر دەبێت. ئەگەر داتا و زانیارییەكان بە ئاگاییەوە رێكنەخرێنەوە، ئەوسا كەڵەكە دەبن و نیگەرانی، هەڵپە، هزرینی بڵاو، نازانمگەرایی (ئەگنۆستیسیزم) ، بێهەڵوێستی و هتد، لێدەكەونەوە(30). كەڵەكەبووونی داتا و زانیارییەكان دانایی نییە، بەڵكو یەكەم هەنگاو رووەو دانایی رێكخستنەوەی لۆگیكییانەی داتا و زانیارییەكانە بەڕێی پرسیارەوە. واتا پرسیاری روونیی و دروستیی و زەمینەیان، چونكە بڕێكی زۆر لەو داتا و زانیارییانە، كە تەنانەت لە فۆرمی ڤیدیۆدا پەخش دەكرێن، ناڕوون، نادروست (نالۆگیكی) و لە زۆر حاڵەتدا درۆن. كەواتە هزرین لە واتای هزرینی رێكخەرەوەدا بە پرسیار سەرەتا دەگرێ(31). پاڵهێزی هزرین پرسیارە نەك وەڵام، ئەمە كرۆكی هزرینی رەخنەییە. هەرروەها وەڵامێك كە نەبێتە زەمینە بۆ پرسیارێكی دیكە، ئەوا دەبێتە پنتێك بۆ وەستانی هزرین(32). بە واتایەكی دی دەبێتە دۆگمێك.
پرسیار لەبارەی داتا و زانیارییەكان پنتی دەرچوونی پرۆسەی هزرینی رەخنەییە. بۆ وێنە، كاتێك پرسیار دەكەین:
– ئایا ئەم داتا و زانیارییانەی لەبارەی بابەتەكەوە وەرمگرتوون، بۆ هەڵسەنگاندنی بابەتەكە زەروورن؟ ئەگەر وەڵامەكە ئەرێیە، بۆچی؟ ئەگەر نەرێیە، بۆچی؟
– ئایا سەرچاوەی ئەم داتا و زانیارییانە بڕواپێكراو و رەوایەتیپێدراون؟
– ئایا داتا و زانییارییەكانی بابەتەكە، نوێن؟ ئەگەر وەڵامەكە نەرێیە، كەواتە چۆن دەشێ بە داتا و زانیاری نوێ بگەین؟
– ئایا حەزەكان، مەبەستەكان، ناڕاستییەكان، بەرژەوەندییەكان یان مێنتالێتی پەخشكەرانی داتا و زانیارییەكان لەبری فاكت دانەنراون؟
– ئایا ئەم داتا و زانیارییانە بۆ پرۆپاگەندەیەكی فریودەرانە و بە ئاڕاستەی ئامانجگەلی یەكلایەنە (بەرژەوەندی تایبەتی) رێكنەخراون؟
– ئایا ئەم داتا و زانیارییانە سەرچاوەگەلی جیاوازیان هەیە یان تەنیا لە یەك سەرچاوەوە هاتوون؟
– … هتد(33).
كاتێك ریالێتی رایەڵ بكرێ بە هۆشەوە، ئەوسا دەگۆڕێ بۆ داتا و زانیاری. ریالێتی نوێ (داتا و زانیاری نوێ) سووڕمان دەخاتەوە. رزگاربوون لە سووڕمان تەنیا بە پرسیاراندنی داتا و زانیارییە نوێكان دەشێت. ئەمە بۆ هزرینی رەخنەیی واتادارە چونكە پرۆسەی هزرینی رەخنەیی لەو ساتەوە سەرەتا دەگرێت، كە داتا و زانیارییەكان بەڕێی پرسیارەوە، لۆگیكییانە رێكدەخرێن. واتە لەو ساتەوە كە سووڕمان دەگۆڕێت بۆ پرسیار(34).

“ریچارد پائۆڵ” و “لیندا ئەلدەر” سێ جۆری پرسیار دیاریدەكەن:
1- پرسیاری یەك سیستەمی: بریتییە لەو پرسیارەی، كە یەك وەڵامی دیاریكراوی هەیە. ئەم جۆرە پرسیارە داوای ئێڤیدێنس (روون و ئاشكرایی) و لۆگیك دەكات لە نێو یەك سیستەمدا، كە دەرئەنجامەكەی بریتییە لە زانین.
2- پرسیاری بێسیستەمی: ئەو پرسیارەیە، كە پێشەمێتی (ئەفزەڵیەت) بە خود دەدات و تێیدا دەمێنێتەوە (خودییانە دەمێنێتەوە). دەرئەنجامەكەی بریتییە لە را (رایەكی خودییانە)، كەواتە (لەبەر ئەوەی بابەتیی نییە) نەشیاوی نرخاندنە.
3- پرسیاری فرەسیستەمی: پرسیارێكی هەمەلایەنییە، كە داوای رەچاوی ئێڤیدێنس و لۆگیك دەكات لە نێو فرەسیستەمدا (لە نێو ئینتەرسیستەمدا) بە ئامانجی دیاریكردنی وەڵامە باشتر و خراپترەكان، كە دەرئەنجامەكەی بریتییە لە نرخاندن(35).
كەواتە بەم چەشنە دیاریكردنە، پرسیار تەنیا روو ناكاتە داتا و زانیارییەكان، بەڵكو هەروەها پرسیار پەرەدەستێنێ و قووڵ دەبێتەوە و دەگاتە پرسیاراندنی وەڵامەكانمان، واتا هەروەها پرسیاراندنی باوەڕ و هزرۆكە و قەرارەكانمان. لە پرسیاری: بۆچی ئەم شتە ئاوهایە؟وە دەگاتە پرسیاری: چۆن ئەو شتە دەزانم؟(36) پوختتر ببێژم، پرسیار نەك روو دەكاتە چییەتی شت (ئۆبژێكت) بۆ نرخاندنی كرۆك، بەڵكو هەروەها روو دەكاتە هزرین خۆی (سەبژێكت) بۆ نرخاندنی شوناس.

بەشی سێیەم: نۆرمە یونیڤێرسالەكانی هزرینی رەخنەیی

نۆرمە یونیڤێرسالەكانی هزرینی رەخنەیی ئەو نۆرمانەن، كە پێویستە هەمیشە بۆ پشكنینی چۆنێتی هۆ لۆگیكییەكان لەبارەی كێشە، مەسەلە یان دۆخێك رەچاو بكرێن. بە واتایەكی دی، بۆ پتر رەخنەییبوونی هزرین پێویستە ئەو نۆرمانە هەمیشە لە هزریندا ئامادەبن.(…) ئامانجی سەرەكی نۆرمەكانی هزرینی رەخنەیی، ئینتەرنالیزەكردنی (ناخاندنی) ئەو نۆرمانەیە لە هزریندا بۆ رێبەریكردنی هزرین رووەو لۆگیكیبوونی باشتر و باشتر..(37). بۆ نموونە، بۆ ئەوەی خوێندكاران ببزوێنرێن فێری ئەو سەروەرییە ببن بەسەر نۆرمەكاندا و زەینیان تیژ بكرێت، گەرەكە مامۆستایان بەردەوام لەنوێوە پرسیاری ئەوتۆ بكەن، كە خوێندكاران بە سەختی دەخەنە ژێر پرۆڤە و ناچاریان دەكەن روونكردنەوە سەبارەت بە هزرینی خۆیان بدەن. خوێندكاران بەڕێی تەحەدای بەردەوامەوە لە پۆلدا ناچار دەبن بابەتەكە بخزێننە نێو هۆشیانەوە و پرسیاری ئەوتۆ لە خۆیان بكەن كە لە ئاستی ئەو تەحەدایەدایە. گەر لە رەوشێكی نموونەییەوە (ئیدیالەوە) بڕوانین، ئەوا ئەم چۆنێتییەی پرسیاركردن بە چەشنێك لە هزری خوێندكاراندا دەچەسپێت كە رەوتی هزرینیان بەردەوام بەرەو پێش دەچێت. هەروەها ئەوسا پەیوەندییەكە لە مامۆستا و خوێندكارەوە دەگۆڕێت بۆ فێركار و فێرخواز.
لە خوارەوە ئاماژە بە نۆ لەو نۆرمانە دەكەم، كە لە لایەن پائۆڵ و ئەلدەر دیاریكراون، بەڵام هەروەها نزیكەی سەرجەم توێژەرانی بواری هزرینی رەخنەیی تێیدا یەكدەگرنەوە:

1- روونی (Clarity)
ئایا دەشێ هزرۆكەكە پتر ئاوەڵا بكەیت؟ ئایا دەشێ هزرۆكەكە بەڕێیەكی دی (بە رەهەندێكی دی) دەرببڕیت؟ ئایا دەشێ وێنەیەكی هۆشەكیم لەبارەیەوە بدەیتێ؟ ئایا دەشێ نموونەیەكم بدەیتێ؟(38). ئەم پرسیارانە روودەكەنە ناڕوونییەكانی بابەت و بە مەبەستی گەییشتن بە روونی داوای روونكردنەوەیان دەكەن.
“روونی” یەك لە گرنگترین نۆرمەكانی هزرینی رەخنەییە. راستتر ببێژین، پنتی دەرچوونی سەرەكییە بۆ سەرجەم نۆرمەكانی دی. چونكە گەر گۆزارەیەك (Statement) ناڕوون بێ، ئەوا ناتوانین لێی تێبگەین و راستێتی و پەیوەندیدارێتیەكەی دیاریبكەین و لە ئەنجامدا هیچ شتێكی لەبارەیەوە ببێژین. بۆ نموونە: پرسیاری: دەشێ چی بكرێت بۆ كێشەی سیستەمی پەروەردەی فێركاری؟، پرسیارێكی ناڕوونە، بڵاوە و فۆرمولە نەكراوە. ئێمە بۆ ئەوەی بە باشی رووبكەینە پرسیارەكە، پێویستمان بە تێگەیشتنی روونتری ئەوە هەیە، كە ئایا پرسیارەكە مەبەستێتی رووبكاتە چ كێشەیەك؟، دەشێ پرسیارێكی روونتر بەم چەشنە بێ: ئایا فێركاران دەتوانن چی بكەن بۆ یاریدەدانی فێرخوازان لە فێربوونی تەكنیك و پەرەپێدانی ئەو توانستانەدا، كە یاریدەدەرن بۆ كارابوونی ئیش و قەرارەكانی ژیانیان؟(39)

2- راستێتی (accuracy)
ئەم نۆرمە روودەكاتە راستێتی گۆزارەكان. دەشێ گۆزارەیەك روون بێ، بەڵام راست نەبێ، بۆ نموونە: گۆزارەی “كێشی زۆربەی سەگەكان نزیكەی 140 كیلۆیە”. بە رەچاوی نۆرمی راستێتی، دەتوانین پرسیارگەلی لەم چەشنەی خوارەوە ئاڕاستەی گۆزارەگەلی ناڕاست بكەین: ئایا ئەمە راستییەكی فاكتیـە؟ سەرچاوەی ئەم زانیارییە كامەیە؟ چۆن دەشێ لە راستێتی ئەم گۆزارەیە جەخت بین؟ ئایا ئەمە لە راستیدا دروستە؟ چۆن دەشێ ئەمە بسەلمێنین؟(40)
3- پوختی (precision)
پوختێتی لە هزریندا واتا، دیاریكردنی بێ زیاد و كەمی بابەتەكە. گۆزارەیەك دەشێ هاوكات روون و راست بێ، بەڵام پوخت نەبێ. بۆ نموونە: هێژا كێشی زیادەی هەیە. لەم گۆزارەیەوە نازانرێ، كە هێژا چەند كیلۆ كێشی زیادەی هەیە؛ یەك كیلۆ یان دووسەد كیلۆ! ئەم نۆرمە پرسیارگەلی لەم چەشنە دەخوازێت: ئایا دەشێ پتر رووبكەیتەوە دیاریكردنی بابەتەكە؟ (بۆ حاڵەتی دەرچوون لە بابەتەكە یان موبالەغە) و ئایا دەشێ پتر روونیبكەیتەوە؟ (بۆ حاڵەتی كەمایەسی لە دیاریكردنی بابەتەكەدا)(41).

4- پەیوەندیداری (Relevance)
ئایا ئەوە چۆن پەیوەستە بە پرسیارەكەوە؟ ئایا ئەوە چۆن پشتیوانیی مەسەلەكە دەكات؟ ئایا ئەوە چۆن یاریدەمان دەەدات لە دیاریكردنی مەسەلەكەدا؟ دەشێ گۆزارەیەك روون، راست و پوخت بێ، بەڵام پەیوەندی بە مەسەلەكەوە نەبێ. بۆ نموونە: “خوێندكاران بە زۆری باوەڕ دەكەن، كە دەبێ بە رێژەی بڕی ماندووبوونیان لە كۆرسی خوێندندا، نمرەكانیان بەرز ببنەوە، بەڵام مەرج نییە بەرزی رێژەی ماندووێتی خوێندكاران بۆ فێربوون، بەرزبوونەوەی نمرەكانیانی لێبكەوێتەوە. كەواتە لێرەدا ماندووێتی زۆر، پەیوەندی بە نمرەی بەرزەوە نییە(42).

5- قووڵی (Depth)
ئایا وەڵامەكە چۆن روودەكاتە ئاڵۆزییەكانی پرسیارەكە؟ ئایا چۆن رەچاوی كێشەكان كراوە لە پرسیارەكەدا؟ ئایا مامەڵە لەگەڵ فاكتەرە كرۆكییەكاندا دەكات؟ ئایا ئەو فاكتەرانە چین، كە ئەم كێشە تایبەتییەیان هێناوەتە ئاراوە؟ دەشێ گۆزارەیەك روون، راست، پوخت و پەیوەندیدار بێ، بەڵام قووڵ نەبێ، واتا رەچاوی لایەنە ئاڵۆزەكانی بابەتەكەی نەكردبێ(43). بۆ نموونە: گۆزارەی – لیژنەی ژینگەپارێزی قوتابخانە – كە ناونیشانی لیژنەیەكی پێكهاتوو لە چەند مامۆستایەكە لە هەر قوتابخانەیەكدا. ئەم لیژنەیە ساڵانە جارێك یان پتر، بە یاریدەی قوتابیان هەڵدەستێت بە پاككردنەوەی قوتابخانە. بەڵام لەم گۆزارەیەدا رەچاوی قووڵی كێشەی ژینگە نەكراوە و ژینگەپارێزی لە یەك لایەنی زەروور بەڵام ناكافیدا كورتكراوەتەوە، چونكە تێیدا رەچاوی پاراستنی لایەنەكانی دیكەی ژینگە (پاراستنی ئاو، هەوا، وزە، فەزا، دەنگ و هتد.) نەكراوە. كەواتە گۆزارەی “لیژنەی ژینگەپارێزی قوتابخانە” سەرباری ئەوەی روونە، راستە، پوختە و پەیوەندیدارە، بەڵام لە رووی قووڵییەوە ئاڵۆزی مەسەلەكە ناپێكێت.

6- هەمەلایەنی (Breadth)

ئایا دەتوانین رەچاوی روانگەپنتی دی بكەین؟ ئایا دەشێ بە شێوازێكی دیكە لە پرسیارەكە بڕوانین؟ ئایا چی دەبێ گەر ئەمە روانگەیەكی كۆنزەرڤاتیڤی بێ؟ ئەی چی دەبێ گەر ئەمە روانگەیەكی لیبڕاڵ بێ؟ دەشێ گۆزارەیەكی ئیستیدلالی روون، راست، پوخت، پەیوەندیدار و قووڵ بێ، بەڵام هەمەلایەنی نەبێ. بۆ نموونە: ئەرگومێنتێك، كە لە روانگەیەكی چ كۆنزەرڤاتیڤ و چ لیبڕاڵەوە بێ، بە قووڵی دەچێتە نێو مەسەلەكەوە، بەڵام تێگەییشتنەكە بە دیدێكی تاكلایەنە روودەكاتە پرسیارەكە(44).

7- لۆگیك(Logic)
ئایا ئەمە هۆشەكییە (مەعقولە)؟ ئایا چی لە گۆتنەكەت دەكەوێتەوە؟ چۆن لێی دەكەوێتەوە؟ پرسیارگەلی لەم چەشنە كاتێك دەورووژێن، كە لە گۆزارەیەكدا دوو بەیەكنەساز هەبن . بۆ نموونە: بازنەی سێگۆشەیی!
ئێمە لە كاتی هزریندا بە ڕێژەیەك كۆمەڵێك هزرۆكە لە نێو یەكدیدا رێكدەخەین. كاتێك، كە بەشداری ئەو هزرۆكانە بە شێوازێكی هۆشەكییە و پشتیوانی یەكدی دەكەن، ئەوا ئەو هزرینە لۆگیكییە. بە پێچەوانەوە كاتێك، كە بەشداری هزرۆكەكان هۆشەكییانە نییە و پشتیوانی یەكدی ناكەن، ئەوا ئەو هزرە دەكەوێتە نەسازی (تناقچ) ەوە، كەواتە هۆشەكی نییە و دەرئەنجام هزرێكی نالۆگیكییە(45).
8- بایەخداری (significance)
ئەم نۆرمە روودەكاتە رادەی بایەخداری و گرنگی كێشە، ئیدێ و فاكتەكان بۆ رەچاوكردنیان. پرسیارگەلی لەم چەشنەی خوارەوە سەر بە نۆرمی بایەخدارین: ئایا ئەمە گرنگترین كێشەیە بۆ رەچاوكردن؟ ئایا ئەمە هزرۆكە نێوەندییەكەیە؟ كام لەم فاكتانە گرنگترینن؟

9-بەدادی (Fairness)
نۆرمی بەدادی، پتر روودەكاتە لایەنی خۆڕەخنەیی لە هزرینی رەخنەییدا و هزرمەندی رەخنەیی پێش قەراردان بۆ باوەڕ و كردار و نرخاندن لەبارەی چ خۆی و چ ئەوانیدیدا، پرسیارگەلی لەم چەشنەی خوارەوە ئاڕاستەی خۆی دەكات: ئایا بەرژەوەندی تایبەتیی خۆَم لەم مەسەلەیەدا هەیە؟ ئایا هاوسۆزییانە پێشبینی روانگەی ئەوانیدیم كردووە؟ ئایا رەچاوی روانگە جیاوازەكانی دیكەم كردووە؟ ئایا لەم مەسەلەیەدا رەخنەییانە ریڤیزیۆنی (پێداچوونەوەی) باوەڕ و بڕواكانی خۆم كردووە؟(46)

بەشی چوارەم: پرنسیپەكانی هزرینی رەخنەیی

1- بوێریی هزری
بوێریی هزری واتا مەیل بۆ دەرگیربوون و رووبەرووبونەوەی مەترسیداری بابەت، مەسەلە و دۆخە ئاڵۆزەكان بەڕێی پرسیار و بە مەبەستی گەییشتن بە وەڵام یان نرخاندنێكی لۆگیكی و ئامانجمەند. ئەمە مەیلی تێگەییشتن و داناییە، ئاگاییە بۆ مەترسی هەڵە شیمانەییەكان و نەترسانە لە هەڵە. لە هەمان كاتدا بوێریی هزری واتا، جارێ قەرارنەدان و بڕیارنەدان، چونكە هێشتا نە داتا و زانیاری پێویست و رێكخراو بۆ راڤە و شرۆڤەكردن هەن و نە رەخنەییانە رووكراوەتەوە قەرار و بڕیارە جیاوازەكان(47).
كانت لە وەڵامی پرسیاری “رۆشنایی (رۆشنگەری!) چییە؟”دا جەخت لەسەر بوێریی هزری دەكاتەوە و دەبێژێت: “رۆشنایی دەربازبوونی مرۆڤە لە قسوری خۆ خەتاباری پێنەگەییشتوویی زەین. قسور بریتییە لە بێتوانایی بۆ بەكارهێنانی زەینی خۆ بەبێ رێبەری كەسێكی دی. خۆ خەتابار ئەم قسورەیە، گەر هاتوو هۆكارەكەی لاوازی زەین نەبێ، بەڵكو لە قەرار و بوێری دابێت بۆ ئەوەی ئەو زەینە بە بێ رێبەری كەسێكی دی بەكاربهێنرێ. كەواتە دروشمەكەی رۆشنایی ئەوەیە: بوێرە زەینی خۆت بەكاربهێنیت.” هزرینی خۆیی بوێریی گەرەكە، بوێریی خستنەگەڕی تێگەیشتنی خۆیی بە بێ سەروەری و رێبەری ئەوانیدی. بە واتایەكی دی رۆشنایی رزگاربوونە لە سەروەریی هزری ئەوانیدی بە ئامانجی رۆشنڕوانینی خۆیی(48).
بوێریی هزری، ئاگاییە بۆ زەروورەتی پەرەپێدانی هزر بە رێی دەرگیربوون لەگەڵ ئەو هزرۆكە و روانگە و باوەڕانەدا، كە گرژیی هزری و هەستی نەرێنیمان دەوروژێنن، ئەگینا وەرگرتنی ئەوەی پشووی هزری و هەستی ئەرێنیمان پێدەبەخشێ، پێویستی بە بوێریی هزری نییە(49). كەواتە ئێمە نابێ پاسیڤانە و ناڕەخنەییانە، وەرگر بین، بەڵكو دەبێ بوێریی ئیئتیرافمان هەبێ بۆ راستی هەندێك هزرۆكە، كە پێشتر وەك مەترسیدار و بێهودە و ناڕاست پێماندراون، هەروەها ئیئتیرافكردنی ساختەیەتی و سەهویەتی لە هەندێك هزرۆكەی چەسپاوی كۆمەڵگەكەماندا، ئەمەش پێویستی بە بوێریی پرسیاراندنی باوەڕە دامەزراو و چەسپیوەكانمان هەیە، كە دەشێ زەحمەت و هەندێكجار ترسێنەر بێ، بەڵام سزای ئەو پێڕەوینەكردنە بە زۆری بریتییە لە گەییشتن بە نرخاندن(50).
بوێریی هزری كاتێك بەدیدێت، كە رێگەی هزرینی نوێ بگرینە بەر و تەحەدای روانگە چەسپیوەكان بكەین. پوختتر ببێژین بوێریی هزری، ئەنتی كۆنزەرڤاتیڤە و هیچ هزرینێك بە پیرۆز دانانێ تاكوو پاشان نەتوانێت رەخنەییانە رووی تێبكات، چونكە هزری لكاو بە پیرۆزییەوە، مۆركی رەهایەتی وەردەگرێ و هزری رەها واتا دۆخی داوەشانی پرۆسەی هزرین.
بوێریی هزری مەیلی رووبەرووبونەوەی تەحەدای ئەوانیدییە، كەواتە لە روویەكی دیكەوە بوێریی هزری بە نەترسان لە رووبەرووبونەوەی تەحەدای ئەوانیدی بەدیدێت (…)، كاتێك بوێریی پرسیاركردنم هەیە، گەرەكە هاوكات بوێریی بیستن و وەڵامدانەوەی پرسیارە رەخنەییەكانی ئەوانیدیشم هەبێ و ئەگەر لە تەحەدای هزریی لە تەك ئەویدیدا، روانگەم گۆڕا، بە ئاشكرا رایبگەیەنم و لە ئاگاداربوونی ئەوانیدی هەمبەر هەڵە و كەمایەسی زانینم نەترسێم. گۆتنی “نایزانم” (لەم حاڵەتەدا) رووی كۆنكرێتی بوێریی هزرییە(51).
لە بوێریی هزریدا، گەرەكە روانگەكانمان بۆ هەر بابەتێك یەكسان بە شوناس و سەرجەم كەسێتیمان دانەنێین. بۆ نموونە كاتێك دەبێژم: “من سۆسیالیستم” یان ” من ئیسلامیم”، ئەوا لێرەدا باوەڕ و روانگە و بڕواكەم یەكسان داناوە بە شوناس و وجودم، كە ئەمە دەرئەنجام بوێریی هزرینم دەپوكێنێتەوە. لە بەر ئەوە گەرەكە ئاوها بهزرێم و ببێژم: “من روانگەیەكی سۆسیالیستیم هەیە” یان “من روانگەیەكی ئیسلامیانەم هەیە”، چونكە بەم چەشنە چیدی لە رەتكردنەوەی روانگەكانم لە لایەن ئەوانیدییەوە ناترسێم و وەها ناهزرێم، كە ئەوانیدی بە رەتكردنەوە و قبووڵ نەكردنی روانگەكانم، لە گەڵیدا خۆیشم رەتدەكەنەوە(52). هزرینی رەخنەیی روودەكاتە كێیەتی مرۆڤ نەك چییەتی مرۆڤ، واتا روودەكاتە پرۆسەی شوناسی مرۆڤ نەك دیاریكردنێكی حاسم (بڕاوە)ی مرۆَڤ، كە ئەمەش بەڕێی بوێریی و نەسرەوتنی هزرین لە پرۆسەی راهێنانی تەكنیك و ئەدگارەكانی هزرینی رەخنەییدا دیاردەدات و بە نەسرەوتن لەم پرۆسەیەدا دەگەینە شوناسێك، كە ئەوسا دەتوانین ببێژین: “من هزرمەندێكی رەخنەییم”.
گرنگترین فاكتەر كە لە رووی دەروونییەوە بوێریی هزری دەپوكێنێت، مەیلی سرووشتیی هۆشە رووەو هزرین لە بارەی بابەت و كێشە نوێكان بە هەمان پڕەنسیپ و نۆرم و شێوازی هزرینی ترادیسیۆنی (تەقلیدی). هۆش بە چەشنێكی سروشتی مەیلی بەردەوامیدان بە دۆخە هەبووەكەی خۆی هەیە، واتا هێشتنەوەی پرەنسیپ و نۆرم و شێوازی هزرینی خووپێوەگرتووی خۆی. هەروەها لە لایەكی دی گرنگترین فاكتەری دەرەكی پوكێنەری بوێریی هزری، بریتییە لە ستەمكاریی سیاسی و كولتووری، كە بە تۆخترین شێوە لە سیستەمە سیاسییە تۆتالیتێر و كولتوورە داخراوەكاندا هەیە. كەواتە بۆ ئەوەی لە رووی هزرییەوە بوێر بین، گەرەكە هاوكات بەرانبەر دوو مەیدانی لە یەكدی دانەبڕاوی مەیلی سروشتی هۆش و ستەمكاریی سیاسی و كولتوری خەبات بكەین(53).

2- نەسرەوتنی هزری
بوون بە هزرمەندی رەخنەیی ئاسان نییە، بەڵكو كات و كۆششی گەرەكە. هزرینی رەخنەیی پەرچێنەرانەیە (رێفلەكتیڤە)، واتا دەگەڕێتەوە بۆ كێشە بەراییەكان بە مەبەستی ریڤیزیۆن و شرۆڤەكردنەوەیان، ئەمەش نەسرەوتنی هزریی مەیلمەندە رووەو تێگەیشتن و راستییەكان سەرباری بە ئاگابوون لە كێشە و كۆسپ و نشوستییەكانی. (…) نەسرەوتنی هزری تێگەیشتنی پێویستیی دەرگیربوونە لەگەڵ هزری بڵاو و پرسیارە فۆرمولەنەكراوەكاندا، بە مەبەستی تێگەییشتن و دیدی قووڵتر، كە ئەمەش كۆشش و خەباتی گەرەكە(54).
گەییشتن بە نرخاندنی ئامانجمەند و خۆڕەخنەیی، دەرئەنجامی خێرایی و هەڵپەی هزری نییە، بەڵكو راستەوخۆ دەرئەنجامی نەسرەوتنی هزرییە. بەڵام هەروەها پێویستە ئەمەش ببێژین، كە نەسرەوتنی هزری بە هەمان رادەی گەییشتن بە نرخاندنی ئامانجمەند و خۆڕەخنەیی، شادیخەرەوەیە(55).
لە پرۆسەی نەسرەوتنی هزرییدا گەرەكە دەستبەرداری هەر باوەڕ و روانگەیەك بین، كە دەرەقەتی ئێگزامنی رەخنەیی نایەت. (…) نەسرەوتن و مانەوەی هزری، نەكشانەوە و وازنەهێنانە لە پرۆسەی هزرین. بە پێچەوانەوە، بە خێرایی بڕیاردان و وازهێنان لە پرۆسەی هزری، بریتییە لە تەمبەڵی هزری(56).

3- سەربەخۆیی هزری
هزرینی رەخنەیی هزرینی خۆییە، واتا هزرینی كەسییە. دەشێ كەسانی جیاواز رووبەڕووی هەمان تەنگژە یان بابەت ببنەوە، بەڵام هاوكات بە هۆگەلی وەك: ستاتۆ (پێگە)ی سۆسیال، باكگراوندی كولتووری جیاواز، پسیكۆی تایبەت بە خۆ و هتد، جیاواز لە یەكدی و هەر یەكێكیان بە چەشنێكی تایبەتی رووی تێبكەن. سەربەخۆیی هزری بریتییە لە كۆشش بۆ گەییشتن بە نرخاندنێكی سەرچاوەگرتووی خۆیی و لە سەر زەمینەی قبووڵنەكردنی بەدووكەوتنی هزری ئەوانیدی(57).
سەربەخۆیی هزریی، هزرینی تاكڕەوانە نییە، واتا هزرینێكی ئەنتی سۆسیال نییە. هەروەها هزرینی كۆللێكتیڤی (هزرینی كۆیی)ش نییە، كە تێیدا تاكێتی بتوێتەوە، بەڵكو سەربەخۆیی هزریی لە میانەی هزرینی كەسی و تایبەتمەند و بە بەشداری هزریی لە تەك ئەوانیدیدا بەدیدێت. ئاخر هزرینی تاكڕەوانە، هزرینێكی لە خۆدا داخراوە، كە دەرئەنجام، منگەرایی لێدەكەوێتەوە، هەروەها هزرینی كۆللێكتیڤی، هزرینێكی كۆگەرا و كڵێشەییە، كە دەرئەنجام، كاریزما دەخاتەوە. ئەو دوو شێوازەی هزرین مۆركی ئاشكرای ستەمگەرایین.
سەربەخۆیی هزریی پابەندی زەروورەتێكی دووجەمسەرە: لە جەمسەرێكەوە بریتییە لە بڕێك هێژمونی كەسیی، كە ئەم هێژمونییە دەبێتە هۆی بەرهەڵستی بەرانبەر تەڵقین و گۆشكردنی هزری. لە جەمسەرەكەی دیكەدا، ئیئترافكردنە بە ناحاسمێتی روانگە و باوەڕ و قەرارەكانمان، كە ئەمەش دەبێتە هۆی بەرهەڵستی بەرانبەر روانگەی دەمارگیرانە (تەئەسسوب) و كاریزما. هەروەها دەرئەنجامی پابەندبوون بەو زەروورەتە دووجەمسەرییە، لە لایەك پاڵهێزی تاكە بۆ بەشداری هزریی لەتەك ئەوانیدیدا و لە لایەكی دی پاڵهێزە بۆ خۆڕەخنەییبوون(58).
هزرمەندی سەربەخۆ، بەرانبەر زانین و نرخاندنەكانی بەرپرسیارە، بەم هۆیەش ئەو هەمیشە فێرخوازە. ئاخر بەرپرسیارێتی هزرینی خۆیی لە فێربوون و راهێنانی بەردەوامەوە سەرچاوە دەگرێت. هزرمەندی سەربەخۆ كە بۆی ئاشكرا دەبێ زانینەكەی نالۆگیكییە بەرگری لە زانینەكەی خۆی رادەگرێت (59). ئەو خۆی یەكەمین و سوورترین نرخێنەری خۆیەتی (…) چونكە هەمیشە لە كۆششی زانین و دادگەری نوێدایە(60).

4- بە ئاگابوون بەرانبەر هزرینی ئێگۆسەنتەری (هزرینی منگەرا) و هزرینی سۆسیۆسەنتەری (هزرینی كۆگەرا)
ئێگۆسەنتەری بریتییە لە دید و هزرینی سەهو لەبارەی ریالێتییەوە. ئێمە كاتێك، كە لە ژێر كاریگەری ئێگۆسەنتەریدا دەهزرێین، باوەڕ دەكەین شتەكان بە تەواوی ئەوەن، كە لە تاكە دیدی مندا هەن. ئێگۆسەنتەری لە ناتوانایی و نەویستن بۆ رەچاوی روانگەی ئەوانیدیدا ئاشكرا دەبێ (…) و لە تۆخترین شێوەیدا ئەوەیە، كە دەیەوێ لە بارەی هەموو شتێكدا خۆی راست بێ، بە بێ ئەوەی بە نەسرەوتوویی و روونی رووبكاتە جیهان. پوختتر ببێژین هزرینی ئێگۆسەنتەری بریتییە لە هەڵوێستی رەش یان سپی، بۆ نموونە: ” من 100% راستم، یان، تۆ 100% هەڵەی”(61).
ئێگۆسەنتەری هەروەها مەیلی فراوانكردنی هێژمۆنیی گروپەكەی هەیە. مرۆڤی ئێگۆسەنتەر لە هەڵوێستی “من راستم”ەوە دەگاتە “ئێمە راستین”. هزرینی سۆسیۆسەنتەری دەرئەنجامی چوونە پاڵ یەكدی مرۆڤە ئێگۆسەنتەریزمەكانە (…)، كە باوەڕگەلی وەك:” ئایینی من، پارتی من، عەشیرەتی من، نەتەوەی من، وڵاتی من، باشترە لە هیی ئێوە” ی لێدەكەوێتەوە(62). لێرەوە هزرینی رەخنەیی بە ئاگایی بۆ مەیلی من/ئێمە خاوەنی راستی-م/ن، كۆشش دەكات، ئەو مەیلە هەتا رادەی نەمان لاواز بكات، چونكە ئەو مەیلە پرۆسەی هزرینی رەخنەیی گەندەڵ دەكات.

5- بەشداری هزریی
بەشداری هزریی لەو تێگەییشنە فەلسەفەییەوە سەرەتا دەگرێت، كە دەبێژێت جیهان لە گشتێتییەكەیدا یەكگرتنەوەیەكی بەشەكانێتی. پەرچاندنی ئەم تێگەییشتنە لە بواری هزرینی رەخنەییدا بریتییە لەوە كە دەشێ راكان، باوەڕەكان و نرخاندنەكانی كەسان و گروپە جیاوازەكان، وەك نرخاندنی بەشەكیی لەبارەی هەمان بابەت و كێشە، بكەونە پەیوەندی و بەشداری لەتەك یەكدیدا و دەرئەنجام، تێگەییشنتنێكی هەمەلایەنی بخەنەوە. كەواتە مۆركی بەشداری هزریی، قبووڵكردنی ئەوەیە، كە زانین و نرخاندنی “من” بەشێكی نەشیاوی جوداكردنەوەیە لە زانین و نرخاندنی گشت مرۆڤان. لە بنەڕەتدا چارەسەركردنی لایەنە لاواز و نادروستەكانی نرخاندنەكان و پەرەپێدانی لایەنە بەهێز و دروستەكانیان، تەنیا لە بەشداریی هزرییدا شیاوە(63). بەڵام هەروەها پێویستە ئەمەش ببێژین، كە بەشداری و یەكگرتنەوەی نرخاندنە بەشەكییەكان بریتی نییە لە كۆكردنەوە و ریزكردنیان، بەڵكو نرخاندنە بەشەكییەكان تەنیا كاتێك لە نرخاندنێكی هەمەلایەنیدا یەكدەگرنەوە، كە شیمانەی یەكگرتنەوەی ئاسۆ و روانگەكانیان ئامادەبێ (لەگۆڕێبێ). بۆ نموونە: گەر پرسیاری “شوناسی هاووڵاتیبوون” وەربگرین، ئەوا نرخاندنی مرۆڤێكی كاریزماگەرا، كە هاوڵاتیبوون لە واتای “ئاپۆڕە”دا تێدەگات و نرخاندنی كەسێكی دێمۆكرات، كە هاوڵاتیبوون لە واتای “بەشداری و بەرپرسیارێتی”دا تێدەگات، هیچ شیمانەیەكی یەكگرتنەوە لە نێوان نرخاندنەكانیاندا ئامادە نابێ، چونكە لە بنەڕەتدا ئەو دوو روانگەیە ئاسۆی هاوبەشیان لە نێواندا نییە(64). هەروەها كەسان و گروپگەلێك دەتوانن بگەنە یەكگرتنەوەیەك لە نێوان نرخاندنە فرەكانیاندا، كە هەتا رادەیەكی باش “یەكسانی” لە نێوانیاندا هەبێ. بۆ نموونە: گەر كێشەیەك لە كارایی دامەزراوەیەكدا هاتبێتە پێشەوە و بەڕێوەبەر بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە ئێگۆسەنتەرییانە كارمەندان وەك فەرمانبەر ببینێ و فەرمان دەربكات، كە هەر یەكێك لە كارمەندان چی بكات، ئەوا ئەو بەڕێوەبەرە تاكڕەوە. بەڵام بە پێچەوانەوە گەر ئەو بەڕێوەبەرە لە خۆی وەك هاوكارێك و كارمەندێكی بەرپرسیار لە پاڵ كارمەنداندا بڕوانێت و را و روانگە و رێگە چارەی هەمووان وەربگرێت و روانگەی خۆیشی بخاتە بەشدارییەوە و بە دیدێكی كراوە و یەكسان لێیانبڕوانێت و بیاننرخێنێت، ئەوسا شیمانەی یەكگرتنەوەی نرخاندنە فرەكان دەڕاستێت و روودەكرێتە چارەسەری كێشەكە(65).
بە پوختی، مۆركی بەشداری هزریی واتا ئاگایی بۆ سنووردارێتی زانین و نرخاندنی “من”. ئەم ئاگاییە لە ئەنجامی سەربەخۆیی هزریی و خۆڕەخنەێتی لە سەر زەمینەی زانین و پابەندبوون بە پلۆرالیزمی هزریی دەشێت. پلورالیزمی هزریی واتا رزگاربوون لە دووالیزمی منگەرایی و كۆگەرایی(66).
بەشداری هزریی دژبەری فیزداری هزرییە. فیزداری هزریی دەرئەنجامی بێئاگاییە هەمبەر سنووردارێتی زانین و روانگەكانی خۆ. ئەم فیزدارییە بریتییە لە بێمشوریی لەبارەی ئەو دۆخانەی كە تێیدا منگەرایی دەگاتە خۆفریودان. (…) یەكێك لە مۆركەكانی فیزداری هزریی رووبەڕووبوونەوەی بێدادانەیە هەمبەر روانگە و نرخاندنەكانی ئەوانیدی. مرۆڤی بەندبوو لەنێو فیزداری هزری و هەمووشتزانیدا، بە خێرایی و هەڵپە دەنرخێنێت و باوەڕ دەكات كە نرخاندنە بەراییەكەی خۆی دروستترین نرخاندنە(67).

6- پێكەوەگەری ئاوەز و سۆز
ئەگەرچی بە گشتی باوەڕ وایە كە هزر و هەست بە رەهایی لە یەكدی سەربەخۆن و دوو توانستی(68) دژبەرن، بەڵام لە راستیدا هەموو هەستكردنێكی مرۆڤ بەندە بە ئاستێكی رێژەیی لە هزرین و هەروەها هەموو هزرینێكیش بەندە بە ئاستێكی رێژەیی لە هەستكردن. لە هزرینی رەخنەییدا، تێگەییشتنی خۆیی و دەرككردن بەندە بە روانین لە پەیوەندی نێویەكیی قووڵی نێوان هزر و هەست (ئاوەز و سۆز).
هزرمەندی رەخنەیی لەوە بەئاگایە، كە هەستكردنەكانی وەڵامن بۆ دۆخەكان، بەڵام مەرج نییە بە زەروورەت وەڵامی لۆگیكی بن. ئەو تێگەییشتووە، كە دەشێ هەستكردنەكان بە گوێرەی تێگەییشتن و راڤەی جیاواز، بگۆڕێن(69).
ئەوە راستە، كە وەك چۆن دەشێ ئاوەز بە هۆی هزرینی نادروست، لۆگیكی گەندەڵ بخاتەوە و ببێتە ئاستەنگ بۆ پرۆسەی هزرینی رەخنەیی، هەروەها سۆزیش بە هۆی هەستگەلی لە چەشنی كین، توڕەیی، هەڵپە، ترس و هتد، پرۆسەی نرخاندن و زانین و بڕیاردان لەبارەی دۆخ و بابەتەكان گەندەڵ دەكات. بەڵام سەرباری ئەوە هێشتا توانستی سۆز بۆ هزرینی رەخنەیی نەشیاوی دەستبەردارییە. چونكە هاوكات هەستگەلێك هەن، كە بە ئاشكرایی پاڵهێزن بۆ هاتنە ئارا و پەرەپێدانی پرۆسەی هزرینی رەخنەیی و لە ئاڕاستەكردنی ئەو پرۆسەیەدا كارایی كرۆكییان هەیە. بۆ نموونە: مەیل بۆ دانایی، مەیل بۆ زانینی راستییەكان، بوێریی هزری، شادمانی لە ئەنجامی نەسرەوتنی هزرییدا، هاوسۆزی بۆ ئەوانیدی لە هزریندا و هتد، بریتین لە هەستگەلێك، كە بەبێ ئەمان هزرینی رەخنەیی نەشیاو دەبێت. خەریكبوون بە هزرینی رەخنەییەوە بە بێ سۆز و تەنیا پشتبەستن بە كۆمەڵێك تەكنیك، ئەوپەڕی دەشێت بگاتە چارەسەری كێشە بۆ نموونە لە ماتماتیكدا(70).
لە رووكردنێكی رواڵەتی بۆ لۆگیك لە نێو هزرینی رەخنەییدا، لۆگیك تەنیا وەك پشتبەستوو بە ئاوەز و لەوێوە وەك دژەسۆز دیاردەدات (…)، بەڵام لە بنەڕەتدا نرخاندنی لۆگیكی سەرئەنجامی پێكەوەگەری چالاكییەكانی ئاوەز و سۆزە لە هۆشدا (…)، ئەم پێكەوەگەرییە بۆ هزرینی رەخنەیی نەشیاوی دەسبەردارییە(71)، هەروەها لەم پێكەوەگەرییەی ئاوەز و سۆزدا ئەوە ئاشكرا دەبێ، كە مرۆڤ مەكینەی هزرین نییە(72).

7- گومان
لە هزرینی رەخنەییدا تەنیا ئەو روانگە و دەرئەنجام و نرخاندنانە قبووڵ دەكرێن، كە لۆگیكی و شیاوی ریڤیزیۆن (پێداچوونەوە) بن، نەك ئەو روانگە و دەرئەنجامانەی داوای پشودان و رازیبوون و سرەوتنی هزرین دەكەن. هزرمەندی رەخنەیی سەرجەم بانگەشە و روانگە و نرخاندنەكان، گونجاو بە رێژەی لۆگیكیبوونیان، تەنیا بە شێوەیەكی كاتیی قبووڵ دەكات، چونكە بۆ ئەو هیچ دەرئەنجام و نرخاندنێك حاسم نییە. گومانكردن لە هزرینی رەخنەییدا واتا ژیانكردن لە فەزای ناحاسمدا (…) كە تێیدا هیچ نرخاندنێك رەها نییە. هزرمەندی رەخنەیی لە داوەكان (ی خۆ فریودان و ئەویدی فریودان) ی ئاوەز و سۆزی گەندەڵبوو، بەئاگایە و بەم ئاگاییەوە بەردەوام بەرهەڵستی فریودان دەكات. لە بەر ئەوە ئەو هەمیشە سەر لە نوێ دەرئەنجام و نرخاندنەكان هەڵدەسەنگێنێتەوە(73).
گرنگترین فاكتەر بۆ گومان بریتییە لە پرسیار. بۆ نموونە پرسیار دەكەین: “ئەرگومێنتەكانی ئەم روانگەیە كامانەن؟”، “بە پشتیوانی چ راڤەگەلێك بۆ پێشدانراوەكان ئەم بانگەشە و دەرئەنجامە كەوتۆتەوە؟”، “مۆتیڤەكانی ئەم نرخاندنە كامانەن؟”، “ئایا لەبارەی ئەم بابەتە دەشێ بگەینە روانگە و نرخاندنێكی ئەڵتەرناتیڤ؟” و هتد. (…) پرسیارگەلی لەم چەشنە، پرسیاری شێواز و مێتۆدی گەییشتنن بە باوەڕ و روانگە و قەراردان، پرسیارن لە پرۆسەی رێكخستنەوەی زانیارییەكان و داتا، لە شێوازی ئیستیدلال، هەڵهێنجانی لۆگیكی و هتددا(74).
گومان لە هزرینی رەخنەییدا، مێتۆدە نەك لایەنگەرایی (پۆزیسیۆن) ێكی هزریی، واتا گومانی مێتۆدییە نەك گومانگەرایی(75). لەم رووەوە گومان توخمی كرۆكی پەرچێنەرێتی هزرینی رەخنەییە. (…) بە واتایەكی دی گومان تەنیا ئاراستەی پرۆسەی بەكارهێنانی تەكنیكەكانی هزرینی رەخنەیی ناكرێت، بەڵكو هەروەها ئاڕاستەی ئەدگارەكانی خودی هزرمەندی رەخنەییش دەكرێت(76).
روانینی ئەرێنی بۆ جیهان، گرنگترین ئەدگاری گومانی مێتۆدییە. رەهەندی پرسیاركردن لە نرخاندنەكان و قبووڵنەكردنیان هەتا ئەو كاتەی لۆگیكیبوونیان دەسەلمێنرێ، رەهەندێكی ئەرێنییە نەك نەرێنی، چونكە رزگارمان دەكات لە كڵێشە داخراوە هزرییەكان، ئیدۆلۆژیزەبوونی هۆش، بەدووكەوتن، كاریزما، ئاپۆڕە و هتد(77).
گومان و رێژەێتی (نەك رێژەگەرایی(78)) لە هزرینی رەخنەییدا پێكەوەن. رێژەێتی لە هزریندا واتا راستی رەها بوونی نییە، (…) چونكە جیهان فرەچەشنە و لەوێوە راستی بابەتەكانیش فرەن. راستتر ببێژین، هەر وەڵامێك بۆ بابەتێك رێژەییە و ئەو وەڵامەش بە رادەی توانستی بەشداری لە فرەچەشنی زانیندا جەختی وەردەگرێت. ئەو فرەچەشنییەی زانین نەرێنی نییە، بەڵكو بریتییە لە خستنەڕوو و بەشداری نرخاندن و چارەسەرە ئەڵتەرناتیڤەكان(79). هەروەها پێویستە ئەمەش ببێژین، كە گومان و رێژەێتی لە هزرینی رەخنەییدا واتای هیچاندنی (نەفیكردنی) راستییە ئێڤیدێنتەكان ناگەیەنێ(…)، چونكە راستییە ئێڤیدێنتەكان (بۆ نموونە: “هیچ سەرجەمێك لە كەرتەكانی بچوكتر نییە” یان ” 2 2 4 “) لە بنەڕەتدا دەبن بە بنەمایەك بۆ ئەنجامدانی توێژینەوە و هەڵهێنجانی لۆگیكی(80). بەڵام لە راستییە ئێڤیدێنتەكانەوە ناشێ راستی رەها (هەقیقەتی رەها) ببەینەوە، چونكە ئەو راستییانە لە واتای خۆیاندا تایبەتین. هەروەها لە لایەكی دی ئامانجی هزرینی رەخنەیی سەلماندنی هەقیقەتی رەها نییە، بەڵكو ئامانجیی گەییشتنە بە نرخاندنی دروستتر. لە هزرینی رەخنەییدا، نرخاندنی دروستتر لۆگیكییە نەك نرخاندنی رەها، چونكە وەك لە سەرەوە جەختمان لەسەر كردەوە، هزرینی رەخنەیی پرۆسەیە، واتا هەمیشە كراوەیە بۆ پەرەپێدان(81).

بەشی پێنجەم: بایەخی هزرینی رەخنەیی

بەگشتی رەهەندە بایەخدارەكانی هزرینی رەخنەیی بەم چەشنەی خوارەوەن:
– پابەندبوون بە مەئریفەی ترادیسیۆنی و هزرینی كڵێشەیی لاواز دەكات و نایهێڵێت، واتا مرۆڤ بە رێی هزرینی رەخنەییەوە دەتوانێت لەبارەی هەر بابەتێك بگاتە نرخاندنێكی خۆیی(82).
– بە هۆی هزرینی رەخنەییەوە ئەوە لامان ئاشكرا دەبێت، كە بە زەروورەت ناشێ یەك نرخاندن بۆ هەمان بابەت هەبێ، چونكە نرخاندن لەبارەی هەر بابەتێك (بە تایبەت بابەتە كولتووری، سیاسی و سۆسیالەكان) لە سەر زەمینەگەلی جیاواز و روانگەگەلی جیاواز، یەك جار و بۆ هەمیشە نییە. بۆ نموونە كاتێك پرسیار دەكەین: “ئایا شێوازی بەرهەڵستی بەرانبەر حكومەتێكی دیكتاتۆری چۆنە؟” وەڵامەكان بە پێی باكگراوندی كولتووری، ویست و ستاتۆی سۆسیال (پێگەی كۆمەڵایەتی) و هەروەها رەوشی تایبەتیی ژیانی هەر یەكێك لە وەڵامدەرەوەكان، جیاواز دەبن، بەڵام هاوكات ئەمە دەشێ ئەرێنی بێ و وەڵامە جیاوازەكان ببنە زەمینەسازییەك بۆ نرخاندنە ئەڵتەرناتیڤەكان(83).
– ئاشكراكردنی روانگەی دەمارگیرانە (bias): هزرینی رەخنەیی، مرۆڤ لە روانگەی دەمارگیرانە رزگار دەكات و كرانەوەی بە رووی ئەوانیدیدا و دانوستان و سودمەندبوون لە ئەزموونە جیاوازەكان دەشێنێ. واتا هزرینی رەخنەیی گۆڕانە لە مرۆڤی داخراوەوە بۆ مرۆڤی كراوە بە رووی سۆسیال و دانوستان لە نێویدا(84).
– گۆڕاندان بە مرۆڤ لە حاڵەتی نەرێنییەوە بۆ حاڵەتی ئەرێنی. هزرینی رەخنەیی، مرۆڤان لە توخمگەلی ناچالاك و لاوازی كۆمەڵگەوە دەگۆڕێت بۆ تاكگەلی خاوەن كەسێتی دەروون سەنگین و هاووڵاتی بەتوانا بۆ بڕیاردانی دروست و هەڵوێستی ئاشتیانە و دێمۆكراتیك(85).
– گۆڕاندان بە مرۆڤ لە بوونەوەرێكی نەرێنی كاریگەر بە وەهم و خورافە بۆ مرۆڤێكی ئاگاییمەند. هزرینی رەخنەیی، هزرە هەڵەكان، را ساختەكان و روانگە خورافیەكان ئاشكرا دەكات و مرۆڤ لە ژێر سەروەری هزری پاشڤەڕۆ رزگار دەكات و دەرووی پێشڤەچوون و گەشەسەندنی بۆ ئاوەڵا دەكات(86).
– هزرینی رەخنەیی لە بواری پەروەردە و فێركاریدا كارایی شێوە شۆڕشێكی هەیە بەرانبەر ئەو شێوازە گۆشكردن و ستەمكارییەی بە ناوی پەروەردە و فێركارییەوە و بە رێی مەلزەمە و دەرخكردن بووە بە ئاستەنگ لە بەردەم ئاسۆی پەروەردەی فێركاریدا، چونكە فێربوونی هزرینی رەخنەیی، فێرخوازی چالاك و پرسیاركەر و نوێخواز دەخاتەوە، ئەو فێرخوازەی، كە چیدی قبوڵ ناكات شێوازی “فێركردنی بانكی” (واتا ئەو شێوازە فێركردنەی كە تێیدا مامۆستا كۆمەڵێك زانیاری و وەڵامی دیاریكراو و ئامادە بە قەرز دەدات بە قوتابی/خوێندكار و لە كاتی تاقیكردنەوەدا داوای قەرزەكەی دەكاتەوە) بە سەردا بسەپێنرێت(87).
– سەرباری ئەوەی تەقینەوەی داتا و زانیارییەكان هەلێك بۆ زانین و دادگەری دروستتر دەڕەخسێنێ، بەڵام گەر مرۆڤ بە رێی هزرینی رەخنەیییەوە، لۆگیكیانە رێكیان نەخاتەوە، دەبنە هۆی فریودان لە لایەن ئەو دەسەڵاتانەی زانیاری و داتومەكان ئاڕاستە دەكەن. كەواتە بۆ ئەوەی لە رووبەڕووبوونەوەی لێشاوی داتا و زانیارییەكاندا نەشڵەژێین و نەبین بە وەرگرێكی پاسیڤ (…)، زەروورە كە هزرینی رەخنەیی فێرببین(88).

ئەنجام

لەم توێژینەوەیەدا دەگەینە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە:
– گەرچی هزرینی رەخنەیی شێوازە هزرینێكی هاوچەرخە، بەڵام رەگی لە نێو گریكی ئەنتیكەدایە و بە دیاریكراوی لە سۆكراتەوە سەرەتا دەگرێت.
– رەخنەییبوون لە هزریندا واتای نرخاندنی بابەت، كێشە، زانیاری، گۆزارە وهتد، دەگەیەنێت، نەك رەتكردنەوەیان.
– پێناسەیەكی پوختی هزرینی رەخنەیی هەتا ئێستا نەشیاوە، چونكە شێوازە هزرینێكە، كە دەخوازێت شێوازی هزرینی سەرجەم بوارە زانستییەكان بێت، واتا لە زانستە بابەتییەكانەوە هەتا زانستە هۆشەكییەكان.
– هزرینی رەخنەیی پرۆسەیە. پرۆسەیەك، كە هەمیشە سەر لە نوێ لە ساتی هەنووكەدا دەڕاستێت.
– هزرینی رەخنەیی نۆرم دادەنێ و تەكنیك و ئەدگاری تایبەتی دەخوازێت، بەڵام بە بێ ئەوەی داوای رەهایەتی و روانگەی چەسپیو بكات.
– پرسیار وەك كرۆكی هزرینی رەخنەیی، كارایی بزوێنەری پرۆسەی هزرینی رەخنەیی وەردەگرێ.
– هزرینی رەخنەیی هاوكات لە لایەك بابەتی هزرین و لە لایەكی دی هزرین خۆیشی دەنرخێنێت.
– هزرینی رەخنەیی بە رێی پرنسیپەكانی وەك: بوێری هزری، نەسرەوتنی هزری، سەربەخۆیی هزری، ئاگاییمەندی بەرانبەر هزرینی منگەرا و هزرینی كۆگەرا، بەشداری هزریی، گومان، پێكەوەگەری ئاوەز و سۆز، خۆی لە هزرینی ترادیسیۆنی و كڵێشەیی دادەبڕێت.
– بایەخی هزرینی رەخنەیی لە بوارەكانی پەروەردە و فێركاری، ژیانی سۆسیال، بەرێوەبەرێتی و هتد، زەروورەتی فێربوونی ئەو شێوازە هزرینە دەهێنێتە ئاراوە.

پەراوێزەكان

---

 

سه‌رچاوه: بابه‌تی گۆڤاری مه‌ده‌نیه‌ت