تۆتال و تۆتالیتێ نەك هیچ شتێك تەفسیر ناكات، بەڵكوو خۆی دەبێت تەفسیر بكرێت
١
كە دەڵێین ئینسان، مومكین نییە كە ناچار نەبین بە وێنەیەكی كۆنكرێتی زەینی و ماتریالی لەوەی بیهێنینە پێشچاو، وێناكردنێك كە بەر ئەنجامی كەڵەكەبوونی ئەزموونی بەركەوتنمان نەبێت لە گەڵ فۆرم و فۆرمیولێكی ناسراو و ئاشنا لە ئینسانبوون. سەروکار لە گەڵ ئینساندا وەك چەمك و گشت و تۆتالێك زۆر ئەبستراكت و گشتگیرە، بۆ گرتن و گەمارۆدان و پێناسەكردن و ناولێنان و پۆلێنكردنی پێویستمان بە ئاشنابوونە لە ناو سۆسیوسەكاندا. بۆ ئەوەی وێنەی مرۆڤێك بكەین، بیناسینەوە ڕێك دەیخەینە ناو پەیوەندییەكانەوە. ئینسانێكی سلێمانی بۆ هەولێر لە ناو پەیوەندییەكانی دەسەڵاتدا وێناكراوە، ئینسانێكی هەولێری بۆ سلێمانییەك دەكاتە بەرهەمهاتوو و دراوی ناو پەیوەندییەكانی هێزو دەسەڵات لە مێژوو، جوگرافیا، بەركەوتن و پەیوەندییە بیناكراوەكان. گەرمیانییەك بە بێ (پەیوەندیی و ئەتمۆسفێرو فەزای زاڵ و بونیادی پێكهێنەری گەرمیان، ناتوانین ئاشنا بین بەو فۆرمیولە لە ئینسان. ئینسان و سوژەی ئینسانی دەكاتە فۆرمیولە بوونەكانی لە ناو سەیرورە پەیوەندگیرییەكانی لە كۆنتێكستئكدا. دەكاتە دەركەوتن و مانێڤستبوونە لۆكاڵییە سۆسیوسەكان، ئینسانێك لە دۆخی باوكایەتیدا ناكاتە هەمان ئینسان لەو دۆخەی كە ئەویش دەبێتەوە كوڕی باوكێكی تر، دەبێت بە برا، بە دای، بە خوشك، بە هاوڕێ، برا گەورەیی، برا بچووكی، هاوسەر … ئینسانێك دەكاتە ئەو دەركەوتنە ناوازەو جیاوازو دەگمەنانەی كە لە هەر كۆنتێكستێكدا ناچارە بە مومارەسە و ئەداكردنی جیاواز و لێكتر جودا لە ناو فۆرمیولەكاندا. لێرەدا ئیمە سەروكارمان لە گەڵ بەشەكاندایە و هەر بەشەكانیشە مانایەكی كۆنكرێتی و ئاشنا بە (مرۆڤێك) دەدەن. سلێمانییەك كە دەچێتە هەولێر، هەولێرییەك كە دەچێتە سلێمانی، لەو كاتەدا دەچێتە ناو گوتارێكەوە كە بەر مەبنای (بەشی جیاواز بیناكراوە)، واتە دەكەوێتە ناو جۆرێك لە نا ئاشنایی و غەریبییەوە كە سەر بە دیسپۆزیتیڤ و ڕێكخەرە سۆسیوسە جیاوازەكانە. ئینسان جگە لە ئارەزوو لە گەڵ كۆمەڵایەتییەكاندا ناكاتە هیچی تر. ڕۆژهەڵاتییەك كە دەچێتە ڕۆژئاوا، غەریب و نا ئاشناو نە ناسراوە، بۆیە لە (سانت میشێل)ی پاریسدا كەسێك لە دوور و نزیكەوە پەیوەندییەكی كۆنكرێتی لە گەڵدا نییە. دانیشتووی گوندێكی جیاواز ڕوو دەكاتە گووندێكی دیكە، ئەم مرۆڤە نەناسراو و نا ئاشنایە دەچێتە ناو (فۆرمیولەیەكی جیاكراوە و جیاكردنەوە لە میوانیی و میوانداریدا) میوانداریی بۆ كەسان و دانیشتوانی یەك گوندی ئاشنا بە یەكتر و لە ناو پەیوەندییەكانی خۆیاندا، وارید نییە. هەرچی كەسە میوان. و غەریبەكەیە دەچێتە ناو (دۆخێكی جیاواز و هەڵاوێردە و جیاكراوە) لە ناو میوانییدا. میوانیی مامەڵەیەكی سۆسیۆسانەیە لە گەڵ میواندا وەك پارچەیەكی جیاوازی و نا ئاشناو نا ڕوون و نەگیراو. مامۆستایەك لە ناو پەیوەندییەكانی قوتابخانەو قوتابیدا مەحكومە بە ناسنامەو شوناسی مامۆستایەتی، لەوە بترازێت، كاتێك دێتە ناو ماڵ و مناڵ، دەچێتە ناو پەیوەندییە خێزانییەكانەوە لە مامۆستایی دەردەچێت و دەكەوێتە ناو پەیوەندی دیكەی دەسەڵات و حیكایەت و سەرمایەی دیكەوە كە هەرگیز ناكاتە سەرمایەو ڕەوایەتی و چیرۆكی مامۆستایی، هەر ئەم مامۆستایە لە ناو پەیوەندییە ئیداری و ئەدمینیستراتیفەكاندا وەك بەڕێوەبەرێك لە ناو پەیوەندی تردایە. ئەم مامۆستایە وەك ئینسان دەكاتە ئەو پەیوەندییە پراتیككراو مومارەسەكراوانە نەك وێنەی ئینسانێكی ئەبستراكت و گشتگیری وەك ئينسانێكێكی ئەبستراكت. هەر ئەم مامۆستایە كە دەچێتە ناو بازڕاوە، دەچێتە ناو پەیوەندی كڕیارێك، دەبێتە خاوەن دووكانێك، دەچێتە ناو پەیوەندییەكانی فرۆشیارێكەوەو، بەمشێوەیە هەتا دوایی … سوژەیەكی گەردوونی و یونیڤێرساڵی لەوێدا خورافیاتە كە ئێمە دەچینە ناو پەیوەندی نا ئاشناو غەریبەوە، وردە وردە كە ئاشناش دەبین و پەیوەندی دەگرین، پەیوەندی دەبەستین، لە ناو ڕامكردن و گرتن و ملكەچكردنیدایە لە ناو (ناسین و مەعریفەدا) كە ویستی دەسەڵاتێكە تا ئەو شوێنەی مومكینە بیهێنێتە ناو بەرهەمهێنانی پەیوەندییەكانی خۆیەوە. واتە لەوێدا كە مومكینە و پۆتۆنسیالیتێیەكە دەكرێت بە كردار. بەم. واتایە بوونێك، فۆرمیولەبوونێك دەكاتە ئەزموونكردنە سەیرورەییە جیاواز و دوبارەنەبوونەوەكان.
٢
لە سیستەمەوە بۆ دەسەڵاتەكان
بەكارهێنان و زاڵكردن و بە باوكردنی (چەمكی سیستەم) لە چەند لایەكەوە پرۆبلیماتیك و جێگەی گیروگرفتە. سیستەم زۆر گشتگیر و ئەبستراكتە. ئەوەی هەیە دەسەڵاتەكانە بە تێگەیشتە فوكۆیەكەی، وە ئەوەی هەیە دەركەوتن و دەركەوتەو مانێڤستبوونە لۆكاڵییەکانی دەسەڵاتەكانە لە جوگرافییایەكی تایبەتدا. كە دەڵێین سیستەم، ڕیك دەكەوینە ناو ئیشكالێكی سۆسیۆ-ئۆنتۆلۆژیيه وه، لە ڕێگەی بە كارهێنانی سیستەمەوە دەمانەوێت بڵێین: سیستەمێك بە سروشت و دەركەوتنێكی یەكشێوە و هاوشێوە لە تەواوی دونیادا، بە یەك شێوە و بە یەك ئاراستە و بە یەك ئاستی كاركردن و بەرهەمهێنانەوە كار دەكات و وەزیفە دەنوێنێت. واتە دەركەوتەو مانێڤستبوونە لۆكاڵی و محەلییەكان نادیدە دەگرین، واتە فۆرمی كاركردنی كاپیتالیزم لە (ۆڵ ستریتەوە بۆ شێخوالله و بازاڕی دەبۆكە) یەك ئاست و سروشتی كاركردنی هەیە. ئەمە ڕێك بێئاگاییە لە كۆنتێكست و دەركەوتەو فینۆمینەكان لە جوگرافیایەكی تایبەتدا. بە ڕوویەكی تریشدا بە كار هێنانی سیستەم لە ناو دەركەوتن و مانێڤستبوونی جیاوزو جۆراوجۆری (بەش و پارچەكاندا) بترازێت چ مانایەكی نییە. بە كار هێنانی سیستەم لەو چەمكی تۆتالە هیگڵییە دەچێت كە وەك دولوز دەڵێت نەك هیچ تەفسیر ناكات، بەڵكو خۆی دەبێت تەفسیر بكرێت. ڕوەیەكی دیكەی بەكار هێنانی سیستەم دواخستن و بە فیڕۆدان و گوێنەگرتنە لە ئەكتی بەرەنگاری و بەرگری لە ئاستە لۆكاڵییەکانیداو، بەستنەوەی بە ماكینەی گەورەی خەیاڵپڵاوی و وەهمی شۆڕشی سەرانسەری و سەراپاگیر و هەڵگەڕانەوەی كۆی سیستەمێك كە بوونی نییە، دووركەوتنەوەیە لە بینینی دەسەڵاتەكان. وەك پراتیك و دەركەوتەی محەلی و مانێڤستبوونە سۆسیوسە جوگرافییەكانی. مادامەكی دەسەڵاتەكان بوونیان هەیە نەك سیستەمێك، مادامەكی لەو شوێنەی دەسەڵات هەیە بەرەنگاری و بەرگری و بەرهەڵستكاریش هەیە، مادامەكی دەسەڵات دەكاتە دەركەوتە لۆكاڵییەکان، كەواتە بەرەنگاری و بەرگری و بەرهەڵستكاریش دەكاتە دەركەوتەو مانێڤستبوونە لۆكاڵی و محەلییەكان، بەمشێوەیە دەسەڵات و بەرەنگاریش لۆكاڵی و محەلین. لێرەوە چەمك و موفرەدەی سیستەم خەیاڵپڵاویی و بەكارهێنانێكی ئایدیۆلۆژییە.
ڕێنوس و خاڵبەندی تایبەتە بەنوسەر خۆی.