گفتوگۆی محەمەد رەزا ئیرشاد لەگەڵ محەمەد زەیمەران
لە فارسییەوە: پێشڕەو محەمەد
ئیرشاد: ماوەیەكە كەسانێك بەتایبەت لە ئاستی رۆژنامە و گۆڤارەكان، لە نووسین و وتارەكانی خۆیاندا دەگەڕێنەوە بۆ گوتە و ئایدیاكانی فوكۆ. پێدەچێت هەندێك لەم روانگانە زیاتر رەهەندی سیاسیی هەبێت و رەهەندێكی قوڵی سەبارەت بە بەرهەمەكانی فوكۆ نەبێت. بۆچوونی ئێوە لەم بارەیەوە چییە و ئەم جۆرە نووسینانە چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟ و لە بنەڕەتدا زەروورەتی دیالۆگ و لێكۆڵینەوە دەربارەی فوكۆ لە وەرچەرخانە فكری و كۆمەڵایەتی و كولتوورییەكانی ئێستای كۆمەڵگەی ئیراندا چییە؟
زەیمەران: فوكۆ بەشێوەیەكی گشتی لە سەردەمی شۆڕشی ئیسلامیدا بەهۆی ئەو حەزەی بۆ رووداوەكانی ئەو وڵاتە هەیبووە و هەمیش بەهۆی پەیوەندی لەگەڵ بەشێك لەو رۆشنبیرانەی لە فەرەنسا خوێندوویانە، لەسەر شانۆی رۆشنبیری ئیرانیدا دەركەوت. هەرچەند جگە لە چەند گفتوگۆ و كتێبێك، بەرهەمەكانی وەرنەگێڕدراونەتە سەر زمانی فارسی و هەروەها فارسیزمانانیش ئاسان دەستیان بە بەرهەمەكانی ئەو ناگات، بەڵام ماوەیەك دەبێت بەشێك لە گوتەكانی ئەو بەشێوەی دروشم و ئیدیۆم! لە رۆژنامەكاندا پەخش دەكرێت و دەبێتە بابەتی گفتوگۆ و بەڵگەهێنانەوە. روون و ئاشكرایە تێگەیشتن لە بیركردنەوەكانی ئەو پێویستی بە خوێندنەوەی بەرهەمە سەرەكییەكانی ئەو هەیە. بەڕواڵەت لەبەر ئەوەی فوكۆ روودەكاتە پەیوەندییەكانی نێوان زانین (زانیاری) و دەستەڵات و حەقیقەت و ئێمەیش لە دوو دەیەی دواییدا كەوتووینەتە نێو كەف و كوڵی سیاسەت و دژەسیاسەتەوە، لەبەر ئەوە شتێكی ئاساییە باسەكانی ئەو – هەرچەند بە ناتەواو و بەشێوەی گێڕانەوەیەكی فەردی- بخرێتە بەرباس.
ئیرشاد: لەبەر ئەوەی بونیادی سەرەكی باسەكەی ئێمە، ناسینی ئایدیا سەرەكییەكانی فوكۆیە، بۆیە لە باسكردن و هەڵسەنگاندنی تەنگژە فكرییە هاوچەرخەكانی ئیران دووردەكەوینەوە. میشێل فوكۆ رۆژگارێك بونیادگەرا (ستراكچەرالیست) بووە و لە ژێر كاریگەری لێڤی – شتراوس، ئەنترۆپۆلۆژیستی بونیادگەرا و میرلۆپۆنتی، فەیلەسوفی فێنۆمێنۆلۆژی فەرەنسیدا بووە. چ مەسەلە و ئایدیاگەلێك رێنومایی ئەوی كرد بۆ رەخنەكردن و هەڵسەنگاندنی ئەم رێگایە؟
زەیمەران: سەرەتا پێویستە بڵێین راستەوخۆ دوای دووەم جەنگی جیهان، فێنۆمێنۆلۆژی، ماركسیزم و ئێگزیستێنسیالیزم وەك قوتابخانە سەروەرەكان لە فەرەنسادا، باسە فەلسەفەیی، كۆمەڵایەتی، سیاسیی و كولتوورییەكانی ئاراستە دەكرد. لەم قۆناغەدا پەیوەندییەكی نزیك لەنێوان فێنۆمێنۆلۆژی و ئێگزیستێنسیالیزم لەلایەك و ماركسیزم لەلایەكی دیكەوە دامەزرا. سارتر تێكەڵەیەكی لە فێنۆمێنۆلۆژی و ماركسیزمی لە شیكارییەكانی خۆیدا لە كتێبی بوون و نەبووندا بەكارهێنا. لەو سەردەمەدا مێرلۆپۆنتی وەك مامۆستای فەلسەفەی فێنۆمێنۆلۆژی، پێرسەپتكردن (دەرككردن)ی وەك ئاراستەیەكی فەلسەفەیی لە فەرەنسا دامەزراند. هێدی هێدی زمانناسیی بونیادگەراییانەی فێردینان دو سوسێر و پاشان ئاراستەی بونیادگەراییانەی لێڤی – شتراوس لە بوارەكانی كولتوور و ئەفسانەدا، بنەما و بابەتەكانی ئێگزیستێنسیالیزم و بەتایبەت سەبژێكتیڤیزمی رووبەڕووی تەنگژەیەكی بێ پێشینە كردەوە. لە راستیدا رەخنەكردنی سوژەی دێكارتی، پێشگریمانە هیومانیستییەكانی دایە بەر رەخنە. بەو مانایەی سوژەیەتی ئینسانی لە بیر و كرداردا، كە بنەمای روون و ئاشكرای فەلسەفەی هیومانیستی بیرمەندانی فەرەنسا بوو، رووبەڕووی پرسیاری بونیادی كردەوە.
فوكۆ لە كتێبی مێژووی شێتیدا، كە بەشگەلێكی بەربڵاوی بیركردنەوەی ئەوە و لە بەرهەمەكانی دواتریدا بە شێوەیەكی روونتر دەردەكەون، ئاراستەیەكی بونیادگەراییانەی هەبوو، بەڵام لە كتێبی وشەكان و شتەكان دا خۆی لەو قوتابخانەیە دابڕی و گوتی ناوەرۆكەكانی ئەم قوتابخانەیە بەهیچ جۆرێك ناتوانێت قبوڵیان بكات، چونكە دیاردە مێژووییەكان بەو چەشنە شیناكاتەوە، كە دەبێت روویان تێبكات.
ئیرشاد: ئایدیاكانی فوكۆ لەژێر كاریگەری وەرچەرخانە مێژوویی و فەلسەفەییەكانی فەرەنسا و بە شێوەیەكی گشتی جیهانی هاوچەرخی ئەو و بەشداریكردنی چالاكانەی لەم رووداوانەدا، فۆرمولە بوو. كاریگەری و رۆڵی ئەم گۆڕان و وەرچەرخانانە لە روانگەی نوێی فوكۆ بۆ مێژوو، بونیاد، زانین، دەستەڵات و… چۆن بووە؟
زەیمەران: فوكۆ لە فەزای رۆشنبیری فەرەنسادا، كە بەرەنجامی نفوزی ماركسیزم، ئێگزیستێنسیالیزم و فێنۆمێنۆلۆژی بوو، گەورە بوو و گەشەیكرد. ئەو بۆ ماوەیەك بوو بە ئەندامی پارتی كۆمۆنیستی فەرەنسا (F. C. P)، بەڵام سنوورداركردنەكانی حزب و هەروەها ئەو دۆگمانەی لە پەیڕەو و پرۆگرامەكانی حزب دەكەوتنەوە، ئەویان بەسەختی بێزار كرد و بە ناچاری لەم پارتە دووركەوتەوە. لە ساڵی 1951دا بەكالۆریۆسی سایكۆلۆژی وەرگرت و دوای ساڵێك، دیپلۆمی سایكۆپاتۆلۆژیی (نەخۆشیزانی دەروونی) وەرگرت. لێكۆڵینەوەكان و وانەگوتنەوەی ئەو لە بواری سایكۆپاتۆلۆژیی لە ساڵی 1966دا بوو بەهۆی بڵاوكردنەوەی كتێبێك بەناوی نەخۆشییە دەروونییەكان و سایكۆلۆژیی.
ئەو لە دەیەی شەستدا رۆیشتە سوێد، پۆلەندا و هامبورگ و لە میانەی ئەركەكەی خۆیدا كۆتایی بە دەقێك هێنا، كە دەربارەی مێژووی شێتی لە سەردەمی كلاسیك بوو. ئەو لە ساڵی 1964 وەك تێزی دكتۆرا موناقەشەی ئەم تێكستەی كرد. لە هەمان ساڵدا كورسی فەلسەفەی لە كۆلیژ دو فرانس وەرگرت.
زۆرێك لە بیرمەندان و لێكۆڵەران باوەڕییان وایە، كە ناكرێت بە سانایی ئایدیاكانی فوكۆ بخرێنە نێو یەكێك لە بوارەكانی زانستە كۆمەڵایەتییەكان، چونكە روانینی ئەو لە بوارە جۆراوجۆرەكانی وەك سۆسیۆلۆژیی، سایكۆلۆژیی، فەلسەفە، مێژوو و زانستە سیاسییەكان، شتێكە شیاوی قسە لەسەركردنە. بە شێوەیەكی گشتی فوكۆ لە ئاسۆگەلێكی تایبەتەوە لە گشت بوارەكانی زانستە كۆمەڵایەتییەكان دەڕوانێت و بانگەشەی ئەوە دەكات، كە نابێت خۆی لەنێو یەكێك لەو بوارە زانستییانەدا زیندانی بكات. بێگومان ئەو بە توندی لەژێر كاریگەری ئایدیاكانی نیتشە، ماركس و فرۆیددا بوو و تێكەڵەیەكی تازەیشی خستەڕوو.
ئیرشاد: بێگومان فوكۆ لە روانینیدا بۆ دەروون نەخۆشان و شێتەكان وەك رەتێنراوانی كۆمەڵگای عەقڵانی دێكارتی، روانگەیەكی بەرفراوانی بۆ ئاراستە و نووسینەكانی فرۆید هەبووە. فرۆید بە لێكۆڵینەوەی رەفتاری دەروون نەخۆشان و شیكاركردن و تەفسیری خەونەكانی ئەوان، لێدانێكی توند رووبەڕووی پەیكەرەی هیومانیزم و سەبژێكتی زانەر دەكاتەوە. ئەو لە كتێبی نیگەرانییەكانی نێو كولتوور دا دەنووسێت بە هەر ئەندازەیەك كولتووری (شارستانێتی) ئەمڕۆیی پێشبكەوێت لەگەڵ ئەو بەهایانەی بەدوای خۆیدا دەیانهێنێت، ئەوا بەهاگەلێك لەنێو دەبات. بەبۆچوونی ئێوە، لەم بوارەدا فرۆید چ كاریگەرییەكی لەسەر فوكۆ هەبووە؟
زەیمەران: بەو جۆرەی باسمكرد فوكۆ لێكۆڵینەوە و خوێندنەوەكانی خۆی لەبواری سایكۆلۆژییدا و بەتایبەت لەبواری سایكۆپاتۆلۆژییدا دەستپێكرد. بەڵام وردە وردە روویكردە بواری دەروونشیكاریش. لە راستیدا ئەو بە نووسینی وتاری “نیتشە، فرۆید و ماركس” باسی لەوە كرد، كە ئەم سێ كەسە ئاراستەی هێرمونیتیكی نوێیان لە بیركردنەوەی خۆرئاواییدا هێنایە ئاراوە. ئەوان زەمینەیەكی تازەیان لە بواری هێرمونیتیك و تەفسیركردنی شتەكاندا دەستەبەر كرد. فرۆید دەیگوت سێ لێدان بەشێوەیەكی بێ وێنە كولتووری خۆرئاوای هەژاند. یەكێكیان لێدانێك بوو كۆپەرنیكۆس بەرپرسی بوو، ئەویدیكەیان لێدانی داروینی و سێیەم لێدانیش دەروونشیكاری بوو، كە خودی فرۆید ئەم زانستەی دامەزراندبوو. دەیگوت ئەو ئاگاییەی فەیلەسوفان لە سەردەمی دێكارتەوە تا ئەمڕۆ قسەیان لەبارەوە كردووە، لە راستیدا كەوتۆتە نێو دوورگەیەكی بچووك لە ئۆقیانووسی بێكۆتایی هێزە ناخودئاگاكان (نەستەكان)دا. لە راستیدا فرۆید بە تەفسیكردنی خەونەكان هەوڵیدا ئەو نیشانە تایبەتییانەی لە خەونەكاندا هەن، بخاتە بەردەم هێرمونیتیك (تەفسیكردن)ـەوە. واتا بۆ یەكەمین جار لە مێژووی خۆرئاوادا هەڵسا بەوەی بواری دەروونشیكاری رووبەڕووی بواری تەفسیری زمان بكاتەوە. بە دەربڕینێكی دیكە، فرۆید هەوڵیدا لەنێو خودی راڤەكاردا بەدوای سەرچاوەكانی هەرجۆرە راڤە و تەفسیرێكی نیشانەكاندا بگەڕێت. لەم رووەوە، لەژێر رۆشنایی دەروونشیكاریدا بەردەوام هەوڵیدا تاوەكو راڤەی ئەو نیشانانەی لە بواری دەروونشیكارییەوە لەنێو خودی راڤەكاردا واتا بینەری خەونەكاندا، دەربهێنێت. فوكۆ بانگەشەی ئەوە دەكات، كە فرۆید خاڵی وەرچەرخانی لە گێڕانەوەی عەقڵدا بەدیهێنا. ئەو بوو، كە كەسی دەروونشیكاری وەك راڤەكاری عەقڵ پێناسەكرد. فوكۆ لە كتێبی مێژووی شێتیدا ئاماژەی بۆ ئەم رۆڵە كردووە. روون و ئاشكرایە، كە ئەو فرۆید تەنها بە داهێنەری دەروونشیكاری نابینێت، بەڵكو ئەو وەك رووداوێك سەیردەكات لە مێژووی كولتووری خۆرئاوادا، كە ئاراستەیەكی تازەی خستە نێو بواری دەروونی مرۆییەوە. بەم مانایە، فرۆید راڤە تازەكەی خۆی لەسەر بنەمای پەیوەندی نێوان ئارەزووەكانی ناخودئاگا و زانین دامەزراند.
ئیرشاد: واتا فوكۆ بە كاریگەربوون بە فرۆید و بە شیكاركردنی بونیادی دامەزراوەكانی چاودێریكردنی دەروون نەخۆشانی وەك نەخۆشخانەكان و كلینیكەكانی دەروونپزیشكی و زانینی (زانیاری) دەروونشیكاری و دەروونپزیشكی، دەكەوێتە رەخنەكردنی سیستەمی فەلسەفەیی خۆرئاوا. چۆن دەتوانین پەیوەندی نێوان دەستەڵات و زانینی دەروونپزیشكی لە روانینی ئەودا دەستنیشان بكەین؟
زەیمەران: فوكۆ دەڵێت فەلسەفەی خۆرئاوا لە سەردەمی دێكارتەوە لەسەر بنەمای راڤەیەكی تایبەتی بۆ مانای سوژەی دێكارتی دامەزراوە. ئەو بۆ یەكەمینجار ئەو باوەڕە لە مێژینە فەلسەفەییەی لە پەیوەندی عەقڵ و رزگاری و پێشكەوتنەوە سەرچاوەی گرتبوو، رووبەڕووی گومان كردەوە و گوتی پێكهاتە و رێككەوتنی نێوان فۆرمە تازەكانی دەستەڵات و زانین رۆڵی لە دەركەوتنی فۆرمە نوێكانی هەیمەنە(سوڵتە)دا هەبووە.
فوكۆ بە گەڕانەوە بۆ نیتشە باوەڕی وایە جۆرێك لە ئاراستەی سوژەی زانەر، كە لە سەردەمی دێكارتەوە برەوی سەند، كۆمەكی بە دەركەوتنی بوارە زانستییە تازەكانی وەك دەروونپزیشكی، تاوانناسی و بەشێوەیەكی گشتی زانستە مرۆییەكان كرد. لە راستیدا جۆرێك پەیوەندی دیالەكتیكی لەنێوان ئەم بوارانە و دامەزراوە تایبەتییەكانی وەك زیندان، كلینیكەكان و نەخۆشخانە دەروونییەكان بوونی هەیە، واتا بەبێ دروستكردنی ئەمجۆرەی سوژەیەتی، دەركەوتن و هاتنەئارای ئەمجۆرە دامەزراوانە شتێكی مەحاڵ بوو. بەدیدی ئەو، پەیدابوونی ئەمجۆرە زانست [و زانینانە، وەرگێڕ]، لەگەڵ خۆیدا ئەنجامی دەركەوتنی دامەزراوەگەلێكی لێكەوتەوە، كە كۆمەكی بە بەدیهاتنی زانستیی ئەم فۆرمولەبەندییە مەعریفەیی – زمانییە كرد. لە راستیدا لەگەڵ بەسووژەبوونی ئینسان و بەئۆبژەبوونی زانین، زەمینەی دەركەوتن و فراوانبوونی ئەم دامەزراوانە خۆش بوو. بۆ نموونە، بەدیدی فوكۆ نەخۆشخانە دەروونییەكان، شێتەكان وەك ئۆبژەی دەستەڵات و ریفۆرمكردنی زانین دادەنرێن. واتا سوژەی دێكارتی كۆمەكی بە جیاكردنەوەی عەقڵ و بێعەقڵی یان عەقڵ و شێتی كرد و دەروونپزیشكی وەك بواری تایبەتی ئامرازی جیاكردنەوەی ئەم دوو كاتیگۆرییە دەركەوت و هەركەسێك وەك بێعەقڵ و شێت دەركەوتبا، بەرەو نەخۆشخانە دەروونییەكان دەبرا تاوەكو بە وردی بخرێتە بەردەم لێكۆڵینەوەوە و بەڕێی بەكارهێنانی درۆ و دەلەسە تایبەتییەكانی دەروونپزیشكییەوە چاك ببێتەوە. بۆ نموونە، فوكۆ لە كتێبی پەیدابوونی كلینیكدا ئاناتۆمی ئینسان وەك بابەت یان ئۆبژەی لێكۆڵینەوە دادەنێت. بەدیدی فوكۆ كلینیك یەكەمین گوتار (discourse)ی دەربارەی ئاناتۆمی ئینسان بەدیهێنا. لەلایەكی دیكەوە، “مەرگ”یش لە بەرانبەر بە “ژیان” كاتیگۆرییەكی دیكە بوو، كە لەم كلینیكەدا كەوتە بەر سەرنج و لێكۆڵینەوەوە. مەرگ (مردن) برێتی نەبوو لە كۆتایی كاری ژیان، بەڵكو لەژێر سێبەری ئاناتۆمی (تشریح)دا، مەرگ وەك پێشەكی كۆكەرەوەی زانینێكی نوێ سەیریكرا، واتا لێرەدا مەرگ بوو بە دەستپێكی زانایی و مەعریفە. لەو رۆژگارەوە روانگەیەكی تازە سەبارەت بە مەرگ وەك بابەتی ئێپستیمۆلۆژییانە هاتەئاراوە. لەم قۆناغە بەدواوە، مەرگ وەك بابەت یان ئۆبژەی زانستی پزیشكی كۆمەكی بە دەركەوتنی تاكێتی (فردیت) لە زیهنییەتی خۆرئاواییدا كرد، واتا تاكێتی و سنووردارێتی لەتەك یەكتریدا زیت بوونەوە.
ئیرشاد: كەواتە بەدیدی فوكۆ، ئەوە پەیوەندی دەستەڵات و زانینە، كە وەك سوژە (شێت، تاوانبار، هاووڵاتی پابەند بەیاسا و…) ئۆبژێكتیڤیتە و بابەتێتی بە ئینسانەكان دەبەخشێت و بەشێوەی بابەتگەلی زانین دەیانخاتەوە. هەروەها زیندان و تاوان و سزاكان یەكێكن لە تەكنیكەكانی دەستەڵات، واتا برێتین لە تەكنیكی سیاسیی جەستە، نەخۆشخانە و نەخۆشخانەی دەروونیش تەكنیكێكی دیكەی دەستەڵات و خاوەن هەیمەنەیە بەسەر دەروونی ئینساندا. فوكۆ لە لێكۆڵینەوەكەیدا دەربارەی پەیوەندی نێوان دەستەڵات و زانین خەریكی شیكاركردنی گۆڕانی گوتار دەبێت لە قۆناغەكانی سیانەتی مۆدێرندا. دەكرێت كەمێك دەربارەی ئەم گۆڕانەی نێو گوتارەكان و كاریگەریی لەسەر وەرچەرخانەكانی زانستە مرۆییەكان لە روانینی فوكۆدا بدوێیت؟
زەیمەران: فوكۆ لە بەشێكی سەرەكی كتێبی وشەكان و شتەكاندا خەریكی توێژینەوە لە گوتارەكان دەبێت. ئەو لەم كتێبەدا بانگەشەی ئەوە دەكات، كە “لەدایكبوونی ئینسان” وەك سیستەمێكی گوتار كاتێك ریالیزە دەبێت، ئەوا بازنەی كلاسیكی نواندنەوە (representation) كارایی خۆی لەدەست دەدات و ئینسان وەك بوونەوەرێكی مێژوویی و بمر (كرانمند) لەسەر پانتایی زانینی خۆرئاوایی دەردەكەوێت، كە ئەو بوونەوەرە بەپێی یاسا بیۆلۆژییەكان دەژیت و بەپێی یاسا ئابوورییەكان كاردەكات و بەپێی نۆرمە گرامەرییەكان[ی زمان، وەرگێڕ] قسە دەكات. لەم رووەوە دەبێت بەشێوەیەكی ئێپستیمۆلۆژییانە ژیان و كار و زمانی ئەو وەربگرین. كەواتە شیكاری سێ بازنەی توێژینەوەیی نوێ دەستپێدەكات، كە پەیوەندییەكی نەبڕاوە و نەپچڕاوی بە چەمكی ئینسانەوە هەیە. زانست لەبواری ژیاندا وەك بوونەوەرێكی ژیان لە ئینسان دەڕوانێت، لە بواری ساماندا لە پێگەی كۆمەڵایەتی ئەو دەڕوانێت و لەبواری زمانیشدا روودەكاتە شیكاركردنی بیركردنەوەی ئەو. لەڕاستیدا، ئەوە كۆتاییەكانی سەدەی هەژدەهەمە، كە ئەم سێ پانتاییەی زانستی مۆدێرن دەردەكەون. كەواتە هەر یەكێك لەم سێ بوارە، یەكێك لە رەهەندەكانی بوونی ئینسان دەكاتە بابەت و ئۆبژەی لێكۆڵینەوەكانی خۆی. لەڕاستیدا ئەم سێ بوارە نوێیە، كە مرۆڤی نوێ و جیهانی نوێی خستەوە، هاوڕا بوو لەگەڵ گوتار و دەربڕینێكی تازەدا. فوكۆ لەم كتێبەدا باوەڕی وایە دەركەوتنی مۆدێرنیتە بەهیچ جۆرێك پرۆسەیەكی لەسەرەخۆ و هەنگاو بەهەنگاو نەبوو، بەڵكو بەهۆی بڕین و دابڕانەوە بوو لە فۆرمولەبەندی ئێپستیمۆلۆژییانە و گوتاری پێشوو. لە سەردەمی مۆدێرندا فۆرمێكی تازەی زمان و دەلالەت دەركەوت و مەعریفە بەپێی سێ دەركەوتە تازەیە، واتا زانستە ماتماتیكی و فیزیكییەكان، رامانی فەلسەفەیی و زانینی (زانیاری) زمان، ژیانی خۆی بەدەستهێنا. بەم مانایە، زانینی (زانیاری) نوێ لە مێتۆدەكەی خۆیدا سوودی لە ماتماتیك وەرگرت و پاشان مێتۆدە تایبەتییەكانی زمانناسی، بیۆلۆژیی و ئابووری فۆرمولە بوون، بەڵام هەموو ئەم مێتۆدانە كۆمەكیان بە ئاوابوونی ئەو رامانە فەلسەفەییانەی لە زانستەكانەوە پەیدابووبوون، كرد. بەدیدی فوكۆ لەنێو ئەم سێ ئاراستە نوێیەیدا “ئینسانی نوێ” ئامادەیی هەبوو. ئینسانی نوێ كەوتە بەردەم سەرنجی بواری سنووردارێتی كانتییەوە. لە راستیدا سێ بواری ژیان، كار و زمان، ئەو دەخاتە نێو چوارچێوەی جۆرێك سنووردارێتی كانتییەوە، بەڵام سەیر لێرەدایە هەمان ئەو سنووردارێتییە بۆ یەكەمجار ئەو دەكاتە پێوەری رەخنەكردن و هەڵسەنگاندنی تەواوی بوون. فوكۆ لە هەمان چوارچێوەدا وێنەی رووداوی لەدایكبوونی مرۆڤی مۆدێرنی خستەوە و لە كتێبی وشەكان و شتەكاندا مەرگی ئەم تازەلەدایكبووەی راگەیاند. مەبەستی ئەو لە مەرگی مرۆڤ برێتی بوو لە بوونەوەرێكی ئێپستیمۆلۆژیانە و دەركەوتنی مرۆڤی پۆستمۆدێرن. ئەو مرۆڤەی كەوتۆتە ژێر هەیمەنەی سوژەیەتی بیركردنەوە و مەعریفە و خۆی بووە بە بابەتی زمان و ئارەزووەكان و ناخودئاگا. ئەم رووداوە لەگەڵ دەركەوتنی بوارە تازەكانی وەك دەروونشیكاری، زمانناسی و ئەنترۆپۆلۆژیی نوێ، ئیمكانی پەیدا كرد.
ئیرشاد: چەمكی ئاركۆلۆژیی (دێرینەناسی) یەكێكە لە زاراوە سەرەكییەكانی میشێل فوكۆ بەتایبەت ئەو ئەم چەمكە لەبەرانبەر و دژ بە مێژووگەرایی (historicism)ی باو دادەنێت. ئەم ئاراستەیە لە سیستەمی فوكۆییدا چ پێگەیەكی هەیە؟
زەیمەران: فوكۆ دوای بڵاوبوونەوەی كتێبی مێژووی شێتی و هەروەها پەیدابوونی كلینیك، كتێبی بەناووبانگی وشەكان و شتەكانی بەچاپ گەیاند، كە لە ئینگلیزیدا بە رێكخستنی شتەكان وەرگێڕدراوە. لەو كتێبەدا بوو، كە فوكۆ مێتۆدی ئاركۆلۆژیی وەسفكرد و بەكاریهێنا. و گوتی مێتۆدی ئاركۆلۆژیی دەیەوێت نە تەنها لە هەرجۆرە نارسیسزمێكی ترانسێندێنتاڵ (خۆشەیداییەكی دەرنشین) دووربكەوێتەوە و لەبری قوڵبوونەوە لە خودی ترانسێندێنتاڵ و دانانی وەك سەرچاوەی بیركردنەوە، [بەڵكو] ئەو چەمكانەیش بناسێت كە پەیوەستن پێیەوە، واتا هۆكاری مێژوویی، بەردەوامی، پێشكەوتن و لێكچوون و ئەوانە بخاتە دەرەوەی بازنەی لێكۆڵینەوەوە، بەڵكو گوتار و پەیوەندییەكانی گوتار بكاتە بنەمای شیكارییەكانی خۆی. لە راستیدا ئەو دەڵێت ئاركۆلۆژیی باس لە مەرجەكانی پەیدابوونی زانستە مرۆییەكان دەكات، بەڵام بەر لەوە مەرجەكانی ئەگەری پەیدابوونی چەمكی ئێپستمۆلۆژییانەی ناسراو بە “مرۆڤ” تاوتوێ دەكات. بەبۆچوونی ئەو، بەپشت بەستن بە شێوازی شیكاری ئاركۆلۆژییانە، نۆرمە نووسراوەكانی نێو گوتاری زانستە مرۆییەكان ئاشكرا دەبێت. لە راستیدا ئامانجی ئاركۆلۆژیی شتێك نییە جگە لە تێگەیشتن و وەسفكردنی ئەرشیڤەكانی حوكمی كۆمەڵگایەكی تایبەت و سەردەمێكی تایبەت. هەر ئەرشیڤێك فۆرمی سیستەمێكی لە نۆرمە سەروەرەكان بەسەر گوتاردا دیاریكردووە و نیشانی دەدات چ كاتیگۆریگەلێك قبوڵكراون یان رەتكراونەتەوە. بە گوتنێكی دی، ئاركۆلۆژیی بەكارهێنانی گوتارەكان لە بواری زانستدا ئاشكرا دەكات. كەواتە لەسایەی ئاركۆلۆژییدا دەتوانین دەرك بە سیستەمە زمانی و مەعریفییە زاڵەكان بكەین بەسەر سەردەمێكدا. فوكۆ ئاركۆلۆژیی لە بەرانبەر بە هێرمونیتیك بەكاردەهێنێت. لەبەر ئەوەی ئاركۆلۆژیی بەپێچەوانەی هێرمونیتیك بەشوێن دۆزینەوە و شیكاری مانا شاراوەكانی نێو دەقدا ناگەڕێت، بەڵكو زیاتر روودەكاتە ئاستی گوتارەكان. بۆ نموونە، لە كتێبی مێژووی شێتیدا فوكۆ هەوڵدەدات ئاركۆلۆژیی بێدەنگ دەربارەی كاتیگۆری شێتی دابڕێژێت و یان لە پەیدابوونی كلینیكدا ئاركۆلۆژیی روانگەی پزیشكی شیكار دەكات. لە كتێبی وشەكان و شتەكانیشدا ئاركۆلۆژیی زانستە مرۆییەكان شیدەكاتەوە و هەڵیاندەسەنگێنێت.
ئیرشاد: لە راستیدا ئاركۆلۆژیی لەگەڵ هەڵپەساردنی بەردەوامێتی مێژووییدا خەریكی دۆزینەوەی وەرچەرخانی ناوەكی و نۆرمە كرۆكییەكانی مەعریفە و زانینێك دەبێت. بەڵام كاتێك زیاتر لە بەرهەمەكانی فوكۆ دەچینە پێشەوە، دەبینین كەمێك لە بەكارهێنانی مێتۆدی ئاركۆلۆژیی دووركەوتۆتەوە و زاراوەی رەچەڵەكناسی (ژێنالۆژیی) بەكاردەهێنێت. ئایا ئەم شێوازەی تەواوكردنی ئاركۆلۆژیی بەكارهێنراوە؟
زەیمەران: فوكۆ زاراوەی رەچەڵەكناسیی لە نیتشە وەرگرتووە و بە مانایەكی تازەیش بەكاریدەهێنێت. بەوجۆرەی دەزانیت نیتشە كتێبێكی بەناوی رەچەڵەكناسی مۆراڵ هەیە، كە لەم دواییانەدا بۆ فارسی وەرگێڕدراوە. فوكۆ رەچەڵەكناسیی بۆ تەكمیلەكردنی لایەنی ئاركۆلۆژییدا بەكارهێنا. دەتوانین بڵێین ئەو ئاركۆلۆژیی بۆ لێكۆڵینەوەی زانین و مەعریفە بەكارهێنا، بەڵام بۆ رووكردنە پەیوەندییەكانی دەستەڵات، رەچەڵەكناسی بەكاردەهێنێت. رەچەڵەكناسی ئاراستەیەكی مێژووییە بۆ پەیوەندییەكانی دەستەڵات و زانین. لە راستیدا جیاوازیی سەرەكی نێوان مێژوو و رەچەڵەكناسی ئەوەیە، كە مێژوو لە سەرچاوەی رووداو لە رابوردوویەكی دوورەوە دەستپێدەكات، بەڵام رەچەڵەكناسی كاتی ئێستای كردۆتە پنتی پەڕینەوە و لە رابوردوودا بۆ تێگەیشتن لە دیاردەی دەستەڵات دەگەڕێت و بەدوای رەچەڵەكەكەیدا دەڕوات. مێتۆدی رەچەڵەكناسی بەپێچەوانەی مێژوو، بەدوای تێگەیشتن لە فرەیی و جۆراوجۆری رووداوەكاندا دەڕوات. لە رەچەڵەكناسیدا ناهۆمۆجینەكان و جیاوازییەكان هەڵدەسەنگێندرێن. مێتۆدی رەچەڵەكناسی هەوڵدەدات بونیاد بەسەر دیاردە ناپایەدارەكاندا بسەپێنێت. لێكۆڵینەوەی سەرەكی فوكۆ لەم بوارەدا برێتییە لەوەی چۆن مرۆڤ لە ئاڵۆزی و پێچاوپێچی پەیوەندییەكانی دەستەڵات و زانیندا بووە بە سوژە و جەوهەرێكی ئۆبژێكتی بەخۆیەوە دەگرێت.
ئیرشاد: كەواتە مێتۆدی رەچەڵەكناسی خەریكی شیكاركردنی پەیوەندییەكانی دەستەڵات و تەكنیكەكانی دەستەڵاتدارێتی (اقتدار) لەگەڵ زانین و مەعریفە لە ئاستی گوتاردا خەریك دەبێت. فوكۆ لە ساڵەكانی سەرەتای دەیەی حەفتادا، بە تەواوی وازی لە مێتۆدی ئاركۆلۆژیی هێنا و بەوجۆرەی گوتتان خەریكی رەچەڵەكناسی دەستەڵات بوو. فوكۆ بەتایبەت ئەم مێتۆدەی بۆ شیكاركردنی سیستەمە چاودێری و دیسپلینییەكان بەكارهێنا، لەم روووەوە، بەبۆچوونی ئێوە ئەم مێتۆدە چ كاریگەرییەكی لە لێكۆڵینەوە دەربارەی تەكنیكی سزادان هەبووە؟
زەیمەران: ئەو دەیگوت رەچەڵەكناسی شێوازێكی نوێی مێژوونووسییە، كە پێشگریمانە نەریتییەكانی مێژووی فەرمی بەجێدەهێڵێت. لەم شێوازەدا مێژوونووسی باس لە چەمكی بەردەوامی و هەمیشەییەتییەكانی مێژوو ناكرێت. لە روانگەی رەچەڵەكناسییەوە قۆناغە مێژووییەكان هەریەكێكیان دەركەوتەی دابڕانەكان و پەڕینەوەكان و جوڵانە سەربەخۆكانە. فوكۆ لە كتێبی دیسپلین و سزادا ئەم ستراتیژییە سەرەكییەی بەكارهێناوە. فوكۆ لەم توێژینەوەیەدا هەوڵیداوە مۆتیڤگەلی باوی هیومانیستیانە بباتە ژێر پرسیارەوە. ئەو لەم بەرهەمەدا رەچەڵەك و فۆرمولەبوونی توێكاری مرۆیی لە چوارچێوەی سیستەمە چاودێری و دیسپلینییەكانی دەستەڵاتدا دەخاتە بەر لێكۆڵینەوەوە. بە بۆچوونی ئەو، تەكنیكەكانی دیسپلین و چاودێریكردنی تایبەتی لە قوتابخانەكان، زیندانەكان، نەخۆشخانەكان، نەخۆشخانە دەروونییەكان و سەربازگەكاندا بەكاردەهێنرێن و لەژێر سایەی هەمان ئەو تەكنیكانەدایە، كە رەفتار و هەڵسوكەوتی خوێندكاران، یان نەخۆشان و سەربازان دەخرێتە بەر لێكۆڵینەوە، كۆكردنەوە و سەرژمێریكردنەوە و پاشان، لەسەر ئەو بنەمایانە راپۆرت ئامادە دەكرێت. لەم چوارچێوەیەدا هانی رەفتاری ئاسایی و پەسەندكراو دەدرێت و رەفتاری نائاسایی و ناپەسەندیش رووبەڕووی سزادان دەكرێتەوە. بەدیدی ئەو، ئامانجی سەرەكی چاودێری و دیسپلین شتێك نییە جگە لە ئاسایی و نۆرمالیزەكردنی رەفتاری تاك و لەنێوبردنی ناڕێكییە كۆمەڵایەتی و دەروونییەكان و سەرەنجام پەروەردەكردنی ئینسانی ملكەچ و سوودبەخش لە كۆمەڵگادا.
ئیرشاد: فوكۆ لەبواری مێژووی سێكسوالیتەدا دەستیكرد بە نووسینی كتێبێك دەربارەی پەیوەندیی تەكنیكەكانی دەستەڵات لەگەڵ سێكسوالیتەدا. فوكۆ لە چوار بەرگی ئەم كۆمەڵە كتێبەدا دەستیكرد بە شیكاركردنی رەچەڵەكناسییانەی سێكسوالیتە لە سەدەكانی ناوەڕاستەوە تاوەكو ئێستا. ئەگەر دەكرێت بۆچوونتان دەربارەی بەكارهێنانی رەچەڵەكناسیی لە مێژووی سێكسوالیتەدا بخەنەڕوو و بڵێن، كە توێژینەوەكەی ئەو لەم بارەیەوە چ سەرەنجامگەلێكی لە مێژووی فكری خۆرئاوادا لەخۆگرتووە؟
زەیمەران: دەبێت بڵێین ئامانجی فوكۆ بەوجۆرەی خۆی لە یەكێك لە چاوپێكەوتنە ناسراوەكانیدا باسیدەكات، توێژینەوەكەی دەربارەی غەریزەی سێكسی مرۆڤەكان نەبووە. ئەو وەك لقێكی بیۆلۆژییانە لە سێكسوالیتەی نەڕوانی، بەڵكو وەك دیاردەیەكی مێژوویی – كۆمەڵایەتی دەستیكرد بە شیكاركردنی سێكسوالیتە. ئەو لە پەیوەندیی نێوان دەستەڵات و زانیندا لە سێكسوالیتەی توێژییەوە و هەوڵیدا تاوەكو بەسوژەبوونی (subjectification) مرۆڤ لەنێو سێكسوالیتەدا راڤە بكات. ئەو رەخنەی لە گریمانەی چەپاندن(سەركوتكردن)ی فرۆید گرتووە و دەڵێت لە مێژووی نوێدا لە كۆمەڵگای خۆرئاواییی سێكسوالیتە بەهیچ جۆرێك برێتی نەبووە لە بابەتی چەپاندن، بەڵكو چەندین بەڵگە و دۆكۆمێنت هەن، كە نیشانی دەدەن لە سەدەی حەڤدەهەم بەدواوە گوتار دەربارەی سێكسوالیتە لەناكاو چەند بەرابەر زیاد دەكات، هەروەها باس و گفتوگۆ دەربارەی سێكسوالیتە گرنگییەكی تایبەت وەردەگرێت. واتا پاڵنەرە ئابووریی – سیاسییەكانی لێكۆڵینەوە لە سێكسوالیتە، گوتاری سێكسی (رەگەزی) بەرفراوانتر دەكات؛ لەبەر ئەوەی باس و گفتوگۆ لەم بوارەدا پەیوەندی بە مەسەلەی مردن و لەدایكبوونی منداڵان، تەمەنی هاوسەرگیری، و ئامار و زانیاری دەربارەی رەفتاری سێكسی تاكەكانی كۆمەڵگاوە دەگرێت. لە سەدەی نۆزدەهەم بەدواوە گوتاری زانستی دەربارەی رەفتاری سێكسی تاكەكان فۆرمولە دەبێت و تەكنیكی زانستە جۆراوجۆرەكان دەربارەی ئەم كاتیگۆرییە بەرەو دروستكردنی حەقیقەت و سەرەنجام دەستەڵات دەڕوات.
ئیرشاد: چۆن دەكرێت پەیوەندی نێوان دەستەڵات و سێكسوالیتە لە روانگەی فوكۆدا دیاریبكەین؟
زەیمەران: فوكۆ لە كتێبی مێژووی سێكسوالیتەدا هەوڵدەدات ئەوە بسەلمێنێت، كە لەگەڵ ئەوەی سێكسوالیتە كەوتە نێو پەیوەندییەوە لەتەك دەستەڵات و زانیندا، ئەوا زەمینەی بەبابەتبوون و بەسوژەبوونی تاك خۆش دەبێت. فوكۆ دەڵێت لە سەردەمی ئەنتیكەوە مرۆڤەكان لە مێژووی شارستانێتی خۆرئاوادا بوون بە “سوژە سێكسییەكان” و لەگەڵ بەسوژەبووندا، زەمینەی بۆ كۆنترۆڵكردن و پشكنینی دەستەڵات بەسەر بوونی ئەواندا خۆشكرد. لە راستیدا لە گریك و رۆمی كەونارادا بەكارهێنانی دەستەڵات بەڕێی چاودێریكردن لە خود فەراهەم دەبێت. تاكەكانی كۆمەڵگا تەنها بەڕێی ئەم تەكنیكەی خودەوە (technology of self) دەتوانن پێداچوونەوە بە ئایدیاكان و رەفتارەكانی خۆیان بكەن و بەرەو ئایدیالی ترانسێندێنتاڵی ریفۆرمیان بكەن. لە راستیدا لە قۆناغە كۆنەكانی گریكدا تەكنیكی خود (یان تەكنیك بەسەر خوددا)، فۆرم بە رەفتاری تاك دەبەخشێت و كەسێتی و شووناسی ئەو دیاریدەكات. ئەم شتەش بەڕێی ئەدەبی خودەوە سەرچاوە دەگرێت.
ئیرشاد: سێكسوالیتە و دەستەڵات لە سەدەكانی ناوەڕاستدا بە چ شێوەیەك پەیوەندییان بەیەكەوە بەستبوو؟
زەیمەران: لە سەدەكانی ناوەڕاستدا، مەسیحییەت ئەخلاقیاتێكی بەدووی خۆیدا هێنا، كە لەتەك ئەخلاقیاتی سەردەمی پلاتۆن و ئەریستۆتێلیس جیاوازییەكی بەرچاوی هەبوو. مەسیحییەت تەنها ئایینێكە، لەنێو چوارچێوەی رێكخستنی دامەزراوەیەكی ناسراو بە كڵێسا پەرەیسەند و ئەم دەزگایەی وەها لە قەڵەم دا، كە هەندێك لە تاكەكان بەهۆی فەزیلەتە ئەخلاقی و مەعنەوییە تایبەتییەكانەوە لەوانیدیكە بەرزترن. ئەم بەرزێتییە رەهەندێكی جەستەیی نییە، بەڵكو لەنێو قوڵایی دەرووندا شاردراوەتەوە. كەواتە دەستەڵاتی كڵێسا ئامانجی كۆتایی خۆی وەك رزگاركردنی مرۆڤەكان دیاریكرد لە رۆژیی دواییدا. لەم رووەوە، ئەم فۆرمەی دەستەڵات بەرەو ئاراستەی رزگاری كۆتایی مرۆڤەكان دەڕوات. ئەم دەستەڵاتە مرۆڤەكان وەك فۆرمێكی تاكی گوێگر دادەنێت و بە بەكارهێنانی مێتۆدگەلێكی تایبەتی دەوری قوڵایی بوونی مرۆڤەكان دەدات، لەبەر ئەوەی ناچاریان دەكات تاوەكو بە مەبەستی كەمكردنەوەی باری گوناهەكانیان لە بەرانبەر بە پێگەی رۆحانی كڵێسادا خەیاڵاتە ناوەكییەكانی خۆیان ئاشكرا بكەن. ئەم شتە لە سەردەمی كۆنی گریكدا بوونی نەبوو. ئەم مێتۆدە ئەمڕۆ لەلایەن بەشێك لە زانستە مرۆییەكانی وەك سایكۆلۆژیی و دەروونشیكاریی بەكارهێنراوە، بەڵام روون و ئاشكرایە، كە مێتۆدەكانی ئەوان گۆڕانی بەسەردا هاتووە.
ئیرشاد: تەكنیكی ئیعترافپێكردن لە چ رۆژگارێكەوە لە ئەوروپا سەرچاوەی گرت؟
زەیمەران: فوكۆ دەڵێت تەكنیكی ئیعترافپێكردن لە سەدەكانی ناوەڕاستدا سەرچاوەی گرت و دانپێدانانەكانیش زێتر لایەنی گوناهـ و بەتایبەتی گوناهی سێكسی دەگرتەوە. فوكۆ لە بەرگی دووەم و سێیەمی كتێبی مێژووی سێكسوالیتەدا خەریكی لێكۆڵینەوە بووە لە رەوتی مێژوویی ئیعترافپێكردن و شیكاری بۆ گوتارەكانی ئیعترافپێكردن كردووە لە سەردەمی گریك و رۆمان و بەتایبەت سەردەمی مەسیحی و پاشان سەردەمی ریفۆرمی ئایینیدا. لە راستیدا ئامانجی سەرەكی تەكنیكی ئیعترافپێكردن، كەشفكردنی حەقیقەت و كۆكردنەوەی زانیاری (زانین) بوو دەربارەی تاكەكان. راستییەكەی، لەژێر سایەی ئەم مێتۆدەدا بوو، كە تاك راز و نهێنییەكانی خۆی ئاشكرا دەكرد و دەستەڵاتی حاكمیش دزەی دەكردە نێو شاراوەترین لایەنی هۆشی تاكەكەسەكانەوە. لە سەدەكانی دووەم و سێیەمی زایینی بەدواوە و پاشان لە سەردەمی ریفۆرمی ئایینیدا، زمان و تەكنیكەكان و مێتۆدەكانی ئیعترافپێكردنی ئایینی بەردەوام و زیاتر رووی تێكراوە.
ئیرشاد: لە چ مێژوویەكەوە ئیعترافپێكردن، رەوتی ئایینی خۆی گۆڕیوە و كەوتە نێو رەوتێكی لائیكییەوە؟
زەیمەران: لە كۆتاییەكانی سەدەی شازدەهەم و سەرەتاكانی سەدەی هەژدەهەمدا، دانپێدانان وردە وردە جەوهەری ئایینیانەی خۆی لەدەست دا. سەرەتا بۆ بواری پەروەردە و فێركردن و پاشان بۆ زیندانەكان و لە سەدەی نۆزدەهەمیشدا بۆ بواری پزیشكی و پاشان دەروونپزیشكی و دەروونشیكاری گوازرایەوە.
ئیرشاد: ئایا بەبۆچوونی ئێوە ئەم تەكنیكەی ئیعترافپێكردن لە خۆرهەڵاتیش پێشینەی هەبووە یان جەوهەری ئەم تەكنیكە جیاواز بووە؟
زەیمەران: فوكۆ لە بەرگی یەكەمی كتێبی مێژووی سێكسوالیتەدا دەڵێت لە خۆرهەڵات و بەتایبەت لە هیند، چین و ئیراندا، ئەدەبیاتی عاشقانە (ars erotica) باسی لە مەسەلەی پەیوەندییە سێكسییەكان كردووە بە فۆرمێكی مێتافۆری و ئەم شتەش زێتر لە بواری ئەدەبیات و هونەردا باسی لێوەدەكرێت. كەواتە گوتاری سێكسی (جنسی)، جەوهەرێكی هونەری و ئەدەبی هەبووە. لەم كولتوورانەدا حەقیقەت لە ناوەوە چێژی تایبەتی جەستەییانە دەردراوە و وەك ئەزموونێكی عاشقانە كۆكراوەتەوە، واتا لەم كولتوورانەدا چێژی سێكسی حەقیقەتێكی زانستی نییە، بەڵكو زێتر پەیوەندی بە ئەدەب و ئەخلاقەوە هەیە. بەڵام باسی سێكسوالیتە لە خۆرئاوا رەوتێكی دیكەی گرتەبەر. لەوێ ئەم باسە دەگۆڕێت بۆ زانین (زانیاری)یەكی تایبەتی و ئامانجەكەیشی ئەدەبیات نییە، بەڵكو شیكاریكردنی وردی ئایدیا و پراكسیسە، كە پەیوەندی بە چێژەوە دەگرێت. لە راستیدا ئامانجی سەرەكی ئەم زانینە دروستكردنی حەقیقەتە دەربارەی تەندروستی دەروونی و جەستەیی تاكەكەس و بەشێوەیەكی گشتی خۆشگوزەرانی دەستەجەمعییە؛ بەتایبەت لە سەدەی نۆزدەهەمدا ئەم بوارە تێكەڵی زانستە مرۆییە تازەكان دەبێت و وردە وردە ئەرشیڤی گەورەی چێژەكان هاتەئاراوە. لە بوارەكانی وەك زانستە پەروەردەیی و زانستە دەروونپزیشكییەكاندا، بە شێوەیەكی گشتی ئارەزووە سێكسییەكان گۆڕأن بۆ گوتارە زانستییە رێكخراوەكان.
ئیرشاد: فوكۆ لە بەرهەمەكانی دوایی خۆیدا باسی لە بیۆ – دەستەڵات (bio – power) كردووە، مەبەستی ئەو لەم زاراوەیە چییە؟
زەیمەران: فوكۆ لە بەرهەمەكانی دوایی خۆیدا، وەك وشەكان و شتەكان و دیسپلین و سزا دانیشتووان و ژیانی مرۆڤەكانی لە كۆمەڵگادا خستۆتە بەر لێكۆڵینەوە و دەڵێت لە سەردەمی كلاسیكدا و بەتایبەت لەگەڵ دەركەوتنی چەمكی مەعریفەی مرۆڤ، ژیانی و ئاراستەی ئەو كەوتە بەردەم لێكۆڵینەوە و ژیانی ئابووری و سیاسیی ئەو لەبەردەم دەستەڵاتدا گرنگییەكی تایبەتی وەرگرت. بیۆ – دەستەڵات راستییەكەی برێتییە لە سەرنجی دەستەڵات لەسەر كاروباری تاكەكەسی و كۆمەڵایەتی و دەستەجەمعی كۆمەڵگا، كە لە سەدەی نۆزدەهەمدا جەوهەرێكی زانستی بەخۆیەوە گرت.
ئیرشاد: فوكۆش وەك ژاك دێریدا، ژان بۆدریار و ژیل دولۆز – هەڵبەت هەر یەكێكیان بەشێوەی تایبەتی خۆی – خەریكی لێكۆڵینەوە لە مۆدێرنیتە بووە. هەڵبەت لە ئیران ئەم رەهەندەی رەخنەگرتن لە مۆدێرنیتە لە زۆر بواردا رووبەڕووی لێكدانەوەی هەڵەی ئیدیۆلۆژیی، سیاسیی و سادەڕوانی بووەتەوە، بۆچوونی بەڕێزتان دەربارەی ئەم پەیوەندییە چییە؟
زەیمەران: بەشێوەیەكی گشتی رەخنەی فوكۆ لە مۆدێرنیتە و بەتایبەت هیومانیزم هاوڕابووە لەگەڵ تیۆرییەكەی دەربارەی “مەرگی مرۆڤ” و پرۆژەی روانگە تازەكان دەربارەی كۆمەڵگا، مەعریفە، گوتار و دەستەڵات و لەسەر ئەو بنەمایە دامەزراوە، كە هاوكێشەی نێوان عەقڵ، ئیرادە، پێشكەوتن، كە ئەمانە لە دروشمە گرنگەكانی مۆدێرنیتەن، رێگربووە لە تێگەیشتنی ئێمە لە پەیوەندییەكانی دەستەڵات. ئەو لە زنجیرەیەك لێكۆڵینەوەی فەلسەفەیی – مێژوویی تایبەتیدا لەبواری دەروونپزیشكی، پزیشكی، تاوانناسیی و سزاناسی هەوڵیداوە پێشگریمانە باوەكانی مۆدێرنیتە رووبەڕووی تەنگژە بكاتەوە و فۆرمە تازەكانی مەعریفە، عەقڵانییەت و دامەزراوە كۆمەڵایەتییەكان بخاتە ژێر پرسیارەوە و لەناوەوەیاندا پەیوەندییەكانی دەستەڵات كەشف بكات. لە ئیراندا بەداخەوە، جۆرێك لە جۆشوخرۆشی لەخۆرئاواترسی سادەڕوانانە بوونی هەیە، كە هەندێك لە رۆشنبیران هەوڵدەدەن خۆرئاوا وەك پرۆژەیەكی شكستخواردوو رووبەڕووی رەخنە بكەنەوە و لەبەر ئەوە گوتەكانی كەسانێكی وەك فوكۆ، هایدێگەر و بەشێك لە نیۆماركسیستەكان بەكاردەهێنن و بەبێ قوڵبوونەوە و لێكۆڵینەوە و تەنها بۆ سەلماندنی جۆرێك لە خۆرهەڵاتپەرستی تەنگەتاوی و هەڵگەڕاوە، لە قوڵبوونەوەی فەلسەفەیی لە بنەماكانی كولتوور و شارستانێتی خۆرئاوایی بەجێماون. ئێمە پێویستمان بە بیركردنەوە هەیە و پێویستە خۆمان بەدوور بگرن لە قبوڵكردنی دەرەنجامەكانی تەنگەتاوی بۆ دەستبەسەرداگرتنی خواستەكان. دەبێت لە بیركردنەوەدا دەربارەی دیاردە كولتووریی – شارستانێتییەكان، ئارامی و لەسەرخۆیی لەخۆمان دوورنەخەینەوە. تەنگەتاوی و وەڵامە داخراوەكان لە سەدەی دواییدا وەك باڵاپۆشێك سێبەری بەسەر بیركردنەوەی ئێمەدا كێشاوە. پێویستە واز لە عینادی و هەڵشەیی بهێنین، كە ریشەی لەنێو هەڵچوونە دەروونییەكانی ئێمەدا هەیە و دوورە لە بیركردنەوەی ژیرانە و زۆر بە جدییەوە بیر لە رەوشی هەنوكەیی شارستانێتی خۆرئاوایی بكەینەوە. فوكۆ و ئەوانیدیكە پێویستە مەشخەڵی رێی ئەمجۆرە ئاراستەیە بن و نابێت دەرفەت بەوە بدەین بیركردنەوەی ئەوان ئێمە رازی بكات، كە دەربارەی خۆرئاوا هەموو شتێك دەزانین و شارستانێتی خۆرئاوایی كتێبێكی خوێنراوەیە.
محەمەد رەزا ئیرشاد نووسەری بواری فەلسەفە و تیۆریی سیاسییە و گفتوگۆیەكی دەربارەی مێژووی فەلسەفەی خۆرئاوا لەگەڵ زەیمەران ئەنجام داوە لە میانەی سێ بەرگی كتێبدا.