(گروپی سۆفیا و خاتووزین وەک نمونە)
(١)
خانمه ڕۆماننوسی به‌ریتانی (ڤیرجینیا ۆلف) له ساڵی ١٩٢٩دا له له‌نوسینه بەناوبانگەکەیدا (ئێسای Essay) (ژورێک کە هی خۆت بێت) ئامژه‌یه‌كی گرنگی داوه به كایه‌كی تایبه‌ت، بەواتایەکی تر فەزایەک بۆ خود، بۆ نوسین بوونی هه‌بێت. ڤێرجینیا ۆلف له‌م نوسینه گرنگه‌یدا باس لە بوونی کایەیەکی(sphere) تایبەت بە ژن دەکات.
1882 – 1941
ڤێرجینیا ۆلف لەلایەن (زانکۆی کامبریج) وه داوای لێکرابوو وانەیه‌ك پێشکەش بکات لەسەر په‌یوه‌ندی ژن و نوسینی ئەدەبی، بەڵام ئەو لە کۆی دوو وانەکەیدا باس لە گرنگی (كایه‌یه‌ك بۆ ژن) دەکات، کە هی خۆی بێت و بتوانیت بنوسێت، بەتایبەت لەسەردەمێکدا کە دوای جەنگی جیهانی یەکەمەو هەژارییەکی ترسناك له‌ئارادا بوو.
ڤێرجینیا ۆلف پێیوابووە، ژنان لەبەر کەمدەرامەتی و نەخوێندەواری و نەبوونی هەلی کار تەنانەت نەیانتوانیوە ژوورێکی تایبەت بە خۆیان هەبێت، ژوورێك تایبه‌ت بە بیرکردنەوە و نوسینیان. ئێمە دوای تێپەڕبوونی هه‌شتاوسێ ساڵ بەسەر ئەم ئێسا و نوسینه گرنگانەدا کە (ڤیرجینیا ۆلف) نوسیویەتی دووچاری هەمان کێشەین، ئەویش نەبوونی فەزایەکە بۆ ژنان بە تەنها بۆ خۆیان. ته‌نانه‌ت زۆرێک لە کچانی کورد لەوانەیه ژوورێکیان نەبێت، تەنانەت بۆ خەوتنیان بە جیا.
دیاره کارێکی گرنگە کە کۆمەڵێک ژنی کورد دەستە و گروپی جیاواز دروست بکەن بە تەنها بۆ خۆیان بۆ ژنان. نمونەی (گروپی سۆفیا) کە کۆمەڵێک کچی خوێندکاری گەنجن دەستیان داوەتە هاندان و بە (کولتورکردنی کتێب خوێندنەوە)، ئاشكرایه هەر ئەمەندە بەسە بۆ ئەوەی بکەونە بەر تانە و تەشەر و گاڵتەپێکردن له‌لایه‌ن پیاوه به‌ناو ڕۆشنبیره‌كانه‌وه و تۆمەتبارکردنیان بەوەی، کە ئەمە جیاکاری جێندرییە! دیارە (گروپی سۆفیا) کۆبوونەوە دەکەن و بە پاسکیل کتێبەکان دەگەیەننە دەستی خەڵک، ئەمە کارێکە جێگای ستایش و هاوکارییە، نەک بە کەم سەیرکردن.
هه‌روه‌ها گروپێكی تر بوونیان هه‌یه‌یه به‌ناوی (خاتوو زین)، ئه‌م گروپه تەنها لە تۆڕی کۆمەڵایەتی (فەیسبوک) بوونی ڤیرچوالیان هەیە و داخراوە و تەنها ژنان بۆیان هه‌یه تێدا ئەندام بن . ئەوانیش بەهەمان شێوە پەلامار دەدرێن و تۆمەتبار دەکرێن بەوەی کە ئەم کارەیان وەک کۆکردنەوەی ژنی سەر تەنور و بەردەرگا وایە!
لە هەردوو ئەم کەیسەدا کەسانێک ئەم دوو گروپەیان داوەتە بەر تانە و تەشەر کە بەشێکیان ژن و پیاوی خۆ بەیەکسانیخواز ده‌زانن، دیاره لە سۆنگەی ئەوەی ئەوان ئەم هەوڵانە بە جیاکردنەوەی دوو ڕەگەزەکە دەزانن بۆیە دژایەتی دەکەن. بەڵام بێئاگا لەوەی، کە بوونی ئەم گروپانە نەک جیاکاری جێندەری نییە، بەڵکو دەکرێت سەرەتایەک بێت بۆئەوەی ژنی کورد خۆیان لە فەزای تایبەتی خۆیاندا بیروڕا و کاری هاوبەش و گفتوگۆی پرسە جیاوازەکان بکەن.
(٢)
ئەوەی ئێمە شاهیدین لە کۆمەڵگەی کوردیدا ئەوەیە، کە ژنی کورد بەردەوام لە ژیر چاودێری پیاواندا و له‌ئاماده‌گی ئەواندا دەژین، سیاسەت دەکەن، دەنوسن، قسەدەکەن، سەردانی ماڵی یەکتری دەکەن و کەمتردەتوانن بێ پرس و ڕای پیاوانی خانەوادە هیچ کارێک ئەنجام بدەن.
لێرەوە ئەو ڕاستیە خۆی دەردەخات، کە بناغەی (هێترۆنۆرماتیڤ ) و (نێرسالاری) مافی داوه‌ته پیاو کە دەستی بە ژن ڕابگات. پیاوان به سروشتی دەزانن لەگەڵ هاوڕێکانیان کۆببنەوە و گروپ و دەستە پێک بهێنن، هه‌رچه‌نده ژنان زۆر کەم ئەم کارە دەکەن و پێشهاتێکی دەگمەنە کە ژنان ڕێگە بەپیاوان نەدەن لە کۆڕو کۆبونەوەی خۆیاندا به‌شداربن. جیاواز لەوەی کۆڕو دەستەی پیاوانە نەریتێکی بەردەوامە لە کۆمەڵگەی کوردیدا، له هه‌مان كاتیشدا زۆر کێشەی وەک توندوتیژی، دەستدرێژی سێكسی، ڕاگرتنی ژنان لەپلە دوویی و وابەستەیی ئابوریدا جۆرێکی تره، لە ڕاگرتنی سیستمێک بۆ دەست گەیشتن بە ژن و بە جەستەی ژن.
هەروەک خانمە فەیلەسوف و فێمینیستی ئەمریکی (مارلین فرای) لە ئێساکەیدا (سیاسەتی واقیعی) دەڵێت: ” خاوەن کۆیلە بەئیمتیازی خۆی دەزانێت کە بچێتە کوخی کۆیلەکەیەوە، بەڵام کە کۆیلەکە ئه‌وه ڕه‌تده‌كاته‌وه كه خاوەن کۆیلە سەربکات بەکوخەکەیدا، ئەوا مانیفێستی دەرچوونی خۆی دەکات لە کۆیلایەتی”
بەواتایەکی تر کاتێک ژنان بە پیاوان دەڵێن نا، ئێستا نا ! ئه‌وا ژن ده‌ڵێت; ئەم کاتەم دەوێت بۆ خۆم، تەنها بۆ خۆم، ئەم شوێنە بۆ تۆ نییە لە ئێستادا. ئەوا ژن نیشانی دەدات کە ژیانی خۆی کردۆتە ئەولەویەت. کاتێک گروپێک یان چینێک هەوڵی تێگەیشتن دەدات لە خودی خۆی، کێشەکانی، خۆشیەکانی ژیانی، بیروڕاکانی، ئەوا جۆرێکە لە خۆڕێکخستن و دەروازەیەکه بۆ تێگەیشتن لە خود.
کێشەی سەرەکی ئەو پیاوانەی له دژی كایه‌ی ژنانەن ئەوەیە، کە به‌رگه‌ی ئه‌وه ناگرن ژن دوور له‌چاوی ئەوان و لەغیابی ئەواندا قسە و کار و بیروڕاو گفتوگۆی سەربەخۆی هەبێت. جا ئەم گروپانە سروشتیان هەرچیەک بێت جێگای پرسیارنییه، بەقەد ئەوەی کە ئەمە بە هەڕەشە دەبینرێت بۆسەر هەیمه‌نه و باڵادەست بوونی پیاوان بەسەر هەموو بوارێکی ژیانی ژناندا.
(٣)
به‌ڵام بگه‌ڕێینه‌وه بۆ هه‌ردوو نمونه‌كه‌مان كه (گروپی سۆفیا) و (گروپی خاتوزینی) ژنانن، وه‌ك دوو نمونه‌ی سه‌ره‌تایی كه‌هه‌وڵده‌دده‌ن له‌ڕێگه‌ی بیناكردنی (كایه‌كی تایبه‌ت به‌ژنان) هۆشمه‌ندیه‌ك بۆخۆیان دروستبكه‌ن. ئه‌م هه‌وڵدانه چه‌نده به‌بچوك و ساده دێته به‌رچاو، ده هێنده وه‌ك هه‌نگاوێك وه‌هایه بۆ دروستكردنی كایه‌كانی تایبه‌ت به‌ژنان، تێدا ژنان بتوانن له‌نێو خۆیاندا هۆشمه‌ندیه‌كی ژنانه بۆ خۆیان بینا بكه‌ن. لێره‌وه گرنگی ئه‌م دوو گروپه به‌رجه‌سته ده‌بێت.
بۆ نمونه یەکێک لە خانمە ئەدمینەکانی خاتوزین دەڵیت: ” كه‌م تا زۆر هه‌ر شوێن و كه‌سێك ئیسپاتی بوون و وجودی خۆی كرد، ئه‌وا ئه‌بێت چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌ش بكات كه بوونی هه‌یه، واته به‌ر پلارو ڕه‌خنه‌و به‌ره‌و ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی توندیش ئه‌كه‌وێت له‌لایه‌ن كه‌سه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی گروپ، به‌تایبه‌تی لای پیاوه‌كان! دیاره ئێمه خۆمان جیا نه‌كردۆته‌وه‌و خۆشمان جیاناكه‌ینه‌وه له پیاوان! ئه‌مه ته‌واو پێچه‌وانه‌ی مه‌نتق و په‌یڕه‌وو پڕۆگرامه‌كانی گروپه‌كه‌مانه، پیاوان كێن؟ براكانمانن، باوكمانن، هاوسه‌رو ده‌نك و خۆشه‌ویسته‌كانمانن، پیاوان هاوڕێ زۆر باشه‌كانمانن”
کەواتە لێرەوە دەردەکەوێت کە مەبەستی ئەم گروپانە دژایەتی کردنی پیاو نییه و بەگەڕخستنی شۆڕشێک نییه لە دژیان، بەڵکو کۆمەڵێک ژنن کە هەروەک خانمێکی تر لە گروپەکە دەڵێت: “هه‌موو بابه‌تێكی ته‌رفیهی ناو ماڵ، خواردن ماكیاژ، زانستی، كۆمه‌ڵایه‌تی، ده‌روونی، هه‌روه‌ها بابه‌تی جۆراو جۆر، پرسیاركردنی كراوه له‌یه‌ك وه‌ك بابه‌تی ته‌ندروستی، ده‌رباره‌ی كۆئه‌ندامی زاووزێ و مناڵان و مناڵبوون و كێشه‌و نه‌خۆشیه‌كانی دامێن و زانستی جوتبوون مه‌عریفه‌ی سێكسی و ئاڵوگۆڕكردنی زانیاری ئه‌كادیمی و زانستی له‌و باره‌یه‌وه، هه‌روه‌ها بابه‌تی سوڕی مانگانه‌و كێشه‌و ئازاره‌كانمان باس دەکەین” . کەواتە هەوڵ و کارەکانی ئەم گروپە دەریدەخات کە ئەوان پێویستیان بەوە هەیە ژنان پێکەوە لەسەر بابەتی تایبەت بە خۆیان بدوێن، بیروڕا بگۆڕنەوە و تەنانەت بۆ هەندێک بابەت پیاوە خاوەن ئەزمون و پسپۆرەکانیش بانگهێشت دەکەن.
ئەوەی لەلای من جێگەی سەرنجی گەورەیە، نەبوونی پرسیارە لەسەر پیاوگەرایی و نێرسالاریەک، کە لە پشت کۆنسێپتی یەکسانیخوازی و دژە جیاکاری جێندەریەوە خۆی حەشارداوە، به‌تایبه‌ت لە کوردستانی باشوور. بۆنمونە هەر هەوڵێک یان کۆبوونەوەیەکی ژنان، جا ئه‌گه‌ر سیاسی یان کۆمەڵایەتی، یاخود تەرفیهی، تەنانەت کەسیش بێت، بێ بیرکردنەوە تۆمەتی (جیاکاری جێندەری) دەدرێتە پاڵ. یاخود وه‌ك قۆشمه‌یی به‌م گروپانه ده‌ڵێن؛ حه‌مامی ژنان، پرسه‌ی ژنان ، قسه‌ی سه‌ر ته‌نوور … هتد، كه بێگومان زاده‌ی مێنتالیتی خێڵه، ئه‌مجاره‌یان پیاوان به‌فۆرمێكی مۆدێرن و له‌ژێر ناونیشانی (دژایه‌تی جیاكاری جێنده‌ری) به‌رهه‌میده‌هێننه‌وه و ژنانی ئه‌م گروپانه‌یان پێ تاوانبار ده‌كه‌ن. پیاوان له‌م كۆنسێپته‌دا هه‌مان ناونیشان ده‌به‌خشن به‌ئه‌و گروپانه‌ی كه‌له‌هه‌وڵی دروستكردنی كایه‌یه‌‌كدان بۆ ژنان، به‌مه‌رجێك هه‌ر ئه‌و پیاوانه هیچ ئه‌لته‌رناتیڤێكمان بۆ پێشنیار ناكه‌ن. گه‌ر ژن (كایه‌ی تایبه‌تی) خۆیان هه‌بێت لای ئه‌وان جیاكاریه، گه‌ر نه‌یبێت ئه‌وا ئه‌وان قسه له‌سه‌ر نه‌بوونی ئه‌م كایه‌كه ناكه‌ن و به بۆشاییه‌كی گه‌وره‌ی تێناگه‌ن له هۆشمه‌ندی گشتیدا!
به‌مانای له‌پشت ئه‌م ئایدیایه‌وه ئه‌و وێنه‌یه وه‌ستاوه، كه ژنان پێویستیان به‌هیچ كایه‌ك نییه، مادامه‌كی پیاوان له‌نێو كایه‌كاندان، كه‌واته كایه ته‌نها ده‌بێت (كایه‌كی پیاوانه) بێت، گه‌ر ژنانیش بیانه‌وێت به‌شداربن، با بێن له‌كایه دروستكراوه‌كانی پیاواندا كاربكه‌ن!
له‌‌ماوه‌ی چاره‌كه سه‌ده‌یه‌كی حكومه‌تی هه‌رێم و ژیانی سیاسی ئێمه‌دا ئه‌م ڕه‌تكردنه‌وه‌ی كایه‌ی ژنانه به‌پانوپۆڕی پراكتیزه كراوه و ژنه‌كان له‌ژێر ئه‌م چه‌تره‌دا ژیان به‌سه‌رده‌به‌ن، به‌مانای له‌غیابی (كایه‌ی ژناندا)، ژنان له (كایه‌ی پیاوان) دا كارده‌كه‌ن. له‌به‌رئه‌مه بوونی هه‌ر كایه‌كی ژنانه له‌ژێر چه‌نده‌ها به‌هانه‌وه دژایه‌تی ده‌كرێت، سه‌یریش له‌وه‌دایه هەندێک جار لەلایەن ژنان خۆیانەوە، زۆر جاریش لەلایەن ئەو پیاوانەی کە خۆیان بەیەکسانیخواز و داکۆکیکار لە ژنان دەزانن و پێیان وایە ئەوان فریادڕەس و پشت و پەنای ژنانن دژایه‌تی ده‌كرێن.
بۆ یەکجاریش نەمانبینی ئه‌م (كایه پیاوگه‌رایی) و (هۆمۆسۆسیاله) له‌لایه‌ن نێوەندەکانی ئه‌قڵی سیاسی و كولتوری کوردی بخرێته ژیر پرسیار. بۆ نمونە مه‌كته‌ب سیاسی و مه‌كۆ و باره‌گاكان، نه‌ریتی دیوه‌خانی پیاوانه‌ن كه‌تێدا گه‌ر ژنانیش به‌دی بكرێن ئه‌وا به‌شێكن له‌م نه‌ریته پیاوانه‌یه. بۆ نمونه؛ بەشێکی زۆر لە پیاوان دەچنە مزگەوت پێکەوە نوێژ دەکەن، دەچن بۆ یانەکان پێکەوە دەخۆنەوە، دەچن بۆ سەفەری وڵاتان، مردووەکان تەنها لەلایەن پیاوانەوە بەخاک دەسپێردرێن و تەنانەت نزیکترین ژن لە کەسی مردوو بۆی نییە لەمەراسیمی بەخاک سپاردندا ئامادە بێت. جیاواز له‌وه‌ی ته‌عزێی ژنان و پیاوان جیایه، کە ئەمە هۆکاری ئاینی هەیە و تا ئێستاش نەمان بینی ئەم بەڕێزانە یەکجاریش پرسیار بخەنە سەر ئەم هه‌موو جیاكاریه بنه‌ڕه‌تیه و مەلبەندی هێزبەندیی نیرسالاری پیاوی کوردی بهێننه ژێر پرسیار و هه‌ڵوه‌شانه‌وه!
پیاوی كورد خۆیان له بازنه‌یه‌كی هۆمۆسۆسیالدا قه‌تیسن و به هیچ جۆرك لێی ده‌رناچن و ته‌نانه‌ت پرسیارناخه‌نه سه‌ری. لێكۆڵه‌ران كۆنسپێپتی (هۆمۆسۆسیال) به‌كار دێنن بۆ شیكاری په‌یوه‌ندی پیاوان، به‌تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی لێكۆڵینه‌وه ده‌كه‌ن له‌بواری پیاو و پیاوه‌تی ( Me and Masculinity)دا. كۆنسێپتی (هۆمۆسۆسیالHomosocial-) به‌كاردێنن بۆ شیكاركردنی ئه‌و بۆنده به‌قوه‌ته‌ی نێوان پیاوان له‌دروستكردنی هاوڕێیه‌تی، برایه‌تی، یانه و تیم و حیزب و سه‌ربازگه و شوێنه دینی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان و… هتد. ئه‌م كۆنسێپته به‌مانای په‌یوه‌ندی و لینكی كۆمه‌ڵایه‌تی دێت له نێوان دوو كه‌س یان كه‌سانی سه‌ر به‌هه‌مان ڕه‌گه‌ز نه‌ك په‌یوه‌ندی سێكسوال. كه‌واته دروست كردن و هێشتنه‌وه‌ی ئه‌م ستره‌كتور و نێوه‌ندی هێزه‌ی نێرسالار و پیاوه‌تیه، پێداویستیه‌كی ستراتیژیه و دینامیكێكی كۆمه‌ڵایه‌تیه بۆ پیاوان بۆ پاراستن، هێشتنه‌وه و ڕاگرتنی پایه‌كانی هێز و ده‌سه‌ڵاتی پیاوانه‌ی ڕه‌های خۆیان له كۆمه‌ڵگه‌دا. هه‌ربۆیه‌ش كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی ده‌كرێ وه‌ك كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی هۆمۆسۆسیال پێناسه بكرێ..
هەموو لایەنێکی ژیانی خێزانی کوردی جیاکاریە و (ئاپارتایدێکی جێندەری) بەردەوام بوونی هەیە بەبێ هیچ پرسیارخستنەسەرێک له‌لایه‌ن به‌شكی زۆر له پیاوانه‌وه. حیزبەکان شەڕدەکەن، ئاشتی دەکەن، ڕێک دەکەون، جیا دەبنەوە هەمووی هەر پیاوە. دام و دەزگاکان، وەزارەتەکان، قوتابخانەکان، نەخۆشخانەکان، بازاڕەکان، مزگەوتەکان، یانەکان، پارکەکان فڕۆکەکانی سەفەر بەشی هەرەزۆری پیاون. ژن کەمینەن و تەنانەت لە زۆرێک لەو شوێنانەی باسمانکرد هەر بوونیان نییە. بۆ ئەمانە نابنە جێی پرسیاری جیدی و ناچنە خانەی جیاکاری جێندەریەوە؟! ئەی ئەو ژنانەی کە لە خانەوادەی ئەو هەموو یەکسانیخوازەی کە هێرش دەکەنە سەر ئەم گروپانە لە کوێن؟ لە کۆڵانەکان و سەر شەقامەکان کەمترین ژمارەی ژن دەبینین، ئەی کەس و کاری ئەو پیاوە یەکسانیخوازانە ژن نین؟ تۆ بڵێ هەمویان هەر پیاوبن؟
به‌مشێوه‌یه دروستبوونی گروپگەلێک یان کۆبونەوەی چەند ژنێک لەلایان دەبێتە هەڕەشە و دەخرێتە قاڵبی جیاکاری جێندەریەوە.
بە پێچەوانەوە من پێم وایه گەر ژنی کورد بیەوێت خۆی بناسێتو لەخۆی تێبگات و لەگەڵ ئەوی تری ژن بدوێ و بیروڕا بگۆڕێتەوە گرنگە فەزایەکی تایبەت بە خۆیان هەبێت دوور لە چاوی حیزب و ڕێکخراوی ژنان و دامەزراوەكانی سەربە دەسەڵات. ئەوەی تا ئیستا ژنی لە دواکەوتوویی فیکری و کولتوریدا ڕاگرتووە، نەبوونی ئەزمونی تاکەکەسی خۆیەتی، وەستان لەسەر پێی خۆی وەک مرۆڤێک لە دەرەوەی دامەزراوەی حیزب، خێزان ، ماڵی باوک و ماڵی مێرد.
بێگومان لە تێڕوانینی هەموومانەوە دەردەکەوێ کە (جیاکاری جێندەری) مەبەستی کەسمان نییە، بەڵام من دەڵێم؛ ئێوە ئەی پیاوانی بەڕێز گەر دژە جیاکارین و خوازیاری یەکسانی و بوونی ژنن لە هەموو بوارەکاندا. وەرن با سەرەتا لەپرسە گرنگەکانەوە دەست پێبکەین و بە عەمەلی هەنگاوی بۆ بنێین، تێکشکاندنی ئەو نیوەندانەی کە نێرسالاری و جیاکاری جێندەری بەرهەمدێنن بە پلەی یەکەم لە ئێوەوە دەست پێدەکات. بالانسی جێنده‌ری له كۆمه‌ڵگه‌ی كوریدا به‌لای پیاودا ده‌شكێته‌وه له‌هه‌موو بواره‌كاندا. به‌شێكی گه‌وه‌ره‌ی خودی پیاو به‌شداره له هێشتنه‌وه و دروست كردنیدا.
دەمانەوێت بینین کە ئیوە کار لەسەر پرسیار خستنە سەر پیاوگەرایی دەکەن. تکایە پێمان مەڵێ لەوتارەکانتدا و لەپرۆگرامی حیزب و ڕێکخراوەکەتدا باست لێوە کردوەو بەیاننامەت لە دژی ئەم شتانە دەرکردوە. دەمانەوێت لە خۆتەوە دەست پێبکەیت و هەنگاو بنێ بۆ بنەبڕکردنی ئەو نێرسالاریە، ئەوه ئەرکی تۆیە وەک پیاو کار لەسەر بنەبڕکردنی ئەو ژەهرەی نێرسالاری بکەیت کە بۆتە بەشێک لە کەسایەتیت …
ته‌واو
سه‌رچاوه‌كان ؛
1.Marilyn Frye: The Politics of Reality (The Crossing Press feminist series)- 1983
- Virginia Woolf: A Room of One’s Own (1929)
- Jean Lipman-Blumen: Toward a Theory of Sex Roles: An Explanation of the Social Institutions of Sex Segregation.