عەتا نەهایی: ساڵێك بەشی داهێنان ناكات
ئامادەکردنی: سۆران عەزیز*
ماڵی وەفایی لە درێژەی كار و چالاكییەكاندیدا ماوەیەك بەر لە ئێستا، ڕۆماننووس و چیرۆكنووسی دیاری كورد (عەتا نەهایی) كە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە بانگێشتكردبووە هەولێری پایتەخت، كۆڕێكی لە كتێبخانەی (زەیتون)ـی نێو پاركی گەورەی شاری هەولێر بۆ گێڕا و باسی ئەزموونی خۆی و تایبەتمەندییەكانی نووسینی چیرۆك و ڕۆمانی كوردی كرد. هاوكات ئاماژەی بەوەشدا كە زۆر ئەو ڕەخنەیە دەبیستێت كە پێی دەڵێن: ئەو ڕۆماننووسێكی واقیعییە. تیشكیشی خستە سەر ئەوەی كە هیچ ڕۆمان و چیرۆكێكی گرنگ لەجیهانە وجودی نییە كەپێیەكی توون لەناو واقیعدا نەبێت.
عەتا نەَهایی زۆر ڕەخنەی لەوە هەبوو كە نووسەرانی كورد هەموو ساڵێك دەبێت بەرهەمیان هەبێت، لەم بارەوە گوتی: “ساڵێك بەشی داهێنان ناكات، داهێنان پێویستی بەكاتە، بەڵام ئەگەر قەرارە ئێمە بۆ خەڵك و لەپێناوی حەزی ئەواندا بنووسین بێگومان دەبێت هەموو ساڵێك كتێیبگەلێك بەقەبارەی گەورەوە بخەینە بازارەوە.“
ئەمەدەقی هەندێک لەو قسانەیە كە لەكۆڕەكەدا كردوونی:
بەشێك لە واقیعی نەوەی ئێمە ئەوەیە كە هێشتا نەیتوانیوە خۆی و بیركردنەوەی خۆی لەگەڵ دنیای مۆدێڕندا بگونجێنێت. ئەو نموونە فانتازیانەدا وەك جن و خێو و فریشتە هێشتا واقیعی بەشێك لە باوان و تەنانەت خودی ئێمەیشن كە هێشتا نەماتوانیوە بێینە نێو قۆناغی مۆدێرنەوە و نەمانتوانیوە جیاوازییەك لە نێوان واقیعی بەرهەست و ئەو واقیعە زانستییە لەگەڵ ئەو ناواقیعەدا پێناس بكەین.
كە دەڵێم ئێمە خوێندنەوە و دراسەی هەندێك چەمكمان وەك واقیع و خەیاڵ نەكردووە لە پانتایی فانتازیدا، بۆ ئەوەیە ئەگەر ئێمە پێمان وابێت كە ئەگەر بەرهەمێكی چیرۆكیمان فانتاستیك نەبێت بەو واتایەی كە خەڵك و ڕووداو و مرۆڤی دوور لە واقیع كە لە دنیای واقیع بوونی نییە، تیایدا نەبێت، ئەدەبێكی واقیعییە كە ناتوانین ئەو بەها پێویستییەی بدەینێ و ناتوانین وەك ئەدەبێكی جوان سەیری بكەین و بەشێك لە خوێنەرانی ئێمە پێیان وایە؛ كە لایەنە ستاتیكییە جوانەكانی ئەدەبی، تەنیا گرێ دراوە بە داهێنانی نمونەگەلی فانتازی و دوور لە ڕاستی.
بێگومان فانتازیاش خۆی خەیاڵە.
با پێناسێكی فانتازیا بكەین، كە وێنەیەكی خەیاڵییە لە دنیای واقیعدا بواری دەركەوتنی نییە، واتە لە دنیای ڕاستیدا تۆ ناتوانی جنۆكە و خێو ببینی و مرۆڤ ببیبنی باڵ دەگرێ و مرۆڤی دوو مەتری ببینی كە لە ساتەوەختێكدا ببێتە نیومەتر، مرۆڤ ببینی كە ببێ بە قالۆنچە.
2
نەبوونی فانتەزی بە مانای نەبوونی خەیاڵ نییە. لەبیرمان نەچێت هەموو ئەدەب خەیاڵە، ئەدەب بە واتای تەقەلایەكە بۆ گێرانەوەی واقیع، بەڵام نە تەقەلایەك بۆ نواندنەوە و وێنەگرتنەوەی دەقاودەقی واقیع.
كارەساتێك لە كۆمەڵگەی ئێمە ڕوودەدات، بێگومان گێڕانەوەی ڕووكەشیانەی و گێڕانەوەی سادەی ئەمە نابێتە ئەدەبێكی داهێنەرانە. یادەوەری نووسینەكانی من لە ژیانی خۆم نابێتە چیرۆكی داهێنەرانە و ڕاپۆرتێكی ڕۆژنامەوانی لە كارەساتێكی وەك ئەنفال و هەڵەبجە و پیاكێشانی دوو ئۆتۆمبێل نابێتە ئەدەبێكی داهێنەرانە، بەڵام ئەوەی كە ئەم ڕاپۆرت و ڕووداو و واقیعانە دەكات بە ئەدەبێكی داهێنەرانە، چۆنیەتی نووسین و داهێنان و یاریكردنی زمانی نووسەرە، لەگەڵ ئەوەیشدا یاریكردن لە خەیاڵ بە دابڕاوی لە واقیعیش و بە دەر لە هەموو توخم و ڕەگەزە فانتێزییەكان نابێتە ئەدەبێكی داهێنەرانە و ئەو چیرۆك و ڕۆمانە خەیاڵی و زانستییانەیش كە بەدەرن لە واقیع، هەر نابنە ئەدەبێكی داهێنەرانە و نەمر.
ئەو ئەدەبە ئەدەبێكی داهێنەرانەیە كە نووسین و یاری و كاركردنەكەی لەسەر ئەو سنوورە بێت كە بەڕێكی لە نێوان واقیع و بەرەكەی تریشی لەنێو خەیاڵدایە. واتە پیاسەكردنی نووسەر بە دوو قاچ لە دوو بەری سنوورێك كە یەكیان خەیاڵە و ئەویتریان واقیعە، بەڵام پشتگوێخستنی واقیع و دابڕان لە واقیع بە بڕوای من هیچ یارمەتیدەرێكی ئەدەبی ئێمە و دنیا نادات. ئەگەر ئێوە چەند ڕۆمانێكی جیهانیتان خوێندبێتەوە، ئەوا بێشك بەشی هەرە زۆریان ڕەنگە فانتێزی دەوری سەرەكی نەبینێت، بەڵام خەیاڵ دەورێكی سەرەكی دەبێنێت، هەرچەندە كە لە واقیع دانەبڕاوە. كە ئاوڕێكی بە پەلە لە ئەدەبیاتی نێوداران دەدەینەوە دەبینین، باسێكی مەزنی واقیعی سەردەمی كۆمەڵگەی خۆیان دەكەن بەڵام بە شێوە و فۆڕمی جیاواز.
3
كە بگەڕێنەوە بۆ ئەزموونەكانی خۆمان، بێشك دەبێت واقیع و كارەساتە واقیعییەكان بگێرینەوە، بەڵام بەشێكی زۆری نووسین و چیرۆكی كوردی براوە نابێت (دڵم نایەت بڵێم دۆڕاوە) لەوەی كە ئێمە گوزارشێکی دروستمان لە واقیعەكانی دەوروبەرمان كردبێت. بەو لێشاوە چیرۆك و ڕۆمانانەی كە ئێمە بڵاومان كردوونەتەوە، دەبینین كە واقیعی كۆمەڵگەی ئێمەیان تێنەپەڕاندووە و كەمترین ڕۆمان و چیرۆكمان هەیە كە توانیبێتیان توێژاڵ و لایە واقیعییەكانی كۆمەڵگە هەڵ بدەنەوە و بتوانن بە واقیعی كۆمەڵگەدا شۆڕ ببنەوە.
ئەمەیشە كە وا دەكات چیرۆكنووس و خوێنەرمان لە واقیع و ئەو ئەدەبە داببڕێت كە پێیەكی لە نێو واقیعە و پێیەكەی تریشی لە نێو خەیاڵدا. من نەبراوەی بەشێكی ئەو ئەدەبە داستانییە لەوەدا دەبینمەوە كە نەیتوانیوە ئەو یارییە بكات كە گەمەیەكە لە نێوان واقیع و خەیاڵ.
تەنیا ڕاستەوخۆ واقیعی بۆگێڕاوینەتەوە، ئەویش ئەو واقیعە ڕووكەشیەی كە هیچ خوێندنەوە و تێڕامانێكی قووڵ بۆ واقیعەكە ناڕەخسێنێت. ئەی كەوایە چۆن دەتوانین ببینە خاوەنی ئەو ئەدەبە كە نەبڕاوەیی ساڵانێكی دوور و درێژی نووسینی كۆمەڵێك خەڵكمان نەتوانێت بمانتۆرێنێت لە واقیع و لە واقیعی كۆمەڵگە دامانبڕێت؟! هەرچەندە من نامەوێت بچمە نێو ئەو وردەكاریانەی پشتكردن لە واقیع كە لە زۆر قۆناغدا خەڵكەكەمان پشتی لە واقیع كردووە و لە زمانەكەی كردووە و بۆیە نووسەرەكەیشمان ڕەنگە بۆ ئەو كاتە حەقی خۆی بووبێت پشت لە واقیعدا كار نەكات و بۆ دنیا فانتێزییەكەی خۆی بنووسێت.
ئەگەر ویستبێتیشمان كارەساتێكی وەك هەڵەبجەیش بگێڕینەوە، هەوڵمان داوە لە (نا -كاتدا) بیگێڕینەوە، چونكە ناتوانین مرۆڤی واقیعی سەردەمەكەمان بناسین، بۆیەیش ناوێرین بیخەینە نێو زەمەنەوە و لە ناكات و ناشوێندا دەیاناسێنین.
4
لە ڕۆمانی كوردیدا، هەر شوێن نییە. كێ چیرۆكی منی خوێندۆتەوە، ئەوەی بانە و ڕۆژهەڵاتی كوردستانی دیتوە با پێم بڵێت كە لە كامە چیرۆكی مندا، كوردستانی ئێران دەناسێتەوە و كامە كۆڵانی بانەی دێتە پێش چاوی.
لە كامە چیرۆكی برادەرەكانماندا، هەولێر و سلێمانی و دهۆك دەناسینەوە. بوونی نییە.
لە كاتێكدا فانتێستیكترین چیرۆكی كافكا كە چیرۆكی (مسخ)ـە، تەنانەت كە شیكاری بیناسازی و نێو ماڵی ئەو پێرسۆناژە دەكات كە بووەتە قالۆچە، هەمان ئەو بیناسیازیەیە كە لە شوێنی ژیان و سەردەمی كافكادا هەیە، بەڵام لە كام چیرۆكی ئێمەدا ماڵی كوردی هەیە.
لە كام چیرۆكی ئێمەدا ژووری خەوتن هەیە. واتە ئەگەر كەسێك ئاگای لە كۆمەڵگەی كوردی نەبێت، ئایا دەتوانێت بە چیرۆك و ڕۆمانەكانی ئێمەدا وێنای شەقام و شوێنی كوردی بكات؟ نایكات، چونكە ئێمە لە شوێنی كۆمەڵگە دابڕاوین.
ئێمە لە ڕووداویش دابڕاوین. با بڵێین داچڵەكێنترین كارەساتی ئەم چەند دەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ڕوویانداوە، بەڵام ئێمە ئەو ڕووداوانەمان نەكردووەتە چیرۆك و ڕۆمان.
من كە ئەمانە دەڵێم لە برادەرەكانی خۆمم بیستووە كە دەڵێن “جا ئەمانە چین، هەموو ڕۆژێك لە كۆمەڵگەی ئێمەدا ڕوو دەدەن، مەرج ئەوەیە كە من شتێك دابینم ڕووی نەدابێت.” من نازانم كێ ئەم مەرجەی داهێناوە؟! یا ڕووی نەدابێت، ئەو پەڕی فانتێستیك بێت.
من نازانم بۆچی؟! كە ئەم ڕووداوانەی نێو كۆمەڵگە، دەبنە چیرۆك و ڕووداوی چیرۆكمان، ئەوەندە دابڕاون لە كۆمەڵگە كە هەر شوێن و زەمەن تیایاندا دیار نییە و دابڕاون لە واقیع.
5
من لەبەر كاتەكە پەرتەوازە قسەكانم كرد، بەڵام داڵغەی من وەك چیرۆكنووس ئەویە كە دانەبڕێین لە واقیع، هەرچەندە كە هەزار و یەك پاساو بۆ دابڕانمان هەیە، دەبێت واقیع بە شێوەی پارچەپارچە لە زەینی ڕۆماننووسی مۆدێڕنی ئێمە و بەدەر لە شێوە واقیعیەكەی كۆمەڵگە، دەربخرێنەوە. (شەڕ و ئاشتی)ـیەكەی (تۆڵستی)، تەنیا گێرانەوەی واقعیانەی شەڕی ڕووس و فەڕەنسا نییە.
هەمووتان (پیرەمێرد و زەریا)تان خەوێندووەتەوە، بەرهەمەكانی (كۆندێرا) و (پۆل ئاستەر)تا بینیون. لای ئەم نووسەرانە، واقعیەت و مرۆڤ و زەمەن و شوێن، پاراچە پارچە دەبن و لە زەین و خەیاڵ جێگۆڕكێیان پێ دەكرێت و شوێن لە شارێكەوە دەگوازرێتەوە بۆ شوێنێكی دیكە.
خەیاڵ بە مانای ئەم جێگۆڕكێكردن و لێقرتاندن و پارچەپارچەكردنەی دیمەنەكانی واقیعە و هینانە سەر كاغەزی دنیایەكە كە هەرچەندە لەسەر واقیعە، بەڵام گێرانەوەی ڕووكەشیانەی واقیع نییە، دنیایەكی نوێیە كە لە خودی واقیعەكە زیاتر خوێنەر دەباتە نێو ڕاستییەوە و دەیباتە نێو دنیای واقیع و پەنجەرەكانی لێ دەكاتەوە و لەو واقیعە چیرۆكییەوە دەرگای ڕاستی لێ دەكاتەوە. ئیتر وا دەكات مرۆڤ وەك هەزار ساڵ بەر لە ئێستا نەبینێت و لە ڕووداو و زەمەن و شوێن دانەبڕیت.
6
بەداخەوە لە چیرۆك و ڕمانی كوردیدا، زمان مەعامەلەیەكی سەردەمیانەی لەگەڵدا ناكرێت، چونكە ڕۆماننووسی كورد زمانی منداڵێكی نێو چیرۆكەكە وەك دایكی و دایكی وەك باوكی و باوكی وەك فەیلەسووفەكە و فەیلەسووفەكە وەك گۆرانیبێژەكە و گۆرانیبێژەكە وەك عەتا نەهای و عەتا نەهایی وەك حەماڵێكی سەر جادە (ڕێزم بۆ پیشەكەی) و. دەگێڕێتەوە و هەموومان بە یەك زمان و یەك ڕوانگەوە قسە دەكەین، كەواتە لە واقیعی زمان دابڕاوین. بە خۆشیشمەوە لە نێو ڕۆمانەكانی كوردیدا زمانی واقیعی نابینم. زمانی پیاوێكی سەوزەفرۆش كە بێگومان جیاوازە لە زمانی من و زمانی من كە بێگومان جیاوازە لە زمانی پیاوێكی سیاسی و ئەویش لە كابرایەكی دیكە جیاوازە.
بەدەر لەمەیش دابڕان لە شوێن و زەمەن و زمانە. من هەموو هەوڵی چیرۆكنووسی خۆم ـ سەركەوتنم و ناسەركەوتنم شتێكی دیكەیە ـ ئەوە بووە كە لەگەڵ واقعدا ئاشت ببمەوە و زمانەكەم زمانێكی واقعیانە بێت، بەڵام بە مەرجێك تیایدا نووقم نەبم و بیكەمە بەرهەمی زۆر سنوورداری خۆم و ئەم واقیعە لە چیرۆك و ڕۆماندا دووبارە دابهێنمەوە.
* سەرچاوە؛ واڵی فەیسبوکی ماڵی وەفایی – فۆتۆی نوسەر تایبەتە بە ماڵی وەفایی.
بابەتی پەیوەندیدار نە عەتا نەهایی