لۆكاڵیبوون، خێڵەكیبوون نییە
عیرفان موستەفا
(وەڵامێك بۆ ئەوانەی كە بەرگریكردن لە كوردبوون بە گەڕانەوە بۆ خێڵەكی بوون دەبینن)
سەرەتا، پێت باشە ببیت بە تورك یان ببیت بە فارس یان ببیت بە عەرەب و زمان و كولتورەكەی خۆت لە دەست بدەیت بۆ ئەوەی لە مافە مەدەنییەكانتا یەكسانببیتەوە لەگەڵ توركێك و فارسێك و عەرەبێك. بە جۆرێك كە مافی ئەوەشت هەبێت لەو دەوڵەتانەدا ببیت بە سەرۆكی دەوڵەت و پارێزگاری لە زمان و كولتوری دەوڵەتی سەردەست بكەیت و زەمان و كولتورەكەی خۆت قەدەغە بكەیت؟
مۆدێرنیستەكوردەكان دەوڵەتی عوسمانی بوون كە مۆدێنێتێیان گواستەوە بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوانبوون خەڵكیان فێری دیموكراتی كرد، ئەوانبوون باسی كۆمەڵگەی مەدنی و مافەكانی مرۆڤیان كرد. `عەبدوڵا جەودەت` بوو باسی بە سویسرایكردنی دەوڵەتی كرد و مەبەستی ئەوە بوو كە دەكرێت لە یەك دەوڵەتدا نەتەوەكان كۆببنەوە بەبێ ئەوەی هیچ لەو نەتەوانە لە پێناو ئەوەدا تاكەكانیان لە مافە مەدنییەكاندا بەكسان بن دەستبەرداری ناسیونەكەی خۆیان و زمان و كولتورەكەیان ببن.
نەتەوە خێڵ و هۆز نییە و ئیتنیكیش نییە، ئەو ئیتنیكە زاڵە هەڵئاوساوەش نییە كە لە دەوڵەت-نەتەوەی مۆدێرندا ڕەوایەتی پێدراوە زمان و كولتورە نەتەوەییەكان بە ناوی یەكسانی مافە مەدنییەكانەوە قەدەغە بكات و خەڵكەكەش لە سەر بەرگریكردن لە زمان و كولتورەكەی جینۆساید بكات. یەكسانی لە مافە مەدەنییەكاندا هیچ پەیوەندییەكی بە كولتوری نەتەوە و بوونی نەتەوەیی نەتەوەوە نییە. گەوەرەترین هەڵە لە سەردەمی مۆدێرندا ئەوەبوو كە نەتەوە و دەوڵەت بە بیانووی یەكسانی لە مافە مەدنییەكاندا كرانەوە بە یەك و ئەمەش ئەو هەموو كوشتارەی لێكەوتەوە كە تا ئەم ساتەوەختەش بەردەوامە.
مۆدێرنیستە كوردەكانی سەردەمی سەرهەڵدانی (دەوڵەت- نەتەوەكان) بێئاگانەبوون لەم یارییەی دەوڵەت-نەتەوە. ئەوەی تەنها كەوتە ناو یارییەكەوە و پێی وابوو؛ نەتەوەكان دروستدەكرێن و دەكرێت لە لە سنوری دەوڵەتی عوسمانیشدا نەتەوەیەكی دروستكراو دروستبكرێت -زیا گوڵكئاب- بوو، كە سەرەتا كاری بۆ ئەوەكرد لە ڕێگەی ناسیونالیزمەوە سود لە زمان و كولتوری كوردی وەرگرێت و نەتەوەیەك لە سنوری خەلافەتی عوسمانیدا دروست بكات و زمانی كوردی و كولتورەكەی بكات بە زمان و كولتوری سەردەست و بە پرۆسەی بە مۆدێرنكردندا بیبات لەسەر حسابی زمان و كولتوری نەتەوەكانی تری ناو سنوری دەوڵەتی عوسمانی بە توركیشەوە. چونكە ئەو پێی وابوو بەوە كولتوری خێڵەكی و زمانی خێڵەكی ناهێڵت، بەڵام كۆمەڵگەی كوردی بە دەم كارەكەیەوە نەچوو، بەڵام لەوێوە نا كە كورد بەرگری لە كولتوری خێڵەكی دەكرد، بەڵكو لەوێوە كە قبوڵی نەدەكرد نەتەوەی سەردەست و بندەست لە دەوڵەتەكەدا هەبێت.
(زیا) ناچاربوو زمان و كولتوری توركی وەرگرت بۆ ئەوەی ناسیونالیزمەكەی لەسەر دروستبكات، تورك ئەمەی قوبڵكرد لەبەر ئەوە نا كە كولتوری خێڵەكی قبوڵ نییە و كلتوری مۆدێرنی قبوڵە، بەڵكو لەبەر ئەوەی قبوڵی ئەوەی كرد لە دەوڵەتدا نەتەوەی سەردەست و بن دەست هەبێت بە مەرجێك خۆی نەتەوە سەردەستەكە بێت. زیا لە كتێبی توركچییەتییەكەیدا -كە كەمال ئەتاتورك دەوڵەتەكەی لەسەر دامەزراند- باس لەوە دەكات
``تورك بوونی نییە دەبێت دروستی بكەین، دروستكردنەكەشی ئەوەیە كە لە زەینی خۆماندا هەر چییەك بین خۆمان بە تورك بزانین، ئەمەش ئاساییە چوونكە تورك بوونی نییە و دەبێت بوونێكی خەیاڵی پێبدەین و لە واقعیشدا دروستی بكەین.“(زیا) بێئاگابوو لەوەی كە بەمە ئیتنییە توركییەكە دەبێتە ئیتنی سەردەست و كورد بەو دەردە دەبات كە بردی. (زیا) كێشەی لەگەڵ كولتوری خێڵەكی بوو، ئەو بڕوای وابوو جگە لە نەتەوەیەك كە خۆمان دروستی بكەین شتێك بە ناوی نەتەوەوە نییە، كە نەتەوەش نەبوو ئەوەی هەیە جگە لە خێڵ و عەشیرەت هیچی تر نییە، بەڵام كارەكەی ئاوا كەوتەوە كە كەوتەوە.
بە هۆی ڕەچاو نەكردنی بوونی نەتەوەیی نەتەوەكان و تەماهیپێكردنی نەتەوە لەگەڵ دەوڵەتدا لە پێناو دامەزراندنی كۆمەڵگەی مەدەنی و یەكسانی لە مافە مەدەنییەكاندا ئەو كارەساتانەی لێكەوتەوە كە كورد تێیدا پشكی شێری بەركەوت چونكە ئامادەنەبوون دەستبەرداری كولتور و زمانە نەتەوەییەكەی خۆی ببێت بۆ زمان و كولتوری ناسیونالیزمە سەردەستەكانی دەوڵەت-نەتەوەكان. لە كاتێكدا ناسیونالیزمی سەردەست هەر دامودەزگاكانی دەوڵەت و حكومەتەكەی بۆ پەرەپێدانی زمان و كولتوری ناسیونەكەی خۆی بەكاربهێنێت، بەڵكو ڕەوایەتی هەیە سوپای دەوڵەتیش بۆ پاراستنی زمان و كولتورەكەی خۆی وەك تاكە زمان و كولتورێكی رەوای ئەو دەوڵەتە بەكاربهێنێت و زمان و كولتوری نەتەوەكانی تر لە رێگەی هێزەوە سەركوت بكات.
كورد ئەم نایەكسانییە لە نیوان بوونە نەتەوەییەكانی ناو دەوڵەتی مۆدێرندا نە بۆ خۆی قبوڵی بوو نە بۆ نەتەوەكانی تریش. كورد لە ناو خەڵافەتی عوسمانیدا یەكەم رێكخراوی مۆدێرنی دروستكرد و هەر ئەو ڕێكخراوەش دواتر بوو بە بەردی بناغەی ئەو دەوڵەتە مۆدێرنەی توركیا.هەربۆیە كورد شانسی لە تورك و لە میللەتەكانی تری سنوری خەڵافەتی ئیسلامی زیاتر بوو كە دەوڵەتێك دروست بكات و ناسیونالیزمەكەی ناسیونالیزمی سەردەستی ئەو دەوڵەتە بێت، بەڵام كورد ئەو نایەكسانییە زمانی و كولتورییەی قبوڵنەكرد.
هەر لەوێشەوە بوو (عەبدووڵا جەوت) كە خۆی دامەزرێنەری ئەو ڕێكخراوە مۆدێرنەی (ئیتحاد و تەرەقی) بوو، پێشنیاری بە سویسریكرنی (سویسرا -کردن) ئەو دەوڵەتە مۆدێرنەی دەكرد كە بڕیاربوو لە سنوری دەوڵەتی عوسمانیدا دروست بكرێت. دەوڵەتی-نەتەوەی مۆدێرن هەڵگری هەمان سیستەمی دەوڵەتی پریمۆدێرنە لەوەدا كە لەسەر بنەمای زاڵیەتی دامەزراوە. زاڵیەتی ناسیونێك بەسەر ناسیونەكانی تردا. ئەم مەسەلەیەم لە كتێبی (بوونی نەتەوەیی كورد) شیكردووەتەوە و ئەو دیالێكتیكەشم روونكردووەتەوە كە لە نێوان كوردبوون و ناسیونالیزمدا لە ناو بزووتنەوە كوردییەكاندا هەیە. لەوێ بەوردی باس لەوە كراوە كە كوردبوون چییە و چۆن كورد شتێكی بە ناوی ناسیونالیزمەوە نییە، (عەباسی وەلی)ش لای خۆیەوە گەیشتبوو بەو ئەنجامەی؛ كە كورد ناسیونالیستی هەیە بەڵام ناسیونالیزمی نییە، بەبێ ئەوە بەدواداچوون بۆ ئەوە بكات كە بۆچی ناسیونالیزمی نییە؟!. بە كورتی یەكسانی مافە مەدەنییەكان پەیوەندی بە نەتەوەوە درەكەوتەكانی بوونییەوە نییە و پەیوەندی بە تاكەوە هەیە.
تێبینی کولتور مەگەزین ؛ ئەم بابەتە لە ماڵپەڕی فەیسبوکی (ماڵی وەفایی ) وەرگیراوە، لەبەر گرنگی تەوەری (
کورد -بوون) ئێمە دووبارە لەلای خۆمان بڵاومان کردەوە.