دەوڵەتی شكسته‌خواردوو، گەندەڵی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا لە دیدی فرانسیس فۆکۆیاما

ڕەگوریشەی سیستەمی سیاسی، دەوڵەتی فاشیل، گەندەڵی، ڕۆژهەڵات و رۆژئاوا   لە دیدی فرانسیس فۆکۆیاماوە

خوێندنەوەیەک بۆ کتێبی رەگو ڕیشەی سیستەمی سیاسی فرانسیس فۆکۆیاما

 

لەکۆتایی ساڵانی هەشتادا  ناوی ” فرانسیس فۆکۆیاما” تەواوی جیهانی داگیرکردبوو، بەتایبەتی پاش بڵاوبونەوەی کتێبە بەناوبانگەکەی ” کۆتایی مێژوو” لێرەوە ئیتر فۆکۆیاما بووە ئەستێرەیەکی گەشی بیرمەندانی ئەمریکا و جیهان. ئەو یەکێک بوو لەو کەسانەی کە جاڕی  لەناوچوونی سیستەمی سۆسیالیستی و موژدەی بڵاوبوونەوەی سیستەمی لیبڕاڵی و مۆدێلی ئەمریکی بەجیهاندا راگەیاند. لەو کاتەدا تەواوی چەپەکانی جیهان دژی ئەم بۆچوونەی وەستانەوە و ئێمەش لەژێر کاریگەری چەپی عەرەبی و ئێرانیدا دژی فۆکۆیاما وەستاینەوە، بەبێ ئەوەی هێشتا کتێبەکەیمان خوێندبێتەوە. من پاش ده‌ ساڵ  کاتێک گەیشتمە ئەڵمانیا، ئەو کتێبەم بە زمانی ئەڵمانی خوێندەوە، بینیم کابرا ئەو شەیتانەش نییە کە ئێمە لە مێشکمی خۆماندا وێنەمان کێشابوو.

هەرچەندە لە ماوەی پێشوودا لە دیدارێکی تایبەتیدا فۆکۆیاما دانی بەوەدا نا، کە هەندێک لە بۆچوونەکانی ئەو کتێبەی وادەرنەچوون بەتایبەتی لەبارەی چین و ئێران و  سەرکەوتنی ئیسلامی سیاسی لە گێتی  عەرەبی ئیسلامیدا. بەهەرحاڵ لە ماوەی پێشوودا  چاوم بە یەکێک لە  کتێبە نوێ و هەرە باشەکانی ئەم  بیرمەندە کەوت کە ئەویش کتێبی ” ڕەگوڕیشەی سیستەمی سیاسی ”  لەلایەن کاک ” ئاوات ئەحمەد سوڵتان” کراوەتە کوردی.   کتێبەکە لە دوو بەرگ پێک دێت بەرگی یەکەم نزیکەی 700 لاپەرەیە و بەرگی دووەمیش نزیکەی 900 لاپەرەیە.

 

کاتێک کتێبەکەم خوێندەوە، تەواو تووشی سەرسامیی کردم،ئەم کتێبە  یەکێک بووە لەو کتێبە فکرییە باشانەی کە لە ماوەی پێشوودا خوێندوومەتەوە، لە زۆر رووەوە زانیاری زۆری پێبەخشێم لەهەمانکاتییشدا پێداچوونەوەو ڕاستکردنەوەیەکی  گرنگیش بوو بۆ هەندێک دید و تێڕوانینم، وەکو دەڵێن؛  ئەبدەیتێکی فکریی و سیاسی لە مێشكمدا خوڵقاند.

 

فۆکۆیاما لەم کتێبەدا کۆمەڵێک باسی ئێجگار گرنگی وروژاندووە ، بۆ من هەندێکیان زۆر نوێ بوون، بەتایبەتی ئەوەی کە پەیوەندی بە ڕەگوریشەی سیستەمی سیاسی ئەمریکا، چۆنێتی گەشەسەندنی سیستەمی دیموکراسیی و لیبڕاڵی لەم وڵاتە. هەروەها گرنگی جەنگ، چینی ناوەند، دەوڵەتی ناوەندی، باج وەرگرتنی حکومەت لەسەر خەڵکی، بۆ گەشەسەندنی وڵاتان. لە هەمانکاتیشدا نووسەر  شرۆڤەیەکی ئێجگار قووڵی لە بارەی گەندەڵی لە سیستەمە سیاسییەکانی جیهان کردووە، مێژوویی ئەم گەندەڵییە لە ئەوروپا بەتایبەتی لە وڵاتانی ” بەریتانیا، ئیتالیا، یۆنان، هەنگاریا، فەرەنسا” و جیهانیش  باسکردووە.  لە هەمووشی نوێتر لە ئەمریکا چۆن بووە، لە لایەکی تریشەوە گرنگی ئایین بەسەر کۆمەڵگەکانەوە باس دەکات، شرۆڤەیەکی زۆر جوانی بۆ هۆکاری پێشکەوتنی سیاسیی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا کردووە، زۆر بە باشی لە ئەزموونی چین، ژاپۆن، دەنیمارک، ئەڵمانیا، فەرەنسا، ئەمریکا، هیندستان، روسیا، ئەمریکای لاتین و وڵاتانی کیشوەری ئەفریقا و گێتی عەرەبی باسکردووە.

 

هەروەها هۆکارەکانی تەشەنەسەندنی گەندەڵی، داڕمانی سیاسی باسکردووە، بۆچی گەلانی ئەفریقا و ئەمریکای لاتین وڵاتە عەرەبییەکان، ناتوانن سیستەمێکی تۆکمەی سیاسی و دیموکراسی و لیبڕاڵ و شەفاف دروست بکەن، هۆکاری دواکەوتنی ئەمان و پێشکەوتنی تەواوی جیهان باس دەکات. لەهەمانکاتیشدا باسی گرنگی رۆڵی پێگەی جوگرافی و دیمۆگرافی بەسەر دەوڵەتان باس دەکات. ئەمە و کۆمەڵێک باسی گرنگی تر، کە بە بڕوای من هەرکەسێک بیەوێت لە دونیای سیاسەتی ئەمڕۆ و کێشەکانی گەندەڵی و داڕمانی سیاسی یان ئەوەی پێیدەڵێن ” دەوڵەتی  -شكسته‌خواردوو -فاشل”  تێبگات، دەبێت ئەم کتێبە بخوێنێتەوە، چونکە زۆر زۆر گرنگە بۆ ئەوەی لە شێوازی حوکمی دەوڵەتان بگەیت. لە کانگای دڵمەوە حەز دەکەم، هەرچی بەرپرسی کوردستان و عیراق هەیە، ئەم کتێبە بخوێننەوە، چونکە ئەم کتێبە ڕێگا چارەی گونجا و  هۆکاری کێشەکانی ئەمڕۆمان بۆ باس دەکات.

 لەپاش خوێندنەوەی پێمخۆشبوو بە چەند دێرێک لە بارەی ئەم کتێبەوە بنووسم، لە لایەکەوە بۆ ناساندنی ئەم کتێبە گرنگە، لە لایەکی  تریشەوە بۆ تێگەیشتن لە فکری نوێی فۆکۆیاما.

حوکمی بنەماڵەیی یەکەم شێوازی ڕێکخستن

نووسەر لە کتێبەکەیدا  گەڕاوەتەوە بۆ  ڕەگوریشەی رێکخستنی کۆمەڵگاکان لە مێژوودا، ئەوەش بەپشت بەستن بە دیدوبۆچوونی کۆمەڵێک ئەنترۆپۆلۆژی پێش خۆی. نووسەر لەو باوەڕەدایە، یەکەمین شێوازی ڕێکخستنی کۆمەڵگە شێوازی حوکمی خێزانیی یان وەکو خۆی ناوی لێناوە ” باندە بەراییەکان” ئەو پێشی وایە، حوکمی خێزانی پێش دروستبوونی خێڵ بووە.

 لەمبارەیەوە دەڵێت:

 ڕێکخستنە خێڵایەتییەکان دوای دەرکەوتنی کۆمەڵگا نیشتەجێکان و گەشەکردنی کشتوکاڵ لە دەوروبەری نۆ هەزار ساڵ  لەمەوبەر دروستبووە،  کۆمەڵگە راوچیی _ خۆراکچنەکان کە پێش کشتووکاڵییەکان هاتوون، ماوەی دەیان هەزار ساڵ لەوەوبەر  لەشێوەیەکی سادەدا رێکخرابوون، لەسەر بناغەی  گرووپی بچووکی خێزانی کۆچەریی  کە لە قەبارەدا هەر ئەوەندەی باندە بەراییەکان دەبوون ل 78. بەرگی یەکەم

لە بارەی سیماکانی  ئەم جۆرە  ڕێکخستنەش دەڵێت:

لەناو گرووپی باندە بەراییەکاندا هیج شتێک نییە لە ئاڵوگۆڕی ئابووریانەی مۆدێرن بچێت، هیچ شتێک نییە ئاماژە بێت بۆ تاکگەرایی هاوچەرخ. لەم قۆناغەدا گەشەسەندنی سیاسیدا هیچ دەوڵەتێک نەبوو ستەم لە خەڵکی بکات، ئەمەش ئەنترۆپۆلژیستی کۆمەڵایەتی ” ئێرنست گێڵنەر” بە (ستەمکاری ئامۆزاکان) ناوی دەبات واتە، جیهانی کۆمەڵایەتی کورت بۆتەوە بۆ بازنەیەک لە خزمان لە دەورت، ئەوان بڕیار دەدەن چی دەکەیت، لەگەڵ کێ زەماوەند بکەیت و چۆن پەرستشەکانت بکەیت، هەموو شتێکی ژیانت ئەوان بڕیاڕی لەسەر دەدەن.

پاشان زیاتر شیدەکاتەوەو دەڵێت:

لە کۆمەڵگا باندییەکاندا یەکسانییەکی زۆر هەیە، جیاکارییە کۆمەڵایەتییە سەرەکییەکان لەسەر تەمەن و رەگەز دامەزراون، پیاوان راو دەکەن  و ژنان خۆراک دەچنن، هیچ سەرکردایەتییەکی هەمیشەیی نییە. سەرکردایەتی دەدرێت بە تاکەکان لەسەر بناغەی تواناکانیان وەکو گوڕوتین، زرنگی ، هەروەها متمانەداریی.

ل 79 بەرگی یەکەم

بەڵام پاشان کۆمەڵگەکان کاتێک قۆناغی خۆراکچنی و ڕاوکردن بەجێدەهێڵن و هەنگاو بەرەو قۆناغێکی تر دەنێن، کە ئەویش قۆناغی کشتوکاڵیی و جێگیرییە، لێرەش شیوازێکی نوێ لە رێکخستنی کۆمەڵایەتی دەردەکەوێت کە جیاوازە لە شێوازی خێزانی، ئەویش ” خێڵایەتی” یە.

خێڵ

 خێڵ یەکێکە لە شێوازە کۆنەکانی ڕێکخستنی کۆمەڵگا، کە هەتاوەکو ئێستاش لە زۆر وڵاتی جیهاندا ماوە بەتایبەتی وڵاتانی  ئاسیا و ئەفریقا.  ئەمجۆرەش لە ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی  پەیوەندی بە  گەشەسەندنی مرۆڤایەتییەوە هەیە بەتایبەتی لە ڕاگواستنیەوە لە قۆناغی  خۆراکچنی و راوچێتییەوە بۆ قۆناغی کشتوکاڵی، وەکو نووسەریش دەڵێت :

 گەشەکردنی کشتوکاڵ وایکرد گوێزانەوە لە ئاستی کۆمەڵگەی باندەوە بۆ کۆمەڵگەی خێڵەکی، کارێکی شیاو بێت. ل81

هۆکاری دروستبوونی خێڵ

خێڵ وەکو دامەزراوەیەکی سیاسیی و کۆمەڵایەتی، شیوازێکی نوێی ئیدارییە، لە هەمانکاتیشدا کۆمەڵێک هۆکار هەبوون کە وای لە مرۆڤ کردووە کە پشت بەمجۆرە رێکخستنە ببەستێت. فۆکۆیاما پێی وایە دوو هۆکار بوونەتە هۆی دروستبوونی خێڵ ئەوانیش بریتین لە: کشتوکاڵکردن، چڕی دانیشتوان . لەمبارەیەوە دەڵێت:

ماڵیکردنی گژوگیا و تۆوە کێوییەکان وورد بووەو هاوشانی زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان بووە . بە پشت بەستن  بە باردووخۆی کەشوهەواو، چڕی دانیشتوانی کۆمەڵگا راوچی و خۆراکچنەکان، لە 0.1% بۆ 1%  کەسە بۆ هەر کیلۆمەتر دووجایەک. لە کاتێکدا داهێنانی کشتوکاڵ چڕی دانیشتوانی بەرزکردەوەو بۆ 40 بۆ 60 کەس لە کیلۆ مەتر چوارگۆشەدا، ئێستا پەیوەندی نێوان مرۆڤەکان زۆر بەرینترە، هەربۆیە ئەمەش پیویستی بە فۆرمێکی جیاوازی ڕێکخستنی کۆمەڵایەتی هەیە.  ل 81

 

لێرەشەوە مرۆڤ هەنگاوی گەورەتر دەنێت و سنووری خێڵ تێدەپەڕێنێت و بەرەو فۆرمێکی نوێی رێکخستن هەنگاو دەنێت کە ئەویش دەوڵەتە.

 

 

دەوڵەت

دەوڵەت تەوەری سەرەکی ئەم کتێبەیە، نووسەر زۆر بە چڕی لەسەر مێژوو، هۆکاری دروستبوون، شێوازی حوکمڕانی قسەی کردووە. دیارە لە ئێستادا پرسی دەوڵەت  و سیستەمی ئیداریی و سیاسی، یەکێکە لە پرسە گرنگ و پڕ بایەخەکانی جیهان. نووسەریش لەم کتێبەیدا زۆر بە قووڵی خۆی بەم پرسەوە خەریکردووە.

 

هۆکارەکانی دروستبوونی دەوڵەت

دیارە بۆ دروستبوونی دوڵەت نووسەر شیکردنەوەی خۆی کردووە لەهەمانکاتیشدا گەڕاوەتەوە بۆ تێڕوانین  و بۆچوونی دوو فەیلەسووفی گەورەی جیهان کە ئەوانیش  ” رۆسۆ و هۆبز”.  لەرێگاشدا زوو زوو رەخنە لە دیدوبۆچوونەکانی مارکس و ئەنجلس دەگرێت.

لای رۆسۆ هۆکاری سەرەکی دروستبوونی دەوڵەت ” پەیمانێکی کۆمەڵایەتییە” کە تاکەکان لەسەری رێکەوتوون، گەرجی لای  هۆبز، مرۆڤ دەستبەرداری مافی ” ئەوەی چی پێخۆشە بکات بووە” لەبەرامبەردا دەوڵەت لە رێگەی قۆرخکردنی هێزەوە، ئاسایشی بنەڕەتی  بۆ هەر هاوڵاتییەک زامن دەکات، هەروەها دەشتوانێت مافەکانی موڵکدارێتی، رێگاوبان، دراو، بەرەنگاربوونەوەی مەترسی دەرەکی ، هەموو ئەم مافانە بۆ هاوڵاتیان دابین بکات، لەبەرامبەرێشدا هاوڵاتی دەبێت ” باج بددەن ، هەروەها سەربازگرتنیش ئەرکی دەوڵەتە.

ل 117 بەرگی یەکەم

 

 

دەوڵەت وەکو دەرئەنجامێکی توندوتیژی

خاڵێکی تر کە فۆکۆیاما زۆر گرنگی پێداوە، ڕۆڵی توندوتیژیی و  جەنگە لە دروستبونی دەوڵەت، فۆکۆیاما پێی وایە ، دەوڵەت بەرهەم یان دەرئەنجامی سروشتی توندوتیژی مرۆڤە، دوایین لوتکەی توندوتیژیش جەنگە، دەوڵەت لە ئەنجامی دروستبوونی جەنگەکانەوە لەدایک بووە. لەلایەکەوە گەلان لە ترسی داگیرکاری بیانی هەوڵیانداوە لە رووی سەربازیی و ئیدارییەوە خۆیان باشتر رێکبخەن، لە لایەکی تریشەوە داگیرکردنی وڵاتان، هاندەربووە تاوەکو پێگەکانی دەوڵەت بەهێزتربێت لە پێش هەموویانەوە سوپا.

” توندوتیژی و زۆرەملێ” هەیە، یان ” جەنگ” هۆکارێکی گرنگی دروستبوونی دەوڵەت دادەنرێت. هەمیشە مرۆڤایەتی هەوڵیداوە گیانی خۆی لە هێزێکی داگیرکەر بپارێزێت،  جەنگ و توندوتیژیش بەشێک بوون لە مێژووی مرۆڤایەتی. فۆکۆیاما دەڵێت:

 توندوتیژی وەکو سەرچاوەیەکی حاشاهەڵنەگری پێکهێنانی دەوڵەتە. بوونی مەترسی  داگیرکردنی لەلایەن خێڵێکی بیانییەوە، هانی گرووپە خێڵێییەکان دەدات، بۆ دامەزراندنی فۆرمێکی درێژخایەنتر و ناوەندیتری فەرمان و کۆنترۆڵکردن . ل 121.  بەرگی یەکەم

هۆکاری توندوتیژی

بەلای فۆکۆیاماوە هۆکاری توندوتیژی و جەنگ، تەنها لە سروشتی مرۆڤەوە نەبووە وەکو تۆماس هۆبز دەڵێت، بەڵکە دوو هۆکاری سەرەکی لە پشت ئەم کردارەی مرۆڤەوە بوون. یەکەمیان: دزین و تاڵانی. دووەمیان شكۆمەندی. دزین و دەستگرتن بەسەر سەرەوت و سامانی خەڵکیدا، هەمیشە هاندەری یەکەم بووە، بەڵام شکۆمەندی و ئازایەتیش  و پاڵنەرێکی تر بووە تاوەکو خەڵكی ئامادەبێت گیانی خۆی بخاتە مەترسیەوە.

 

 

 

ئاوەدانی

هۆکارێکی تری دروستبوونی دەوڵەت بەلای فۆکۆیاماوە، ئاوەدانییە، خۆی ئەم خاڵەی ناوناوە ” ئەندازەی هایدرۆلیکی”  فۆکۆیاما پێی وایە، زۆربەی پرۆژە گەورە ئاوەدانییەکان، کاتێک دروستبوون کە دەوڵەتەکان لە دایک بوون، بۆ نموونە کەناڵی گەورەی چین یان دیوارە مەزنەکە، ئەمانە کاتێک دروستبوون، کە دەوڵەتێکی بەهێز پشتگیری کردوون. واتە دەوڵەت  وەکو پرۆژەیەکی ئاوەدانیش لە دایک بووە.

 

کشتوکاڵ

یەکێکی تر لە هۆکارە سەرەکییەکانی دروستبوونی دەوڵەت، لە دایک بوون  و گەشەسەندنی کشتووکاڵە.  فۆکۆیاماش پێی وایە، گواستنەوە مرۆڤ لە قۆناغی راوچێتی و خۆراکچنیەوە بۆ قۆناغی کشتوکاڵی، هۆکارێکی گرنگی تری دروستبونی دەوڵەت بووە.

 

چڕی دانیشتوان

هۆکارێکی تریش بۆ دروستبوونی دەوڵەت چڕی دانیشتوانە،  نووسەر پێی وایە  چڕی دانیشتوان پاڵنەرێکی گرنگ بووە بۆ داهێنانی تەکنەلۆژیا ، بۆ نموونە زۆربەی  شارستانە دێرینەکان لە نزیک رووبارەکان  کۆبوونەوەو خەڵكی زۆر تێیدا ژیاوە، هەروەها لە میسر و  میزۆپۆتامیا  و چین، سیستەمی کشتوکالی ئاڵۆزیان داهێناوە، وەکو ئاودێری فراوان ، بەرهەمی نوێی بەهادار.  هەربۆیە نووسەر لەو باوەڕەدایە کە بوونی دانیشتوان هانی پێکهێنانی دەوڵەت دەدات بۆ رەخساندنی بوار بۆ تایبەتیکردن و دابەشکردنی کار لە نێوان گروپە دەستەبژێر و خانەدانەکان.

بەلای فۆکۆیاماوە، چڕی یان زۆربوونی دانیشتوان پاڵنەر بوون بۆ دروستوبی دەوڵەت و کتشوکاڵ و تەکنەلۆژیا.

ئایین پاڵنەرێکی تر پەیوەندی بە دروستبوونی دەوڵەتەوە هەیە ئەویش ئاینەکانە، ئاینیش ڕۆڵی گرنگی گێڕاوە لە دروستبوونی دەوڵەتەکان، لەمبارەیەوە فۆکۆیاما دەڵێت:

 ئایین رۆڵێکی وەزیفەیی گرنگ دەبینێت لە ئاسانکارییکردنی فراواندا بۆ کردەی پێکەوەیی. هەروەها ئایین ڕۆڵێکی گرنگیش هەیە لە دروستبوونی کەسایەتی کاریزمایی. ..ل 90. بەرگی یەکەم

جیاوازی خێڵ و دەوڵەت

خێڵ و دەوڵەت دوو رێکخستنی جیاوازی کۆمەڵگەن، هەریەکەیان لە قۆناغێکی مێژوویدا، زەرورەتێک هێناویەتە بەرهەم. لە ئێستاشدا تێکەڵاوییەک لە نێوان ئەم دوو دامەزراوەدا هەیە، بەتایبەتی لە کۆمەڵگەکانی ئاسیا و ئەفریقادا. نووسەر لەم کتێبەیدا بە قووڵی خۆی بەم پرسەوە خەریککردووە، بنەما و کۆڵەکەکان و هۆکاری دروستبوونی هەردووکیانی دیاریکردووە، لەهەمان کاتیشدا خاڵی جیاواز و ناکۆکی دەرخستوون، لەمبارەیەوە

فۆکۆیاما دەڵێت: باندەکان و خێڵەکان، ڕێکخستنی کۆمەڵایەتییان لەسەر بناغەی خزمایەتی دامەزراوە، ئەوانە تا ڕادەیەک کۆمەڵگای یەکسانین، بەپێچەوانەوە ئەمارەتەکان و دەوڵەتەکان، سیستەمێکی هەڕەمیان هەیە و لە بری خزمایەتی، مومارەسەی دەسەڵات لەسەر هەرێمەکانی خۆیان دەکەن. ل 77 بەرگی یەکەم

پاشان زیاتر روونی دەکاتەوەو دەڵێت:

 بەگشتی دەوڵەتەکان زۆر لە کۆمەڵگەکانی خێڵ ڕێکخراوتر و بە دەسەڵاتترن ، یان ئەوەتا خێڵەکان داگیردەکەن یاخود هەڵیاندەلوشن . 116 بەرگی یەکەم

 

 بە بڕوای فۆکۆیاما چوار خاڵی سەرەکی خێڵ و دەوڵەت لە یەکتری جیا دەکاتەوە:

 

1/ دەوڵەت سەرچاوەیەکی ناوەندی دەسەڵاتی هەیە چ لە شێوەی پادشا، سەرۆک، دەتواننن یاساکان بەسەر هەموو کۆمەڵگەکاندا بسەپێنێت.

2/ ئەو سەرچاوەی دەسەڵاتە ” پادشا یان سەرۆک” لە رێگەی قۆرخکردنی  ئامڕازە رەواکانی  ناچارکردنەوە  لە فۆڕمی ” سوپا، یان پۆلیس، دەزگا ئەمنییەکان” پشتیوانی لێدەکرێت.

3/ دەسەڵاتی دەوڵەت هەرێمایەتییە نەک خزمایەتی، لەبەرئەوەی ئەندامێتی دەوڵەت پشت بە خزمایەتی نابەستێت، بۆیە دەتوانێت زۆر لە خێڵ زیاتر گەورە بێتەوەو گەشە بکات.

4/ دەوڵەتان زیاتر چینایەتین و نایەکسانی زیاتریان تێدایە، لێرەدا فەرمانڕەواو ستافە کارگێڕییەکەی زۆرجار خۆیان لە باقی کۆمەڵگا جیادەکەنەوە.

5/ دەوڵەت بە هۆی کۆمەڵێک فۆڕمی باوەڕە ئاینییەکانەوە زۆر بەرچاوترە ، کە چینێکی تایبەتی ئایینزاکان دەبێتە پاسەوانیان. هەندێکجاریش ئەو چینە ئاینزایە راستەوخۆ دەسەڵات وەردەگرێت ، لەم حاڵەتەدا دەوڵەتەکە دەبێتە دەوڵەتێکی ئایینی ” تیۆکراسی” . ل115 بەرگی یەکەم

خراپی دەوڵەتی خێڵەکی

 

پاشان نوسەر باسی جۆرێکی خراپی دەوڵەت دەکات، کە ئەویش دەوڵەتی خێڵگەراییە، کە لەسەر بنەمای خێڵەکی دامەزراوەو بە جۆرێکی زۆر خراپی دەوڵەت دایدەنێت. لەمبارەیەوە دەڵێت:

دەوڵەتێک لەسەر بناغەی خێڵ دامەزرابێت، ئەوە هەر بە سروشتی خۆی لاواز و ناسەقامگیرە، سەرکردە خێڵەکییەکان بەوە ناسرابون بە ئاسانی نایەنە ژێر بار، زۆرجار لە دوای دەمەقاڵەیەکی بچووک ، لەگەڵ خزماندا خۆیان وندەکەن. ل 271. بەرگی یەکەم

بەڵام هەروەک نووسەریش ئاماژەی بۆ کردووە، هێشتا لە زۆر شوێندا ، بنەماکانی خێڵگەرایی زاڵە لەمبارەیەوە دەڵێت:

کاتێک کۆمەڵگەکان ئاستی خێڵ توانیان بگەنە ئاستی  کۆمەڵگەی دەوڵەت، پیاوانی خێڵ  بەئاسانی بزر نەبوون، لە چین، هیندستان، خۆرهەڵاتی ناوەراست، دامەزراوەکانی دەوڵەت لەسەر لوتکەی دامەزراوە خێڵایەتییەکان دامەزران و پێکەوە ماوەیەکی درێژ لە حاڵەتێکی هاوسەنگی نارەحەتدا مانەوە،خەباتکردن بۆ جێگرتنەوەی سیاسەتە ” خێڵەکییەکان” بە فۆڕمی زیاتر ناشەخسی پەیوەندییە سیاسییەکان، لەسەدەی بیست ویەکیشدا هەر بەردەوامە. ل113

بۆچوونی هۆبز و ڕۆسۆ لە تەرازووی زانستدا

وەکو پێشتریش باسمکرد نوسەر لەم کتێبەیدا زیاتر جەختی لە سەر بۆچوونەکانی هەردوو فەیلەسووف ” جان جاک رۆسۆ، تۆماس هۆبز کردووە” . خلافی سەرەکی لە نێوان ئەم دوو فەیلەسووفە لەوەدابووە، کە هۆبز پێی وابوو. توندوتیژی بەشێکە لە سروشتی مرۆڤ ئەو بە ” حالەتی سروتی ” وەسفیکردووە. گەرچی رۆسۆ دژی ئەم بۆچوونە دەوەستایەوە پێی وابووە،کە توندوتیژی بەرهەمی ئەو کۆمەڵگایەیە کە مرۆڤەکان لێی لەدایک دەبن” تاڕادەیەکی زۆر مارکسیش هەمان بۆچوونی  هەبوو”.  بەڵام بە پشت بەستن بە لێکۆڵینەوەکانی هەردوو ئەنترۆپۆلیژیست ” لاورانس کیبڵی و ستیڤن لابانکی” ئەوە دەسەلمێنێت لە  لێکۆڵینەوەکان کە بۆ 90 خێڵی بەرایی کراوە، لە ماوەی پێنچ ساڵی پێشوودا هەر خەریکی شەڕو جەنگ بوون لەگەڵ یەکتری، ل104 بەرگی یەکەم

لەلایەکی ترەوە نووسەر پێی وایە، مەسەلەی جەنگ و توندوتیژی زیاتر پەیوەندی بە خێڵە راوکەرەکانەوە هەیە، لەمەدا باسی شامبازییەکان دەکات کە هەمیشە لە راوی مەیمونەکاندان، لەرێگەی ئەوانیشەوە ئەم توندوتیژییە بۆ مرۆڤ گوازراوەتەوە.  گەرچی رێژەی توندوتیژی لەناو خۆراکچنەکان کەمترە.

دەوڵەتی مۆدێرن و شكسته‌خواردوو (فاشل)

لە ئێستادا لە تەواوی جیهاندا قسەوباسی زۆر لەبارەی دەوڵەتی مۆدێرن و دەوڵەتی فاشیل دەکرێت، بەتایبەتی لە پاش رووداوەکانی ئەم دوایەی گێتی عەرەبی کە بە ” بەهاری عەرەبی” دەناسرێت، کۆمەڵێک دەوڵەت بەرەو نەهامەتی و کارەسات رۆیشتن. فۆکۆیاما لەم کتێبەدا پانتاییەکی گەورەی بۆ چۆنێتی و هۆکاری دروستبونی دەوڵەت بەگشتی و  دەوڵەتی مۆدێرن تەرخانکردووە، لەهەمانکاتیشدا هۆکاری شکستی نەتەوەکان لە دروستبوونی دەوڵەتێکی پتە و باسکردووە بەتایبەتی لە گێتی عەرەبی و ئەفریقا و ئەمریکای لاتین.  فۆکۆیاما پێیوایە:

کاتێک سیستەمە سیاسییەکان ناتوانن خۆیان لەگەڵ باردوخە گۆڕاوەکاندا بسازێنن، ئیتر داڕمانی سیاسی روو دەدات. ل 15   بەرگی یەکەم

لەمەدا فۆکۆیاما باشی پێکاوە، تەواوی کێشەکانی ئەم ناوچەیەش هەر ئەمەیە کە نووسەر باسی لێوە دەکات .

سێ بنەمای سەرەکی دیموکراسی مۆدێرن

بە بڕوای فۆکۆیاما دیموکراسی مۆدێرن لەسەر سێ بنەمای سەرەکی دامەزراوە کە ئەوانیش بریتین لە :

1/ دەوڵەت

2/ سەروەری یاسا

3/ حکومەتی بەرپرسیار

پاشان نوسەر گرنگی ئەم سێ کۆڵەکەی باس دەکات و دەڵێت:

 دەوڵەت تەکیز دەکاتە سەر بەکارهێنانی دەسەڵات بۆئەوەی خەڵک ملکەچ بکات بۆ یاساکانی و لە بەرامبەر دەوڵەتانی دیکە و هەڕەشەی دیکەدا، داکۆکی لە خۆی بکات. سەروەری یاسا و بەرپرسیارێتی حکومەتیش، دەتواننن دەسەڵاتی دەوڵەت سنوردار بکەن، یەکەم لە رێگای ناچارکردنی بۆ بەکارهێنانی دەسەڵاتەکەی بە پێی ژمارەیەک یاسیا گشتی و شەفاف، پاشان لە رێگای زامنکردنی ئەوەی کە دەوڵەت ملکەچە بۆ ویستی گەل. ل 28 . بەرگی یەکەم

 

 

سەقامگیریی سیاسی رۆڵی بۆ بەهێزبوونی هاوڵاتیبوون

خاڵێکی گرنگی تر کە نووسەر جەختی لەسەر دەکات و بە گرنگی دادەنێت بۆ دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرن، بوونی هەستی هاوڵاتیبوون یان نیشتمانپەروەرییە.  لەمبارەیەوە چین بە نموونە دەهێنێتەوەو دەڵێت:

سەقامگیری سیاسیی هەتا بڵێی گرنگە بۆئەوەی هاوڵاتی واهەست بکات کە دەوڵەت رەوایی هەیە و هەستوسۆزی نیشتمانپەروەریی  لە لاپەیدا ببێت و ئەزموونی بکات. پارتی کۆمۆنیستی چینی، راستە بەهۆی  چالاکییە ئابورییە بەرچاوەکەیەوە رەوایی بەدەستهێناوە، بەڵام خاڵێکی بەهێزی دیکەشی هەیە ئەویش ئەو  پەراوێزەیە کە تێیدا وەک بەرجەستەکەری ناسیۆنالیزمی چینی دەردەکەوێت. ل 332 بەرگی دووەم

ناسیۆنالیزم

خاڵێکی گرنگی تر کە نوسەر لێکۆڵینەوەی لەسەر کردووە مەسەلەی ” ناسیۆنالیزمە” . لەمبارەیەوە دەڵێت:

ناسیۆنالیزم یەکێکە لە فۆرمە دیارەکانی سیاسەتی شوناس کە یەکەمین گوزارشتی بەرچاوی خۆی لە شۆڕشی فەرەنسادا بینییەوە، لە دیدی ناسیۆنالیزمەوە ، دەبێت سنوورە سیاسییەکان دەوڵەت لەگەڵ سنوورە کەلتووریەکاندا بسازێن، کە ئەویش لە بنەڕەتدا بە زمان و کولتووری هاوبەش پێناسە دەکرێت.

پاشان هانای بۆ دیدی تایلۆری فەیلەسووف دەبات و دەڵێت:

خەبات لە پێناوی شوناسدا هەر بە سروشتی خۆی سیاسییە، چونکە داوای دانپێدانران دەکات، مرۆڤەکان بونەوەرگەلێک نین کە تەنها  بە سەرچاوە ماددییەکان ئاسوودە ببن، لە پاش ئەوەشدا  داوا دەکەن خەڵکانی تر دانیان پێدابنێن،بیانناسنەوە، کەرامەت و شکۆیان پارێزراو  بێت، لەگەڵ ئەواندا یەکسان بن، هەر لەبەرئەمەشە، ئاڵا، کورسی نەتەوە یەکگرتووەکان لای ناسیۆنالیستەکان بە گرنگ وەردەگرن و بایەخی پێدەدەن . ل 333 . بەرگی دووەم

ناسیۆنالیزم و مۆدێرنە

خاڵێکی گرنگی تر کە نووسەر جەختی لێدەکاتەوە، پەیوەندی نێوان ناسیۆنالیزم و مۆدێرنەیە. لەمەشدا پشت بە بۆچوونی هەردوو فەیلەسووفی ناودار ” ئەندرسۆن و گیلنەر” دەبەستێت و دەڵێت:

ئەندرسۆن و گیلنەر  ناسیۆنالیزم دەبەستنەوە بە مۆدێرنەوە، لە راستیدا کۆمەڵگە پێش مۆدێرنەکان، شوناس وەکو گرفتێک دەرناکەوێت،333

جیاوازی حوکمی دەوڵەتی مۆدێرن و دەوڵەتی خزمەگەرایی

ئەوەی کە زۆر بەلامەوە گرنگ و پڕ بایەخ بوو، مەسەلەی شیکردنەوەی جیاوازی نێوان دەوڵەتی مۆدێرن و دەوڵەتی نامۆدێرن یان خزمگەرایی . لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:

 حکومەتە مۆدێرنەکان، ستافی خۆیان لە سەر بناغەی لێوەشاوەیی و شارەزایی هەڵدەبژێرن، کارەکانیشیان لە پێناوی بەرژەوەندی گشتیدا دەبێت، دەوڵەتی خزمەگەرایی نوێ تەنها شێوەی دەرەوەی لە هی مۆدێرن دەچێت، دەستووری هەیە، سەرۆک و  سەرۆک وەزیران و سیاسەتی یاسایی، هەموو ئەمانەی هەیە و خۆی وا نمایش دەکات کە  نا کەسیانە کاروبارەکانی رادەپەڕێنێت، بەڵام لە ڕاستیدا، خەریکی بەخشینەوەو تەخشان و  پەخشانکردنی سەروت و سامانی وڵاتە  بەسەر کەسوکارو دۆستەکانی خۆیدا. 498  بەرگی دووەم.

 

 

ڕۆڵی یاسا لە بونیاتنانی دەوڵەتی مۆدێرن

خاڵێکی گرنگی تر کە نووسەر ئاماژەی پێداوە، گرنگی رۆڵی یاسایە لە بونیاتنانی دەوڵەتدا. سەروەری یاسا رۆڵێکی ئێجگار گەورەی هەیە بۆ جیاکردنەوەی دەوڵەتێکی مۆدێرن لە دەوڵەتێکی خێڵەکی.

یاسای گشتی بۆیە پێی دەگوترێت گشتی، چونکە تایبەتگەرا نییە. ل 352 بەرگی یەکەم

لەمباریەوە نووسەر دەڵێت:

یەکێک لە خاسییەتە تایبەتییەکانی بونیاتنانی دەوڵەت لە ئەوروپا ئەوەبوو، هەر زوو دەوڵەت پشتی بە یاسا دەبەست، هەربەهۆی ئەمەشەوە  بوو کە دامەزراوەکانی دەوڵەت گەشەیان کرد. ل 368 بەرگی دووەم

زۆرینەی خەڵكی لە هەر کۆمەڵگەیەکی ئاشتیخوازانەدا ملکەچن بۆ یاسا نەک لەبەرئەوەی لە زەینی خۆیاندا لێکدانەوەی عەقڵانیانە دەکەن لە بارەی تێچوون و قازانجەکانەوە یان لە سزا دەترسن، ئەوانە گوێڕایەڵی دەکەن، چونکە باوەڕیان وایە کە یاسا لە بنەڕەتدا داپەروەرە، لە رووی ئاکارییەوە مەیلیان لە پێڕەوکردنیەتی، خۆ ئەگەر لەو باوەڕەدا  بوونایە  کە یاسا دادپەرەوە نییە، ئەوا زۆر کەمتر دەخوازن گوێڕایەڵی بن. ل 354 بەرگی دووەم

داڕمانی سیاسی

پرسێکی گرنگی تر کە نووسەر  لە بەرگی دووەمدا بە چڕی  باسی لێوە دەکات، مەسەلەی داڕمانی سیاسییە، لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:

داڕمانی سیاسی بریتییە لە ناتوانایی دامەزراوەکان بۆ خۆ گونجاندن لەگەڵ بارودۆخە گۆڕاوەکاندا بەتایبەتی  سەرهەڵدانی گرووپە کۆمەڵایەتییە نوێیەکان و داواکارییە سیاسییەکایان ، ل 781بەرگی دووەم

هەروەها گەلێک لە دامەزاروە سیاسییەکان سست بوون و ئەرکی خۆیان راناپەڕێنن، بکەرە سیاسییەکان لە شوێنی خۆیاندا چەقیون، رێگاش ناددەن  وڵاتەکە چاکسازییان تێدا بکات، ئەنجامدانی چاکسازیی دامەزراوەیی کارێکی هەتا بڵێی سەختە ، هیچ زامنێک نییە بۆئەوەی کە ئەنجام بدرێت بێ ئەوەی سیستەمە سیاسیەکە بخرێتە لەرزە. ل 788 بەرگی دووەم.

بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا مەرج نییە هەموو داڕمانێکی سیاسی خراپ بێت، بگرە هەندێکجار کارێکی باشە، تاوەکو دووبارە چرۆی سیستەمێکی سیاسی نوێ لەدایک بێت.  لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:

داڕمانی سیاسی لە زۆر رووەوە مەرجێکە بۆ گەشەکردنی سیاسی، پێویستە کۆن هەرەس بهێنێت و جێگا بۆ تازە چۆڵ بکات، بەڵام لەوانەبێت ئەم گوێزانەوەیە پڕبێت لە پشێویی و توندوتیژی، هیچ زامنێک نییە بۆئەوەی کە دامەزراوە سیاسییەکان بە شێوەیەکی ئاشتیانە و خۆبەخۆ باروودۆخە تازەکان قبووڵ بکەن. ل 781 بەرگی دووەم

هەموو  سیستەمێکی سیاسی دەڕوخێت

زۆرجار وا دەزانین کە سیستەمە سیاسییەکان ماوەیەکی زۆر جێگیر بوون ئیتر ترسی رووخانیان نییە، بەڵام نووسەر دژی ئەم بۆچوونەیە و   دەڵێت:

هەموو سیستەمێکی سیاسی ” رابردوو و ئێستاش” هەموویان قابیلی داڕمانن . سیستەمێک هەرئەوندەی سەرکەوتوو بوو، دیموکراسییەکی لیبراڵی سەرکەوتووی هەبوو، ئیتر مانای ئەوە نییە کە هەتا هەتایە هەروا دەمێنێتەوە. ل 766 بەرگی دووەم

دیموکراسی

لەماوەی پێشوودا قسەوباسی زۆر  لە بارەی دیموکراسییەوە دەکرێت بەتایبەتی نەک لە وڵاتانی ئاسیا و ئەفریقا، بگرە لە ئێستادا لە رۆژئاواش ترسی داڕمانی سیستەمی دیموکراسی هەیە. نووسەریش پانتایی زۆری لە کتێبەکەیدا بۆ پرسی دیموکراسی داناوە، بەتایبەتی ئایندەی دیموکراسی لە رۆژئاوادا

 لەمبارەیەوە نووسەر :

ئایندەی دیموکراسی لە وڵاتانی پێشکەوتوو پشتدەبەستێت بە توانای ئەوان  بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ گرفتی لەناوچوونی چینی ناوەڕاستدا ، دوای قەیرانە ئابووریەکە گرووپە پۆپۆلیستەکان لە ئەمریکا و ئەوروپا سەریهەڵدا .

دەشێت دیموکراسی خۆی ببێتە سەرچاوەیەکی هەرەسهێنان و پووکانەوە ل 780 بەرگی دووەم

 

بەهێزبوونی هێزە  پۆپۆلیستەکان

بەهێزبوونی هێزە پۆپۆلیستەکان، کێشەیەکی گەورەیە کە ئەمڕۆ لە رۆژئاوادا بۆتە پرسێکی گەرم و گرنگ. نووسەریش خۆی بەم کێشەیەوە خەریکردووە، بە شێوەیەکی ئەکادیمیانە لە هۆکار و سیما و ئامانجەکانی ئەم ڕەوتە پۆپۆلیستانەی کۆڵیوەتەوە. لەمبارەیەوە دەڵێت:

ئەوەی هەموویانی یەکخستووە  باوەڕبوونە بەوەی دەستەبژێڕانی وڵاتەکانیان خیانەتیان لێکردوون، لە زۆر رووشەوە لەسەر هەقن، ئەو دەستەبژێرانەی کە کەشووهەوای هزری کولتووری وڵاتە پێشکەوتووەکانیان خستۆتە سەرپێ ، خۆیان لە کاریگەرییەکانی داڕمانی چینی ناوەڕاست بەدوورن، هەوڵیكیش ناددەن بۆ گێڕانەوەی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی. 765 بەرگی دووەم.

 

 

تاکە چارەسەر چییە؟

پاشان باسی چارەسەرەکان دەکات بۆ ئەم کێشەیە و دەڵێت:

تاکە چارەسەر بۆ مەودای دوور  سیستەمێکی پەروەردەیی وەهایە بتوانێت زۆرینەی هاوڵاتیان بەرەو ئاستە  بەرزەکانی خوێندن و پسپۆریی و شارەزایی ببات. یارمەتی هاوڵاتیان بدات تا نەرم بن و خۆیان لەگەڵ باروودۆخە گۆڕاوەکانی کارکردندا بسازێنن، هەروەها دەبێت دەوڵەت و دامەزراوە تایبەتییەکانیشی بەهەمانشێوە نەرمیان تێدا بێت. خاسیەتی دیموکراتی پێشکەوتوو  ئەوەیە ، بە تێپەڕینی کات کۆمەڵێک چەقبەستن و بەستەڵەکی لەخۆی کەڵەکە کردووە کە هەوڵدان و گونجاندن و راهێنانی دامەزراوەییان هەتا بێت قوورستر دەبێت . 766 بەرگی دووەم

 

 

حکومەتی مۆدێرن چییە؟

نوسەر وەسفێکی جوانی حکومەتی مۆدێرن دەکات و دەڵێت:

حکومەتی مۆدێرن و کارا، هاوسەنگی گونجاو  دەدۆزێتەوە  بۆ ئەوەی دەوڵەتەکەی هەم بەهێز بێت و هەم کاراش بێت ، دامەزاروەکانی یاسا و بەرپرسیارێتی وەها وەگەر دەخات کە دەوڵەت سنووردار دەکەن و ناچاری دەکەن لە بەرژەوەندی هاوڵاتیاندا هەڵبسورێت. ل 853 بەرگی دووەم.

ڕۆلی خراپ تەکنەلۆژیا

گەشەسەندنی تەکنەلۆژیا و کاریگەرییە خراپەکانی، پرسێکی گرنگە و لە ئێستادا لە تەواوی جیهاندا، نوسەرو بیرمەند و سەنتەرەکانی لێکۆڵینەوە، خۆیان پێوە خەریکردووە. نووسەریش لەم کتێبەیدا، پانتاییەکی باشی بۆ ئەم بابەتە داناوە.

بەتایبەتی لایەنی نێگەتیفی تەکنەلۆژیا کە دەبێتە هۆی  لە دەستدانی کاری کرێکارەکان، ئەمەش دەبیتە هۆی بەهێزبونی نا یەکسانی کۆمەڵایەتی. لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:

هەمیشە نا یەکسانی لە ئارادا بووە  چونکە بەشێوەیەکی سروشتی جیاوازی لە نێوان بەهرەو لێهاتووەیەکانیدا هەبووە، بەڵام تەکنەلۆژیای ئەمڕۆ، ئەم جیاوازیییە زۆر گەورە دەکاتەوە، 759  بەرگی دووەم

 

ترسی تەکنەلۆژیا

 پاشان نوسەر باسی ئەو ترسە دەکات، کە تەکنەلۆژیا لەسەر کۆمەڵگە مۆدێرنەکان دروستیکردووەو دەڵێت:

ئەگەر گۆڕانکارییە تەکنەلۆژییەکان  نەیانتوانی قازانجی ئابووری فراوان و هاوبەش بەدیبهێنن، یاخود ئەگەر سست بوو، ئەوە کۆمەڵگا مودێرنەکان دەکەونە بەر هەڕەشەی گەڕانەوە بۆ جیهانی مالتۆسی، ئەمەش کاریگەری زۆری لەسەر مانەوەو بەردەوامبوونی دیموکراسی دەبێت ، 762 بەرگی دووەم

ڕۆڵی چینی ناڤین لە شۆڕشەکان و دیموکراسیدا

هەموو کاتێک چینی ناڤین رۆڵی گرنگی هەبووە لە ناو کۆمەڵگە مۆدێرنەکاندا، نووسەریش لەم کتێبەیدا زۆر بە قووڵی لەسەر ئەم مەسەلەیە وەستاوە، بەتایبەتی رۆڵی ئەم چینە لەناو کۆمەڵگەی مۆدێرنی ئێستادا لە هەموو جیهاندا. لەمەشدا تەنها پشتی تەنها بە دیدوبۆچوونی خۆی نەبەستووە بەڵکە هانای بۆ چەند بیرمەندێکی تر بردووە بەتایبەتی ساموێل هینگتۆن، لەمبارەیەوە دەڵێت: چینەکانی ناوەڕاست بۆ گۆڕانی سیاسی زۆر گرنگن.

 دەڵێت:

 شۆڕشەکان هەرگیز لە لایەن هەژارترینی هەژارانەوە هەڵناگیرسێنرێن، چونکە ئەوانە نە سەرچاوەیان لەبەردەستە و نە ئەوەندەشیان خوێندووە کە بتوانن بە شێوەیەکی کارا خۆیان رێکبخەن، بە پێچەوانەوە  چینەکانی ناوەڕاست گرووپی زۆر لەبارترن، زۆر بە خێرایی  پێگەی کۆمەڵایەتییان زیادیکردووە و فراوان بووە، بۆیە رووبەروی ئەو نا ئومێدییە بونەتەوە، چونکە رێگای جووڵەیان لێگیراوە، بۆشایی نێوان داواکارییەکانی ئەوان و واقیع دەبێتە هۆی ناسەقامگیریی سیاسی. ل 732 بەرگی دووەم

 

 

گرنگی چینی ناڤین

پاشان گرنگی و رۆڵی چینی ناڤین لە کۆمەڵگە مۆدێرنەکان باس دەکات و دەڵێت:

بوونی چینی ناوەڕاستی فراوان نە  بەسە بۆ هێنانە کایەی دیموکراسی و لیبراڵی، نە مەرجێکیی پێویستیشە بۆی، بەڵام یاریدەدەرێکی زۆرباشە بۆ هێشتنەوەی و پاراستنی ، ل 756 بەرگی دووەم.

ڕۆڵیان لە بەهاری عەرەبیدا

بە بۆچوونی نوسەریش چینی ناوەڕاست رۆڵی سەرەکی هەبووە لە شۆڕشەکانی عەرەبی کەبە بەهاری عەرەبی ناسراوە، ئەوەی جێگەی سەرنجە نووسەر هاتووە لێکچوونێکی لە نێوان بەهاری عەرەبی ساڵی 2011و بەهاری ئەوروپی ساڵی 1848 کردووە، پێی وایە تاکە خاڵی هاوبەش نێوانیان بەشداربوونی  رۆڵی ئەکتیفی چینی ناوەڕاستە. ل 732  بەرگی دووەم

مەرج نییە چینی ناڤین پشتگیری شۆڕش بکەن

لە لایەکی ترەوە نووسەر باسی خاڵێکی گرنگی تری کردووە، کە ئەویش ئەوەیە، مەرج نییە هەمووکاتێک چینی ناڤین پشتگیری شۆڕش و هێزە دیموکرات و لیبراڵەکان بکەن، نووسەر لەمبارەیەوە دەڵێت:

مەرج نییە  گرووپی چینی  ناوەڕاست  پشتیوانی لە لیبڕاڵ و دیموکراسی بکەن، دەتوانن لەگەڵ هێزە کۆنزێرڤاتیڤەکاندا ببنە هاوپەیمان نەک بۆ فراوانکردنی دیموکراسی، بەڵکو قەدەغەکردنی ئەو هێزە میللییانەی کە هەڕەشەن بۆ سەر بەرژەوەندییەکانیان، ئەمەش لە ساڵانی شەست و حەفتاکان و هەشتاکان لە ئەمریکای لاتین پێڕەویان کرد، هەروەها تورکەکانیش لە نەوەتەکان وایانکرد. ل 735 بەرگی دووەم

دەسەڵاتی ناوەند

لە کاتێکدا نووسەر لە زۆر شوێندا گرنگی بە بوونی دەسەڵاتی ناوەند دەدات، بەڵام لەهەمانکاتیشدا هەرخۆی بۆمان روون دەکاتەوە بەهێزبوونی ئەم دەسەڵاتی ناوەندەوە زەرەریشی هەیە.

وەکو نووسەریش دەڵێت: بەهێزبوونی دەسەڵاتی دەوڵەتی ناوەندی  فەرەنسا لە سەدەی هەژدەدا بووەهۆی پێشێلکردنی مافی تاکەکان ، سەرەتا و پێش  هەموو شتێکیش مافەکانی موڵکایەتی.

 

ترس لە نەبوونی دەوڵەتی ناوەندی

لەلایەکی ترەوە نووسەر درێژە بە لێکۆڵینەوەکانی دەدات لە سیستەمە ئەوروپییەکان و هەنگاریا بە نموونە دەهێنێتەوە، لێرەشەوە سێ باسی گرگی وروژاندووە ئەویش ئازادیی و یەکسانی کۆمەڵایەتی و شۆڕش. هەروەها ترسی نایەکسانی کۆمەڵایەتی کە دەبێتە هەڕەشەیەکی گەورە بۆسەر هەرەسهێنانی دەوڵەت و ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی کە ئەو گەلانەی خاوەنی دەوڵەتێکی بەهێزنین، ببنە پاروویەکی ئاسان بۆ هێزە بێگانەکان و وڵاتەکانیان داگیربکەن، لەمەشدا نموونەی هەنگاریا دەهێنێتەوە.

نووسەر لەبارەی هۆکاری لەناوچوونی دەوڵەتی مۆدێرنە لە هەنگاریا وە دەڵێت:

ئازادی بۆ یەک چین ، بە واتایەکی تر، نەبوونی ئازادی بۆ هەموو کەسێکی دیکە، بووە هۆی لاوازکردنی دەوڵەتەکە لەناو کۆمەڵێک دەوڵەتی بەهێزدا. ل 502 بەرگی یەکەم

 

شار و ئازادی

خاڵێکی گرنگی تر کە نوسەر ئاماژەی پێداوە، گرنگیی  بوونی شارەکانە لە پێشکەوتنی کۆمەڵگەی مەدەنی و ئازادی، لەمبارەیەوە دەڵێت:

بوونی شارە ئازادەکان بووە هۆی ئەوەی سیستەمی خاککۆیلە ” ئەو جووتیارانەی کە هەموو شتێکیان دۆڕاندووەو تەسلیمی ئاغاکان بوون” بە زەحمەت بەرێوەببرێت، ئەوانە ” شارەکان” سنوری ناوخۆیی وەهابوون کە خاک کۆیلەکان دەیناتوانی بۆیان هەڵبێن و ئازادی خۆیان ببەنەوە، لێرەشەوە ئەو پەندە هاتووە ” هەوا شآر ئاازدت دەکات ل 506 بەرگی یەکەم

 

سوود  و زەرەری کۆمەڵگەی مەدەنی

خاڵیکی گرنگی تر کە نووسەر باسیکردووە، بوونی کۆمەڵگەیەکی بەهێزی مەدەنییە کە بتوانێت فشار بخاتە سەر دەسەڵاتە بەهێزەکان، بەڵام لەهەمانکاتیشدا بوونی کۆمەڵگەیەکی بەهێزیش، مەرج نییە بە سوود بۆ گەلان بگەڕێتەوە، لەمەشدا نموونەی هیندستان و هەنگاریا دەهێنێتەوە، لە هیندستان کۆمەڵگەی مەدەنی زۆر لە دەوڵەتی ناوەندی بەهێزتربووە، ئەمەش وایکردووە کە دەولەتێکی بەهێزی ناوەندی دروست نەبێت، هەربۆیە زۆرجار هیندستان بەرهێرشی داگیرکەران کەوتووە. لە ئەوروپاشدا نموونەی هەنگاریای هێناوەتەوە دەڵێت:

مەرج نییە کۆمەڵگەیەکی مەدەنی بەهێزی یەکانگیری باش، ئازادی سیاسی بهێنێتە دی . لە هەنگاریا پاشئەوەی دەوڵەتی ناوەندی لاوازکرا، بووە هۆی ئەوەی کە تورکەکان بتوانن وڵاتەکە داگیربکەن . ل514

ئەزموونی گەلان لە بواری حوکمڕانیدا

نووسەر هەوڵیداوە مێژووی سیاسی زۆربەی وڵاتانی جیهان شیبکاتەوەو قسەی لەبارەو بکات ، بەتایبەتی مێژووی شارستانیەتە گەورەکانی وەکو ” چین، هیندستان، ئیسلامی، ئەوروپی”  لێرەشدا کورتەیەک لە بۆچوونانەی دەخەمە ڕوو.

 

چین یەکەمین شێوازی دەوڵەتی دروستکردووە

چین کە یەکێکە لە شارستانییە دێرینەیکانی جیهان لە هەموو بوارەکانی ژیاندا، هەوڵی خۆیان داوە، بەتایبەتی لە ڕووی حوکمڕانی و ئیدارەی کۆمەڵگەوە،هەتاوەکو ئێستاش تەواوی مێژوونوسان و چاودێرانی سیاسی، لێکۆڵینەوەی هەمەجۆر لەبارەی ئەم وڵاتەوە  دەکەن. هەرچەندە من ماوەیەکی زۆرە خەریکی مێژووی چینم، بەڵام ئەوەندەی لەم کتێبە زانیاریم وەرگرت، لە هیچ کتێبێکی تر وەرمنەگرتووە.

مێژووی کۆنی چین

نووسەر لەم کتێبەیدا گرنگییەکی زۆری بە مێژوویی چین داوەو گەڕاوەتەوە بۆ سەرەتاکانی نیشتەجێبوونی مرۆڤ لەم پارچە زەویەدا:

 مرۆڤە سەرەتاییەکان نزیکەی 8 هەزار پ.ز لە چین نیشتەجێبوون، نزیکەی 5 هەزار ساڵ دەبێت کە لە باکوور ” هەرزة” و لە باشووریش ” برنج” چێنراوە. کانزاکان لە قۆناغی یانگشا و ” 500 بۆ 2000.پز” هەبوون. شارە شورا بەدەور دروستکراوەکان  بەڵگەی روونی چینە کۆمەڵایەتییەکانە لە ماوەی لۆنگشاندا “3000 بۆ 2000 پ.ز” ئایین لە سەر بناغەی پەرستنی رۆحی باپیران بەسەرۆکایەتی ئەو شامانە دامەزرابوو کە وەک لە زۆربەی کۆمەڵگەکانی ئاستی بانددا ، پسپۆر نەبوون ، بەڵکو ئەندامی ئاساییی کۆمەڵگە بوون. ل 137 بەرگی یەکەم

یەکەمین دەوڵەت  لە جیهاندا

دەوڵەت وەکو دامەرزاوەیەکی رێکخستنی کۆمەڵگا، بۆ یەکەمجار لە چین دروست بوو، لەمبارەیەوە فۆکۆیاما دەڵێت:

چین یەکەمین شارستانی جیهانە، کە دەوڵەتێکی مۆدێرنی دامەزراندووە، ینگ شینگ 259/210 پ.ز دامەزرێنەری یەکەمین دەوڵەتی  یەکخراوی چینە

هۆکار و بنەمەکانی  دەوڵەتی چین

دیارە نووسەر زۆر بە ووردی لەو هۆکارانەی کۆڵیوەتەوە کە بۆتەهۆی دروستبوونی دەوڵەت لە چین، لەهەمانکاتیشدا باسی بنەما سەرەکییەکانی کردووە؛ فۆکۆیما پێی وایە چەند هۆکارێک وایکردووە کە دەوڵەتی مۆدیرن لە چین دروستبێت، کە ئەوانیش بریتین لە مانەی خوارەوە.

 

جەنگ وەکو هۆکاری سەرەکی

فۆکۆیاما پێیوایە، دەوڵەتی چینی لە منداڵدانی جەنگەوە لە دایک بووە،  بە بەراورد لەگەڵ کۆمەڵگه‌ سەربازییەکانی دیکەدا، دەسەڵاتی چین بەشێوەیەکی بەرچاو توندوتیژ بووە. دەوڵەتی کین توانیویەتی  رێژەی 8بۆ 20 % ی سەرجەمی دانیشتوانی وەگەربخات، لەکاتێکدا کۆماری رۆمان لە 1% بووە،و یۆنانی کۆنیش 5% بووە.  هەروەها قوربانییەکان وێنەی نەبووە. لە بەهارو پاییزی ساڵی 294  پ.زدا، زیاتر لە 1211 جەنگ روویداوە.  یادەوەرێکی چینی دەڵێت، لە یەک شەڕدا لە ساڵی 293 پ.ز دا، 240 هەزار کەس کوژراون،  ساڵی 260 پ.ز 450 هەزار کەس کوژراون ، لە نێوان ساڵانی 356 بۆ 236 پ.ز دا، 1.5 ملیۆن کەس لە شەڕەکاندا کوژراون. ل 156 بەرگی یەکەم.

 

ڕێکخستنی سەربازی

 خاڵیکی تر کە بۆتە هۆی بەهێزبوونی دەوڵەت، رێکخستنی سەربازی بووە، فۆکۆیاما دەڵێت: شۆڕشێک لە رێکخستنی سەربازیی روویدا. یەکەمین سوپای پیادە لە سەدەی 6 پ.ز  دروستکراوە ، جووتیارەکان ناچارکران ببنە سەرباز، یەکەی کارگێڕی بوون و ریزبەندییەکی هەڕەمیان هەبوو، کە ژمارەی یەکەکانی جێگیربوون. وەرچەرخان لە گالیسکەوە بۆ هێزی پیادە، کرۆکی هێزی پەلاماردانی سوپای چین بوو،،ل 158 بەرگی یەکەم

ئەوەی جێگەی سەرنجە چین یەکەمین شارستانی جیهانە، کە خزمەتی سەربازی بەسەر دانیشتواندا سەپاندووەو لێرەشەوە ئیتر خزمەتی سەربازی لە جیهاندا پەیدا بووە.

 

بیرۆکراسی

خاڵێکی گرنگی تر کە  بۆتە هێزێکی گەورە بۆ دەوڵەت لە چین، داهێنانی بیرۆکراسییە. یەکێک لە خاڵە سەرنجڕاکێشەکان کە لەم کتێبەدا بۆم دەرکەوت، ئەوەیە کە چین داهێنەری بیرۆکراسی دەوڵەتە، لەمبارەیەوە فۆکۆیاما دەڵێت:

 جێی خۆیەتی بڵێین چینییەکان بیرۆکراسی مۆدێرنیان داهێناوە ، واتە کادیری کارگێری بەردەوام بە پێی لێهاتووییی نەک خزمایەتی یان میراتگریی دادەمزرێنرێت، ل 159. بەرگی یەکەم

لە ساڵی 5 پ.ز کاتێک دانیشتوانی تۆمارکراوی چین شەش ملیۆن کەس بوون، نزیکەی ب130 هەزار بیرۆکرات لە پایتەخت و پارێزگاکان خزمەتیان دەکرد، چەندین قووتابخانە دامەزرێنرابوون بۆ راهێنانی لاوانی تەمەن حەڤدە ساڵ بەرەو ژوور ، پاشان تاقیدەکرانەوە بۆ هەڵسەنگاندنی تواناکانی خوێندنەوەی نووسراوە جۆراوجۆرەکان، راگرتنی حیساب و کیتاب و شتی دیکە، ئینجا دەخرانە بەر خزمەت ل 188. بەرگی یەکەم

واتە چینییەکان پێش  هەزاران ساڵ، بیریان لە پێگەیاندن و دروستکردنی کادیری دەوڵەت کردۆتەوە بەداخەوە هێشتا ئێمە لە کوردستان ئەوەمان نەکردووە.

 

 

گەشەسەندنی تەکەنەلۆژیا لە چین

خاڵێکی  بەهێزی تر  گەشەسەندنی تەکنەلۆژیا بووە،  هەمیشە تەکنەلۆژیا رۆڵی لە بەهێزبوونی دەوڵەتان هەبووە، چینیش یەکێک بووە لەوانە، لەمبارەیە نووسەر دەڵێت :

گەشەکردنی داهێنانی تەکنەلۆژیا  وەکو گوێزانەوە لە برۆنزەوە بۆ ئاسن،لە وێشەوە بۆ پێشخستنی کۆمەڵێک ئامڕازی  پۆڵایین  و دروستکردنی گاسنی ئاژەڵ ، پەرەسەندنی بەرێوبردنی زەوی زار و ئاودێریش پێشكەوت، کاری بازرگانی لە نێوان بەشە جیاوازەکانی چین زیادیکرد، هەموو دەوڵەتەکان هەستیان بە فشارێکی زۆرکرد بۆ زیادکردنی ئاستەکانی باج وەرگرن، لەبەرئەوە دەبوو بەرهەمهێنانی کشتوکاڵ زیاد بکات ، هەموویان داهێنانەکانیان خواست و بەکاریانهێنا بۆ زیادکردنی دەسەڵات و پایەی خۆیان. ل 161. بەرگی یەکەم

ئایینەکان و ئایدیاکان

ئەوەی جێگەی سەرنجە هەرچەندە توندتیژی و جەنگ زۆربێت، ئایدیاکانیش بەهێزتر دەبن، لەمبارەیەوە فۆکۆیاما دەڵێت:

 چەندین سەدەی توندوتیژی، لە کۆتاییەکانی سەردەمی بەهار و پاییز و دەوڵەتە جەنگاوەرەکاندا، گەورەترین دەرفەتی کولتووری لە مێژووی چیندا خوڵقاندووە.  بەتایبەتی ئایینی کۆنفۆشیۆس، رۆڵی بەرچاوی گێڕاوە لە بەهێزبوونی دەوڵەتی چینیدا. لەمبارەیەشەوە نووسەر دەڵێت:

دەتوانین لەگەلێک رووەوە وەها بڕوانینە کۆنفۆشیۆس کە ئایدۆلۆژیایەکە لەسەر بناغەی خێزان پێڕەوێکی ئاکاری بۆ دەوڵەت دادەمزرێنێت. ل 167. بەرگی یەکەم

پیاوە ئاینیەکانی کۆنفۆشیوس لە زۆرکاتدا بوونەتە کۆڵەکەی سەرەکی دەوڵەتەکان  بۆ نموونە لە سایەی ئیمپراتۆر “ویودا” 141 / 87 پ.ز دانایانی کۆنفۆشیوس خراونەتە ناو پۆستە کارگێڕییەکان و کۆلیژی کۆنفۆشیوس بە 5 بەشەوە دامەزراوە ،هەروەها کۆنفۆشیوس داوای هیچ لێپرسینەوەکی ئاکاری بەسەر دەسەڵاتی ئیمپراتۆیەتەوە ناکات، بەپێچەوانەوە دەیەوێت میر پەروەردە بکات بۆ ئەوەی وای لێبکات کە هەست  بەوە بکات کە بەرامبەر بە گەلەکەی بەرپرسە. ل 169. بەرگی یەکەم

لە زۆر رووەوە ئاینی کۆنفۆشیوس پاڵپشتی سەرەکی دەوڵەت بووەو یەکێکیش بووە لە کۆڵەکە سەرەکییەکان  دەوڵەت، لەمەشدا پێچەوانەی ئایینی هیندۆسی، کە دژی دروستبوونی دەوڵەت بوو لە وڵاتە مەزنەکەی هیندستان.

هیندستان و دروستبوونی دەوڵەت

فۆکۆیاما لەم کتێبەیدا بەشێکی گەورەی بۆ هیندستان داناوە لە رەگوریشەی  سیستەمی سیاسیی و ئیداری ئەم وڵاتە کۆڵیوەتەوە. بێگومان هیندستان یەکێکە لە شارستانەی دێرینەکانی جیهان، نووسەریش گرنگی زۆری بەم وڵاتە داوە.  کە باسی شارستانیش دەکەین، دەوڵەت یەکێک دەبێت لە کۆڵەکە سەرەکییەکانی، بە بڕوای منیش هەتاوەکو دەوڵەتێکی بەهێز نەبێت، شآرستانیش دروست نابێت. گەرچی چیرۆکی دەوڵەت لە هیندستان پێچەوانەی چین و تەواوی جیهانە، لێرەدا ئێمە دەوڵەتی زۆر بەهێز نابینین، بەڵکە کولتوورێکی زۆر بەهێز دەبینین بەتایبەتی لە ڕووی ئایینی و فەرهەنگیی و کۆمەڵایەتییەوە.  کاتێک مێژووی هیندستان دەخوێنمەوە، هەمیشە ئەو پرسیارەم لا دروست بووە، چۆن ئەم کیشورە مەزنە هەمیشە لە لایەن کۆمەڵێک دەوڵەتی بیانییەوە داگیرکراوە؟ لەکاتێکدا هیندستان زۆر لەو نەتەوە بەربەریانە بەهێزتربووە بەتایبەتی لە رووی ژمارەی دانیشتوان و رووبەری زەویی و کولتوووریەوە، بەڵام ئەوان داگیریان کردووە، بۆ نموونە ماوەی چەندین سەدە لە لایەن عەرەب و ئەفغانی و مەغوڵ و پاشانیش ئینگلیزەکانەوە، ئەم کیشوەرە مەزنە داگیر دەکرێت.

ئەم کتێبە هاوکاری زۆری کردم بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەو زانیاری زۆریشم لە بارەی شارستانی هیندەوە دەستکەوت. دیارە هۆکاری سەرەکی لە داگیرکردنی هیندستان لە لایەن ئەو نەتەوە بەربەریانەوە،  نەبوونی دەوڵەت بووە بە پلەی یەکەم،دووەمیش ئاینی هیندۆسی بە پێچەوانەی کۆنفۆشیوسی چینیەوە، نەک هاوکاری دروستبوونی دەوڵەتێکی بەهێزی نەکردووە، بگرە دژیشی بووە.

 

سەرەتای دروستبوونی دەوڵەت لە هیندستان

نووسەر بەپشت بەستن بە کۆمەڵێک سەرچاوە‌ی مێژوویی، باسێکی قووڵی مێژووی دروستبونی دەوڵەتی لە هیندستان کردووە، لە سەدەی شەشی پ.ز . یەکەمین دەوڵەت بەناوی “ماگداها” لە خۆرهەڵاتی هیندستان سەریهەڵداوە. لەم قۆناغەدا دەوڵەت سیستەمێکی کارگێڕی هەبووەو باجی لە خەڵك کۆکردۆتەوە، بە پێی سەرچاوە مێژووییەکان بێت، شەش یەکی بەرهەمی کشتوکاڵی لە خەڵكی سەندووە. بەڵام بەهێزترین دەوڵەتی هیندی، ئیمپراتۆریەتی ” ماوریایی” بووە، کە بەشێکی زۆری خاکی هیندستانی لە ساڵی 321 پ.ز داگیرکردووە و پاشانیش سنووری ئەم دەوڵەتە لە سایەی ئاشۆکایدا، دەگاتە لووتەکە لە ساڵی 260 پ.ز لە ئەفغانستانەوە دەستپێدەکات هەتاوەکو دەگاتە باشووری هیندستان. ئەمەش بەهێزترین دەوڵەتی هیندی بووە لە مێژوودا.

کۆمەڵگەیەکی بەهێز

نووسەر پێی وایە، گەشەکردنی کۆمەڵایەتی هیندییەکان هەر زوو پێش گەشەکردنی سیاسی و ئابووریش کەوتووە، ئەوەش لە سایەی کۆمەڵێک باوەڕی ئایینی و کردەی کۆمەڵایەتیەوە، ژمارەیەک کولتوری هاوبەشی لێ نیشتەجێ بووەو کە نیشانەی شارستانی جیهانی پێوەیە. ل 243 . بەرگی یەکەم

لەمەشدا ئایینی هیندۆسی رۆڵی زۆری هەبووە، ئەم ئایینە بە تایبەتی لە رێگەی دابەشكردنی کۆمەڵگەوە بۆ چەند سێکتێک، توانیویەتی رۆڵی خۆی لەناو کۆمەڵگەدا بەهێز بکات، بە پێچەوانەوە هیچ کاتێک نەیهێشتووە، دەوڵەتێکی مەزن دروست بێت، چونکە لە بەرژەوەندی نەبووە.

کۆماری گوندەکان

خاڵێکی سەرنجڕاکێشی تر لە ئەزمونی هیندستاندا، بەهێزبوونی دەسەڵاتی گوندەکانە، کە نووسەر بە ” کۆماری گوندەکان” وەسفی دەکات و هیندییەکان بە ” پانچایات” ی ناودەبەن. نووسەر دەڵێت:

گوندەکان دامەزراوەی بەرێوبردنی ناوخۆیی خۆیانیان هەبوو، پشتیان بە دەوڵەت نەدەبەست بۆ دابینکردنی خزمەتگوزارییەکان، یەکێک لە وەزیفەکانی پانچایات، یاسایی بووەو کێشەی کۆمەڵایەتی چارەسەر کردووە. ل 235. بەرگی یەکەم

چۆن پیاوانی ئایینی کۆنترۆڵی کۆمەڵگەیان کردووە

لە لایەکی ترەوە نوسەر لەم کتێبەدا جەخت لەسەر چینێک یان سێکتێکی گرنگی کۆمەڵگەی هیندی دەکات کە ئەوانیش پیاوانی ئایینی یان ” براهمانەکان” دەکات. ئەمانە بە بڕوای فۆکۆیاما لە رێگەی سێ فاکتەرەوە توانیان کۆنترۆڵی کۆمەڵگە بکەن و دژی دروستبوونی دەوڵەتێکی بەهێز بوەستنەوە:

 یەکەم : بە پێی دابەشکردنی سێکتەکان کە لە چوار بەش پێکدێت : براهماییەکان، ” پیاوانی ئایینی “. دووەم: کشاترییەکان، واتە ” جەنگاوەرەکان”. سێهەم: ڤایشیاکان، واتە ” بازرگان”نەکان، چوارەمیش :سودراکان واتە ” خەڵكی رەش رووت و زۆرینەی خەڵکی.

بە پێ ئەم سیستەمی سێکتە بێت، تەنها بەشێکی کۆمەڵگە دەبنە جەنگاوەر، واتە دەوڵەت ناتوانێت هەمیشە تەواوی کۆمەڵگە بجوڵێنێت و خەڵكی بکاتە سەرباز، بەڵکە تەنها سێکتی جەنگاوەران بۆیان هەیە ببنە سەرباز. ئەمە جگە لەوەی ناهێڵێت سوپایەکی گەورەو بەهێز دروست بکەیت، بگرە جەنگاوەرانیش دەکاتە نوخبەیەکی ئەرستۆکراتی دوور لە خەڵكی.

دووەم هۆکاریش بەدەستی براهامییەکانەوە، دروستکردنی کۆمەڵێک گرووپی فشار یان دەوڵەتی بچووک لە هیندستان کە بە دەوڵەتی ” گوندەکان ” ناویدەبەن.

 سێهەمین رێگاش خوێندەواری بووە، بە پێی ئایینی هیندۆسی تەنها نوخبەیەکی بچووک بۆی هەبوو خوێندەوار بێت کە ئەوانیش پیاوانی ئاینین.

ئەمانەش هەمووی بوونە کارتی بەهێز بەدەستی پیاوانی ئایینی و نەیهێشت دەوڵەتێکی بەهێز لە هیندستان دروست بێت.

 

 

بۆچی داگیرکردنی هیندستان ئاسان بوو؟

ئەمەش پرسیارێکە تەواوی مێژوونوسانی هیندی و جیهانیشی پێوە خەریکردووە، بە بڕوای نووسەر چەند هۆکارێک لەپشت ئەمەوە بوون:

یەکەم : ئایینی هیندۆسی برەوی بە فکری ناتوندتیژیی دەدا، لەناو تەواوی کۆمەڵگەی هیندیدا ئەم فکرەیە زاڵ بوو. ئەمەش وایکرد کە سوپایەکی بەهێز و جەنگاوەر دروست نەبێت.

دووەم: لە پاش رووخانی ئیپراتۆریەتی ماوریا بەتایبەتی لە باکوور  ئیتر هیچ دەوڵەتێکی مەزن نەبوو کە خاوەنی سوپایەکی  بەهێز بێت ، تاوەکو نەهێڵێت خێڵە بەربەرییەکان  ئاسیای ناڤین داگیریبکەن.

داگیرکردنی ئاسن بووە حوکمکردنی قورس بووە

راستە  ئاینی هیندۆسی رۆڵی نێگەتیف هەبووە لە دروستنەکردنی دەوڵەتێكی بەهێز، بەڵام لە لایەکی ترەوە ئاینی هیندۆسی توانی کۆمەڵگەیەکی بەهێز دروست بکات، ئەمەش وایکردووە کە  داگیرکارەکان زۆر بە زەحمەت  حوکمی خۆیان بەسەر هیندستاندا بسەپێنن.

 

جیاوازی هیندستان و  چین

نووسەر گرنگی زۆری بە هەردوو وڵات ” چین و هیندستان” داوە، بە ووردی باسی مێژوو ، شارستانی، شێوازی حوکمڕانی، ئایین و لایەنی کۆمەڵایەتی بەتایبەتی بنەمای ” خێزان، خێڵ” ی لەم دوو وڵاتە کردووە. لە کۆتایشدا هەوڵیداوە جیاوازییەکانی نێوان ئەم دوو دەوڵەتە مەزنەی ئاسیا باسبکات.

ئەو خۆی بەوەوە سەرقاڵکردووە بۆچی هیندستان توانی سیستەمی دیموکراسی دامەزرێنێت،چین نەیتوانی، بۆچی چین دەتوانێت دەوڵەتێکی بەهێزی ناوەندی دامەزرێنێت کەچی هیندستان ناتوانێت؟!.

فۆکۆیاما پێی وایە، هۆکاری سەرەکی لەوەی کە هیندستان توانیویەتی سیستەمی دیموکراتی دامەزرێنێت پەیوەندی بە مێژووی سیاسی هیندەوە هەیە، چونکە هیچ کاتێک لە مێژووی ئەم وڵاتەدا دەوڵەتێکی بەهێزی ناوەندی نەبووە تەنانەت لەسەردەمی داگیرکاری ” مەغۆلی، ئینگلیزیشدا” ئەوانیش نەیانتوانیوە ئەم کارە بکەن، چونکە لەمەشدا کۆمەڵگەی هیندی لە رووی رێکخستنی  ناوچەیی و بەتایبەتی گوندییەوە زۆر بەهێز بووە.  بەپێچەوانەوە هەمیشە لە چین دەوڵەتێکی بەهێزی ناوەندی هەبووە، لەمەشدا ئایین و گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی رۆڵی هەبووە.

پاشان دەڵێت: هیچ کاتێک  بناغەیەکی کۆمەڵایەتی بۆ گەشەکردنی دەوڵەتێکی ستەمکاری لە ئارادا نەبووە، کە بتوانێت زۆر کاریگەرانە دەسەڵات چڕبکاتەوەو ببێتە هۆی ئەنجامدانی گۆڕانکاری قووڵ لە دامەزاروە کۆمەڵایەتییە بنەڕەتییەکاندا، بەو چەشنەی حکومەتی زۆردار کە لە چین و روسیادا سەری هەڵدا ل  بەرگی یەکەم 258

حکومەتی چین دەتوانێت گەورەترین بەنداوی جیهان دروست بکات، کە ئامانج لێی گەشەسەندنی ئابوورییە، بەڵام لەسەر حسابی ملیۆنان هاوڵاتی چینی، بەڵام حکومەتی هیندی هیچ کاتێک ناتوانێت ئەم پرۆژە گەورانە جێبەجێبکات، چونکە فشارێکی کۆمەڵایەتی بەهێز لەسەر دەوڵەت هەیە و ناتوانێت پلانەکانی سەربگرێت، ئەمەش راستە لە لایەکەوە پەیوەندی بە سیستەمی دیموکراسی هەیە، بەڵام هۆکاری سەرەکی ئەوەیە کە کۆمەڵگەی هیندی زۆر بەهێزترە لە دەوڵەتی ناوەندی .

گەشەسەندنی خۆرهەڵاتی کیشوەری ئاسیا

ناوچەیەکی  تری جیهان  کە لەم کتێبەدا گرنگی زۆری پێدراوە  خۆرهەڵاتی ئاسیایە، نووسەر لێکۆڵینەوەی ووردی لە بارەی گەشەسەندنی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ئاسیاوە کردووە، دیارە گەشەسەندی ئەم وڵاتانە لە جیهاندا بە شتێکی نا ئاسایی دادەنرێت،چونکە لەماوەیەکی ئێجگار کورتدا، گەشەی ئابووری خێرایان بە خۆوە بینیوە.  بە بروای فۆکۆیاما کۆمەڵێک هۆکار لە پشت ئەم گەشەسەندنەی وڵاتانی خۆرهەڵاتی ئاسیاوەن:

پێڕەوکردنی سیاسەتی بازاری ئازاد و  دەستێوەردانی دەوڵەت بۆ پێشخستن و گەشەسەندنی ئابووری وڵات، بوونی دەوڵەتی بەهێز، هەروەها بوونی کولتورێکی بەهێزی کارکردن و بازرگانی کە لەناو ئەو گەلانەدا بونی هەبووە، هەروەها هەستی نیشتمانپەروەریی و هاوڵاتی بونیش لەم ناوچەیدا بەهێزە.

نووسەر هەوڵیداوە بە درێژی باسی گەشەسەندنی ژاپۆن، کۆریای باشوور، هۆنگ کۆنگ، چین بکات، بە ووردی باسی مێژووی سیاسیی و ئابووری ئەم وڵاتانەی کردووە.  بەتایبەتی زۆر بە ووردی باسی ئەزموونی گەشەسەندووی ژاپۆن و چینەوە دەکات.

یابان پێش ئەوەی بە خۆرئاوا بگات، دەوڵەتێکی بەهێزی هەبوو، گەلێک لە خاسییەتەکانی بیرۆکراسی ڤێبەریانەی تێدابوو، هاوسەنگی نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگا، زۆر بەلای دەوڵەتدا شكابووەوە، گروپی کۆمەڵایەتی جیاجیای وەکو وەرزێران، بازرگانان، جەنگاوەران هەبوو، بەڵام بۆ کردەی پێکەوەییی خۆیان رێک نەخستبوو. ل 603 بەرگی دووەم

چین بیرۆکراسییەکی ناوەندیی لەسەر بناغەی لێوەشاوەیی دامەزراند کە هەشتسەد ساڵێک بەرلەوەی لە ئەوروپادا دەوڵەتی هاوشێوەی ئەم دروست ببێت، توانای هەبوو، دانیشتوانەکەی تۆمار بکات، باج  و خەرجییەکان یەک بخات ، کۆنتڕۆڵی سوپا بکات و  کۆمەڵگا بە یاسا بەرێوە ببات. ل .607 بەرگی دووەم

 

دەوڵەتی ئیسلام

بەشێکی گرنگی تری ئەم کتێبە بۆ مێژووی سیاسی و دەوڵەتی ئیسلامی تەرخانکراوە، فۆکۆیاما شارەزاییەکی زۆرباشی لە بارەی مێژووی سەرهەڵدانی و بڵاوکردنەوەی ئاینی ئیسلامە، لە سەردەمی حەزرەتی پێخەمبەرەوە هەتاوەکو دەوڵەتی عوسمانی. نوووسەر زۆر بەئاگاییەوە باسی ئەو قۆناغە گرنگانە دەکات.

نووسەر پێخەمبەر بە دامەزرێنەری قۆناغێکی مێژوویی نوێی سیاسی عەرەب دادەنێت، ئەو توانیویەتی عەرەب لە کۆمەڵگەیەکی خێڵەکی بۆ کۆمەڵگەیەکی دەوڵەتی و رێکخستنێکی نوێ بهێنێتە کایەوە.

 لەمبارەیەوە دەڵێت:

دەستوورەکانی پەیامبەر لە هەندێک رووەوە بە ئەنقەست دژە خێڵگەرایی بوون، تا ئەو رادەیەی بوونی ئۆمەتێکی گەردونی یان کۆمەڵی باوەڕدارانیان راگەیاند. دڵسۆزی ئەمانە بۆ خودا  بوو نەک بۆ خێڵ، ئەم گەشەکردنە ئایدۆلۆژییە زۆر گرنگ بوو بۆ خوڵقاندنی بناغەیەکی کردەیی دەستەجەمعی و جوغزێکی بەرینی متمانە بە یەککردن لە نێوان ئەواندا کە پێشتر کۆمەڵگەیەکی پەرتەوازە و بە گژیەکدا چوویان هەبوو. ل 266 . بەرگی یەکەم

 

 

 

بەربەریەت و دەوڵەتی مەدەنی

یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی کە هەتاوەکو ئێستا زۆربەی مێژوونوسان پێوەی خەریکن، چۆن خێڵە عەرەبییە بەربەرییەکان، توانیان پەلاماری دوو ئیمپراتۆری مەدەنی و بەهێزی وەکو ساسانی و  بیزەنتە بددەن؟ فۆکۆیاماش زۆر خۆی بەمەوە خەریکردووە. لە هەمووشی گرنگتر چۆن عەرەبەکان توانیان پاشتر دەوڵەتێکی بەهێز دروست بکەن.

گەرچی پاڵنەری پیاوانی خێڵە عەرەبییەکان ئایینی بووە، بەڵام دوای داگیرکردنی کۆمەڵگا دەوڵەمەندە کشتوکاڵییەکان، ئیتر هاندەرە ئابوورییەکانیش گرنگ بوون ، رووبەرێکی فراوانی خاک کەوتە دەستیان، کۆیلە، ژن، ئەسپ و موڵكی گواستراوەی زۆریان دەستکەوت، بەڵام گرفتی هەموو کۆچەرییە دڕندەکان یەک شتە: دابەشكردنی تاڵانییەکان بە شێوەیەک کە نەبێتە هۆی شەڕو شۆڕ لە نێوان جەنگاوەرەکاندا. ل 267 بەرگی یەکەم

لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:

زۆری پێنەچوو عەرەبە خێڵەکییەکان لە داگیرکەرەوە گۆڕان بۆ فەرمانڕەوای خاکە کشتووکاڵییە دەوڵەمەندەکان بە دانیشتوانەکانیانەوە، خەلیفە پێویستی بەوە نەبوو سەرلەنوێ ڕەورەوە دابهێنێتەوە بۆ ئەوەی دامەزراوەکانی دەوڵەت بونیات بکات، چونکە دەوربەریان نموونەی دەوڵەت یان ئیمپراتۆریەتی پێشكەوتوو بوون. ل 267 بەرگی یەکەم

 

 

هۆکاری سەرکەوتنی عەرەبەکان

فۆکۆیاما بە ووردی مێژوویی سەرەتاکانی بڵاوبوونەوەی ئایین و دەوڵەتی ئیسلامی داوە، دیارە ئەوەش بە پشت بەستن بە کۆمەڵێک سەرچاوەی مێژوویی. بەهێزبوون و گەشەسەندنی خێرای دەوڵەتی ئیسلامی، بە بڕوای نووسەر دەگەڕێتەوە بۆ چەند هۆکارێک:

یەکەم: عەقیدەی ئایینی، ئایین   ناسنامەیەکی نوێی بە عەرەبەکان دا و بەمەش توانی هەموویان لە ژێر چەتری ئایینێکدا کۆبکاتەوە لە گیانی خێڵایەتی رزگاریان بکات، هەرچەندە ئەمەش زەحمەت بووە، وەکو نووسەریش دەڵێت: شوناسی خێڵایەتی  رەگی لە قووڵایی کۆمەڵگای عەرەبییدا داکوتاوەوناتوانرێت هەروا بە سانایی بە فەرمانێک یان بڕیارێک ریشەکێش بکرێت. ل 270.  بەرگی یەکەم

دووەم: لاوازبوونی ئیمپراتۆریەتی فارسی و یۆنانی، کە هەمیشە لە شەڕو شۆڕدا بوون، ئەمەش بۆتە لاوازی بۆ ئەو دوو ئیمپراتۆریەتە.

 سێهەمیان: عەرەبەکان توانییان سوود لە شارستانی دەوڵەمەندی فارسیی و یۆنانی وەربگرن، بەتایبەتی لە رووی ئیداریی و دەوڵەتدارییەوە.

 

 

یەکەمین سیستەمی کۆیلایەتی

وەکو وتم نووسەر زۆر گرنگی بە مێژوویی عەرەبی و ئیسلامی داوە بەتایبەتی سەردەمە کۆنەکانی خەلافەتی ئیسلامی و شێوازی حوکمڕانی زۆر بەلایەوە مەبەست بووە. فۆکۆیاما پێی  وایە یەکەمین قۆناغی دامەزراندنی دوڵەتی مۆدێرن لە لایەن عەرەبەوە کاتێک بووە، کە لە جیاتی پشت بەستن بەهێزی سەربازی خێڵەکان، پشتیان بە کۆیلەی تورکی بەستووە، بەتایبەتی لەسەردەمی عەباسیدا، ئەمەش وایکردووە کە دەوڵەت خاوەنی هێزێکی سەربازی بەهێزبێت کە دووربێت لە گیانی خزمخزمێنە و خێڵایەتی و جۆرە سیستەمێکی مۆدێرن بووە.

لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:

سیستەمی کۆیلایەتی سەربازیی لە سەردەمی بنەماڵەی عەباسیدا لە سەدەی نۆیەمدا وەکو ئامڕازێک بۆ زالبوون بەسەر لاوازییەکانی لیڤییە خێڵەکییەکاندا و وەکو بناغەیەکیش بۆ هێزی سەربازی عەباسییەکان بەکاریانهێناون. بەتایبەتی لە سەردەمی خەلیفە مەمئمون”813″-832 ” هەروەها خەلیفە موعتەسەم” 832-844 “بەکارهێنانی کۆیلەی تورکی وەکو کرۆکی هێزی سەربازیی دەوڵەت لەو سەردەمەدا دەستیپێکرد. ل274 بەرگی یەکەم

بەڵام دواتر ئەم کۆیلە تورکانە دەبنە ترسێکی گەورە بۆ سەر دەوڵەتی عەباسی و ئەم دەوڵەتە دەرووخێنن و خۆیان دەبنە خاوەنی دەوڵەتەکە و لێرەشەوە کارەساتی گەورە دەستپێدەکات و دەوڵەتێکی ستەمکاری توورکی بەناوی عوسمانییەوە دروست دەبێت.

 

 

 

دەوڵەتی عوسمانی

دەوڵەتی عوسمانیش پانتاییەکی گەورە لەم کتێبە داگیر دەکات و نووسەر هەوڵیداوە لە رووی ئیداریی و سەربازییەوە  لێکۆلینەوەی وورد بکات بەتایبەتی لە رووی سەربازیییەوە باسی سوپای ئینکشاری دەکات و چۆن ئەم سوپایە دەبێتە کرۆکی ئەم دەوڵەتە ستەمکارە. لە لایەکی ترەوە ئەم نووسەرە زۆر ئاگاداری مێژوویی دەوڵەتی عوسمانی بوە، یەکێک لەو شتانەی کە بووە مایەی سەرنجم باسی سوڵتانێکی عوسمانی دەکات کە ناوی ” موحەمەدی سێهەم،” 1595 ٠1620″ ئەم سوڵتانە پێش ئەوەی ببێتە سوڵتان، نۆزدە  برای خۆی لە کۆشكدا کوشتووە. ل303 بەرگی یەکەم لەمەوە دڕندەییی ئەم دەوڵەتەمان بۆ دەردەکەوێت، سوڵتانێک رەحم بە براکانی نەکات ئیتر  دەبێت چۆن رەحم بە گەلەکەی بکات .

مێژووی دەوڵەتانی ئەوروپا

پاشان فۆکۆیاما واز لە رۆژهەڵات دەهێنێت و دەپەڕێتەوە بۆ ئەوروپا و بە درێژی باسی ئەزموونی وڵاتانی ئەوروپا دەکات . لەم کتێبەدا ئەوروپا پانتایی گەورە داگیر دەکات بەتایبەتی لە رووی مێژوویی حوکمڕانی دەوڵەتەکانەوە لە پێش هەمووشیانەوە ” فەرەنسا ، بەریتانیا، هەنگاریا، پۆڵندا، ئیتالیا ” دیارە پێشتر من ئاگاداری مێژوویی ئەڵمانیا و فەرەنسا و بەریتانیا و تا ڕادەیەکیش ئیتالیا و یۆنان بووم، بەڵام لەم کتێبەدا زانیاریی زۆری تێدایە لە بارەی ئەم وڵاتانە و زۆر وڵاتی تریش، خاڵێکی سەرنجراکێش بۆ من  دەوڵەتانی ” هەنگاریا و پۆڵەندا و دەنیمارک” خاوەنی مێژووییەکی  سیاسیی حوکمرانی زۆر گەورەو دەوڵەمەند بوون.

 نووسەر لەم کتێیەبدا بە چڕی باسی مێژووی سیاسی ئەوروپای کردووە” شۆڕشی فەرەنسا  هۆکارەکانی، شۆڕشی پیشەشازی، پێشكەوتنی وڵاتانی ئەوروپا، گەشەسەندنی یاسا و سەرەوەری یاسا و یاسای گشتی و رۆحی تاکگەراییی و سەرمایەداری” نووسەر زۆر بەجوانی باسی  هەموو ئەمانەی کردووە، بەراستی ئەم مێژووەش بۆ هەموو کەسێک گرنگە بیزانێت چونکە کاریگەری بەسەر مرۆڤایەتییەوە هەبووە.

 

ڕۆڵی کڵێسا لە ئەوروپا

هەروەها پانتاییەکی زۆر باشیشی بۆ مێژوویی کڵێسا لە ئەوروپا داناوە. ئەوەی بۆ من نوێ بوو دوو شت بوو ؛ یەکەم: کڵێسا رۆڵی سەرەکی لە  لە لاوازکردن و  لە ناوبردنی خێزانی تەقلیدیی و حوکمی بنەماڵە هەبووەو هەر ئەمەش وایکردووە کە ببێتە هۆی پێشکەوتنی گیانی ” تاکگەرایی” لە ئەوروپا. دووەم خاڵی گرنگ کڵێسا سەرەتا خەباتێکی زۆریکردووە بۆئەوەی خۆی لە حوکمی پادشاکان رزگار بکات، واتە سەرەتای جیابوونەوەی ئایین لە دەوڵەت لەسەر داواکاری کڵێساکان بووەو ئەوانیش لەم پێناوە خەباتێکی گەورەیان کردووە، بەڵام لە پاشان لە سەردەمی رێنانسازدا، دووبارە خەبات لە دژی جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت لەلایەن بیرمەندان و  فەیلەسووفانی ئەوروپاوە دەستپێدەکات.

پاپا گریگۆری ساڵی 1075 مافی ئەوەی لە پادشا سەندەوە کە بتوانێت ئەسقوفەکان لاببات و دابەمزرێنێت.ل360

خاڵێکی گرنگی تر ئەوەیە، کڵێسای ئەوروپا رۆڵی بەرچاوی هەبووە لە دانانی یاساکان و لە هەمووشی گرنگتر سەرەوەری یاسادا.

 

 

 

هۆکاری شۆڕشی پیشەشازی

نووسەر لە زۆر شوێندا باسی شۆڕشی پیشەشازی بەریتانیا دەکات و گرنگی زۆری پێداوە، هەروەها لە هۆکارەکانی بە باشی کۆڵیوەتەوە لەمبارەیەوە دەڵێت:

شۆڕشی پیشەشازی ئەنجامی تەنها بوونی چەند سەرچاوەیەکی داهات نەبوو، بەڵکو ژمارەیەک سیستەمی لاوەکیی پێکەوە کۆبوونەوەو بەرجەستەیان کرد: سیستەمێکی زانستی کە توانی لە چاودێریکردن و ووردبوونەوەکانەوە تیۆری گشتی ئامادە بکات، سیستەمێكی تەکنەلۆژی کە توانی ئەو زانیارییانە پیادە بکات و لەبوارە کردەییەکاندا بەکاریان بهێنێت، سیستەمێکی مافەکانی موڵکایەتی کە پاڵنەرەکانی داهێنانی تەکنەلۆژیی خوڵقاند، لە پاڵ کولتووریکی بزێودا کە زۆر تامەزرۆ بوو لە بارەی جیهانی دەرەکی شت بزانێت، سیستەمی پەروەردە و خوێندن کە زیاتر تەرکیزی  لەسەر راهێنانی قووتابیان بوو، لە بوارە زانستی و تەکنیکییەکاندا، لە کۆتایشدا سیستەمێکی سیاسی، کە پشتیوان و هاندەری بەدیهاتنی ئەم شتانە بوون بۆئەوەی لە هەمانکاتدا و پێکەوە روو بددەن. ل 609 بەرگی دووەم.

 

بۆچی روسیا توانی دەوڵەتی ێەها دروست بکات

هەمیشە ئەمە یەکێکە لە پرسیارە گەورەکان کە هەتاوەکو ئەمڕۆش چاودێرانی سیاسی دەیکەن، بۆچی هەمیشە لە روسیادا دەسەڵاتێکی ستەمکار و ناوەندی توانیووییەتی حوکم بکات، هیچ کەسێکیش هێندەی فۆکۆیاما نەیتوانییووە بە باشی وەڵامی ئەم پرسیارە بداتەوە. بە بڕوای فۆکۆیاما چەند هۆکارێک رۆڵیان لەمەدا هەبووە:

یەکەم : جوگرافیا .

جوگرافیا فراوانەکەی و بونی دەشتی تەخت و کراوە وایکردووە هەمیشە رووبەروی هێزی داگیرکەری بیانی گەورە بێتەوە، راستە ئەمە ترسێکی گەورەی دەرەکی بووە، بەلام لەهەمانکاتیشدا رێگای خۆشكردووە بۆ سەپاندنی حوکمێکی ناوەندی توند، چونکە هیچ هێزێکی خانەدان ، نەیتوانیوە دژی حوکمی تزارەکان بوەستێتەوە.

دووە: : فیئودالیزم و حوکمی دەرەبەگایەتی لە ئەوروپا نزیکەی هەشت سەدە مێژوویی هەبوو، بە پێچەوانەوە لە رووسیا حوکمی دەرەبەگایەتی و ناوچەیی تەنها دوو سەدە مێژووی هەبوو، هەمیشە دەرەبەگەکان ناچاربوون، ملکەچی حوکمی تزارەکان ببنەوە، لە ئەوروپا دەرەبەگەکان لە قەڵاکان دەژیان، بەڵام لە روسیا لە شارەکاندا، ئەمەش بواری داگیرکردنیان ئاسانتربوو.

سێهەم : هیچ کاتێک لەمێژوویی کۆنی سیاسی و ئاینیشدا، سەروەری یاسا بوونی نەبووە لە روسیا. بە پێچەوانەی کڵێسای کاتۆلیکیەوە، کڵێسای بیزەنەت ” ئەرتەدۆکسی روسیا” کێشەی لەگەڵ رژێم نەبووە، ئەو هەر لەسەرەتاوە خاوەنی دامەزراوەی خۆی بووە خۆی قەشە و پیاوە ئاینییەکانی داناوە، بگرە بە پێچەوانەی ئەوروپاوە، زۆرجار کڵێسا پشتگیری حوکمی دەسەڵاتی رەهای پاشایەتی کردووە .

چوارەم: بوونی سیستەمی خاککۆیلەیی ” جووتیاران وەکو کۆیلە مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرا”، ئەمەش وایکردووە کە زۆرجار جووتیارەکان لە دەستی دەرەبەگەکان راپەرێن، دەرەبگەکانیش بە ناچاری پێویستیان بە دەسەڵاتی ناوەندی بەهێز هەبووە بۆ ئەوەی پارێزگاری لە بەرژەوەندی خۆیان بکەن.

پێنچەم: هیچ کاتێک بیری لیبڕالیزم، هومانیزم، سەروەری یاسایا، دیموکراسی، مۆدێرنە، وەکو ئەوروپا نەیتوانیوە جێگەی خۆی لە روسیادا بکاتەوە. ل575. بەرگی یەکەم

 

 هۆکاری دواکەوتوویی ئەفریقا

کیشوەری ئەفریقا یەکێکە لە کیشوەرە گەورەکانی جیهان، لەهەمانکاتیشدا خاوەنی سەروەت و سامانێکی ئێجگار گەورەی سەرزەویی و بن زەوییە،لێ ئەم کیشوەرە مەزنە ماوەی چەندین ساڵە بەدەست ” داگیرکاریی، هەژاریی، برسێتی،دواکەوتوویی، گەندەڵی، شەڕو جەنگی ناوخۆ و نا ئارامی ، دیکتاتۆری” یەوە دەناڵێنێت. فۆکۆیاما لەم کتێبەیدا پانتایی گەورەی بۆ ئەفریقا داناوە ، شرۆڤەیەکی زۆر قووڵی بۆ کردووە.

فۆکۆیاما ئاماژەی بۆ سێ هۆکاری گرنگ کردووە کە ئەوانیش بریتین لە:

یەکەم:  کەمی ژمارەی دانیشتوان، هەرچەندە رەچەڵەکی مرۆڤی سەرەتایی دەگەڕێتەوە بۆ کێشوەری ئەفریقا، بەڵام بە پێی زۆربەی سەرچاوە مێژووییەکان بێت، ژمارەی دانیشتوانی ئەفریقا لە چاو کێشوەرەکانی تر کەمتر بووە، ئەفریقا تەنها لە ساڵی 1975 ژمارەی دانیشتوانی گەیشتۆتە ئاستی ئەوروپا. لە ساڵی 1990دا لە ژاپۆن 118 کەس بۆ یەک کم چوارگۆشە ژیاون، کەچی لە بیابانی ئەفریقا، 4.4 بۆ هەر کم چوارگۆشە.

دووەم : دواکەوتوویی تەکنەلۆژیا، هەر لەدێر زەمانەوە کشتوکال پشتی بە باران بەستوەو هەوڵیان نەداوە ئاودێریی پێشبخەن و  ئاگایان  لە پیشەشازی ئاسن نەبێت.

سێهەم : جوگرافیا، بە پێچەوانەی ئەوروپا و ئاسیاوە، دەوڵەتە بەهێزەکان بۆیە سەریانهەڵد،ا چونکە ئەو ناوچەیەی داگیریان کردبوو، تەخت بوو، بە پێچەوانەوە لە ئەفریقا بوونی دارستانێکی ئیستوایی گەورەو بیابانی گەورەو فراوان، رێگری گەورە بوون لە دروستبوونی دەوڵەتێکی بەهێزی ناوەندی، تەنها لەو ناوچانە دەوڵەتی بەهێز دروستبوون، کە دەتوانرێت ئەسپ و حوشتر تێیدا بەکاربهێنرێت. هەروەها زۆربەی رووبارەکان جگە لە ” نیل” بەکەڵکی کەشتیوانی نایەن، هەربۆیە شارستانی کۆنی میسری لە پەنا نیل دا دروستبووە.

چوارەم: زاڵبوونی خێلایەتی بەسەر ئینتمای نیشتمانی، هەتاوەکو ئێستاش ئەم هەستە زاڵە، تەنانەت نووسەر پێی وایە، بەشێکی زۆری نەژاد و نەتەوە ئەفریقییەکان، زیاتر خێڵن، نەک نەتەوەو ئێتنی.

پێنچەمیش؛ هێزە کۆڵۆنیالیستەکانی ئەوروپا، هیچیان نەکردووە بۆ ئەوەی بنەمایەکی دەوڵەتی مۆدێرن لەم کیشوەرە دروست ببێت. ل 510. بەرگی دووەم .

 

 

سیمای دەوڵەتە ئەفریقییەکان

نووسەر زۆر بە ووردی باسی سیمای ئێستای حوکمداری لە کیشوەری ئەفریقا دەکات، کە زیاتر دەوڵەتی فاشیلن، دوورن لە دەوڵەتی مۆدێرنەوە. لەمەشدا بە ووردی باسی سیماکانی ئەو دەوڵەتانە دەکات و دەڵێت:

1/ بە کەسییکردن حکومەتەکان لە ئەفریقا، سەرکردەکان نێرینەن، خۆیان لە وێنەی باوکدا دەبینن، وەکو سەرۆکێکی مافیا وان.

2/ لەناو حزبەکاندا ئایدۆلۆژیا هیچ رۆڵی نییە،  بە پێچەوانەی ئەوەی ئەوروپاوە.

3/ دەسەڵاتی سەرۆک زۆرە، هیچ بەسەر یاسادانەران، دادگاکان، یان وەزارەتەکان دابەش نەکراوە، دەستووریش هیچ رۆڵی نییە.

4/ بەکارهێنانی سامانی دەوڵەت  بۆ پەیداکردنی پشتیوانی سیاسیی کە ئەنجامەکەی تەشەنەکردنی دەستەگاریی و چڵکاوخۆرییە.

دامەزراندنی خەڵكی وەکو مووچەخۆری حکومەت، بۆ نموونە لە کۆنگۆ  دا 1990  لەسەردەمی دیکتاتۆر مۆبۆتۆ سیسیکۆنی 165 هەزار مووچە خۆری هەبوو.

5/ نەبوونی سیستەمی بیرۆکراسی، زۆربەی وڵاتە ئەفریقییەکان لە رووی سیستەمی بیرۆکراسی دەوڵەتییەوە لاوازن .

6/ خراپی سیستەمی باج وەرگرتنی حکومی  لە کیشوەری ئەفریقا .

7/ نەبوونی خزمەتگوزاری ” پەروەردە، تەندروستی ، تەنها  لە دەوروبەری شارەکان هەیە و لەدەرەوەی شارەکان لاوازە یان هەر نییە..

8/ دەوڵەت دەسەڵاتی تەواوەتی بەسەر هەموو ناوچەکان نەنییە. ل501.  بەرگی دووەم

ئەمریکای لاتین

فۆکۆیاما گرنگیی زۆری بە رەوشی سیاسی و ئابووری وڵاتانی ئەمریکای لاتین داوە، دیارە نابێت ئەوەشمان لەیادبچێت کە فۆکۆیاما ماوەیەکی زۆر راوێژکاری وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکا بووە، هەمیشە ئەم ناوچەیەش  گرنگی گەورەی لە سیاسەتی دەرەکی ئەمریکادا هەبووە. نووسەر زۆر بە قووڵی  باس لە کێشەکانی ئەم کێشوەرە دەکات، بە بڕوای نووسەریش کێشەکانی ئەم کێشوەرە بۆ کۆمەڵێک هۆکار دەگەڕێتەوە لەوانە:

1/ جوگرافیا

 نووسەر پێی وایە  جوگرافیا رۆڵی گەورەی هەبووە بۆ ئەوەی دەوڵەتی مۆدێرن یان دەسەڵاتێکی ناوەندی بەهێز لەم کێشوەرە دروست نەبێت، چونکە  سروشتێکی سەختی هەیە، بۆ نموونە  بوونی دارستانە مەزنەکەی ئەمازۆن، زنجیرە شاخەکان، لەمبارەیەوە دەڵێت:

 کەشوهەوا و جوگرافیا بەشێکن لەو نوقسانییە نەژادییەی لە سەرچاوە بنەڕەتییەکانی ئەمریکای لاتین دا هەیە . ل 446. بەرگی دووەم.

2/ نایەکسانی کۆمەڵایەتی

 کێشەیەکی گەورەی تری ئەم کێشوەرە ئەو نایەکسانییە کۆمەڵایەتییە گەورەیەیە کە لە وڵاتانی کێشورەکە هەیە، دیارە ئەمەش بە یەکێک لە میراتییەکانی کۆڵۆنیالیزمی ئیسپانی و پورتوگالی دادەنرێت.

 

3/ خراپی کۆڵۆنیالیزمی ئیسپانیی و پوروتوگالی

 هۆکارێکی تری کێشەکانی ئەم وڵاتانە،  قۆناغی کۆڵۆنیالیزمی ئیسپانیی و پورتوگالییە، چونکە ئەوان بە دڕندانەترین شێوە ئەم کێشوەرەیان رەتاندۆتەوە، هەروەها هەوڵیانداوە لە رووی دیمۆگرافییەوە، دانیشتوانی ناوچەکە بگۆڕن، خەڵكە رەسەنەکەی بەهۆی نەخۆشی و کشتوبڕەوە لەناوبەرن. هەر لەساڵانی یەکەمی داگیرکاری ئەواندا نزیکەی 90% هاوڵاتی رەسەنی ئەمریکای لاتین بە نەخۆشی مردوون. هەرئەمەش وایکرد   کە لە ئەفریقاوە کۆیلە بهێنن ل 431 بەرگی دووەم.

 لەلایەکی تریشەوە ئەم دوو کۆڵۆنیا ئەوروپییە نەیانتوانی سیستەمێکی بیرۆکراتی باش لەم وڵاتانە دامەزرێنن، بەڵکە سیستەمێکی لەرزۆکیان هەبوو، ئەوان تەنها گرنگیان بە کۆکردنەوەی باج و دزینی سامانی ئەم کیشوەرە دەدا.

ئەمریکی لاتین بە نقوسانی لەدایک بوو ئیسپان و پورتتوگالییەکان تۆوی دامەزراوە دەسەڵاتخوازو مێرکانتیلەکانی خۆیان لە جیهانی نوێدا چاند. وەکو وەڵامێک بۆ ئەو دەرفەتە ئابووریانەی لەوێ بەسەریاندا کەوتن، ئەم کارەشیان کرد، ئەو پێکهاتە چینایەتییەیان بەرهەمهێنایەوە کە لە نیمچە دورگەی ئیبیریادا هەبوو، هەروەها سیستەمێکی سیاسیشیان دامەزراند، کە تێیدا دەوڵەتێکی دەسەڵاتخواز لە ژێر رکێفی دەستەبژێرە  لۆکالەکاندا بووەو نەیاندەتوانی بەسەریاندا باڵا دەست بێت. ل 441 . بەرگی دووەم.

 

4/  ڕۆڵی نێگەتیفی سەرکردە رزگاریخوازەکانی ئەم کیشوەرە

خاڵێکی گرنگی تر کە نووسەر ئاماژەی پێدەدات و من پێشتر ئاگام لێی نەبوو، مەسەلەی شۆڕشی رزگاریخوازی گەلانی ئەمریکای لاتینە، کە بەشێکی زۆری ئەوانەی لە دژی هێزە کۆڵۆنیاکان دەجەنگان، خۆیان پێشتر دەسەڵاتداری ئەم کیشوەرە بوون. لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:

بەشێکی زۆری ئەوانەی کە خەباتی رزگاریخوازیان لە دژی کۆلۆنیالیزمی ئیسپانیی و پورتوگالی کرد، هەر ئەو چینە لۆکالییە دەسەڵاتدارە بوون، کە لە سەردەمی کۆڵۆنیا حوکمی ئەو کیشوەریان دەکرد، لەبەرئەوە جیاوازیی چینایەتییەکە وەکو خۆی مایە.

لەلایەکی تروە نووسەر پێی وایە  ناسیۆنالیزم و نیشتمانپەروەرێتی لەهیچ فۆرمێکی هاوشێوەی ئەوروپا  دەرنەکوت. ل449

5/ نەبوونی جەنگ

خاڵێکی تر کە نووسەر ئاماژەی پێدەدات نەبوونی جەنگی گەورەیە لە نێوان دەوڵەتانی ئەم کیشوەرە. لەمبارەیەوە دەڵێت:

 لە کیشوەری ئەمریکا لاتیندا جەنگی گەورە لە نێوان دەوڵەتەکاندا رووی نەداوە، بگرە زیاتر لەم وڵاتانەدا جەنگی ناوخۆ روویداوە، ئەمەش وایکردووە کە هەستی ناسیۆنالیزمی بەو شێوەیەی ئەوروپا گەشە نەسێنێت. هەروەها هەر ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی کە دەوڵەتی مۆدێرن و ناوەندی بەهێز دروست نەبێت. ل449 بەرگی دووەم.

ئەمریکا

گەشەسەندنی سیستەمی سیاسی ئەمریکا پانتایی گەورەی لەم کتێبە داگیردەکات، نووسەر مێژووی سیاسی ئەمریکا زۆر گرنگی پێداوە، هەر کەسێک بیەوێت لە سیستەمی سیاسی و ئیداری ئەمریکا تێبگات، بەدڵنیاییەوە دەبێت ئەم کتێبە بخوێنێتەوە، چونکە نووسەر زانیاری زۆری لەمبارەیەوە پێیە و خۆیشی پێشتر بەشێک بووە لە سیستەمی سیاسی ئەمریکا و هەتاوەکو ئێستاش لە بڕیاری سیاسییەوە نزیکە.

کێشەکانی سیستەمی سیاسی ئەمریکا

بە بڕوای نووسەر لە ئێستادا سیستەمی سیاسی ئەمریکا رووبەروی کۆمەڵێک گرفتی سەرەکی بۆتەوە کە ئەوانیش بریتین لە :

 1/ بێ متامنەیی خەڵکی بە حکومەت .

2/ بەهێزبوون و گەشەسەندنی رۆڵی لۆبییەکان لە ناو کۆنگرێس  و حکومەتدا

3/ خراپی یاسای باج دان

4/ گەڕانەوەی حوکمی بنەمەڵەکان وەکو ” کەنەدی، بوش، کلینتۆن”

5/نەبوونی هۆشیاری سیاسی و  بەشدارینەکردنی خەڵکی لە پرۆسەی سیاسی ئەمریکا

6/گەڕانەوەی جەمسەرگەریی و  ئەوەی کە نووسەر ناوی لێدەنێت”ڤیتۆکراسی”

 هەموو ئەمانەش وا دەکەن کە سیستەمی سیاسی ئەمریکا لاواز بێت یان لەناوبچێت.

ئەگەری لەناوچونی سیستەمی سیاسی ئەمریکا

 

لەمبارەیەوە نوسەر دەڵێت:

ئەمریکا وەکو یەکەمین و پێشکەوتووترین دیموکراسی لیبڕاڵ لە جیهاندا لە هەموو سیستەمە سیاسییە دیموکراسییەکانی دیکە زیاتر بەدەست گرفتی داڕمانی سیاسییەوە دەناڵێنێت . ل 808بەرگی د ووەم

یان دەڵێت :

لەگەڵ تێپەڕینی کات  سیستەمی سیاسی ئەمریکا  بەرەو هەڵدێر و داڕمان چووە، چونکە سیستەمە کۆنەکەی پشکنین  و هاوسەنگکردن قووڵتر بۆتەوە و تا دێت زیاتر چەقدەبەستێت لەگەڵ بونی جەمسەرگیرییەکی توندا ئەم سیستەمە ناسێنتەرییە کەمتر و  کەمتر دەتوانێت نوێنەرایەتی بەرژەوەندی زۆرینە بکات، بەڵکو دەبێتە نوێنەری دید و بۆچوونی گرووپەکانی بەرژەوەندی و رێکخراوە چالاکەکان ، کە پێکەوە ناتوانن سەروەری گەلی ئەمریکا بەدیبهێنن.848 بەرگی دووەم

یەکەم حکومەتی نا شەخسی لە ئەمریکا

ئەوەی بەلای منەوە زۆر نوێ بوو، مێژووی سیاسی ئەمریکایە، نووسەر لەم کتێبەدا زانیاری زۆری نووسیوە. هەتاوەکو کۆتایی سەدەی نۆزدە، ئەمریکاش جۆرە حکومەتێکی هەبووە، کە رێک وەکو حکومەتە فاشیلەکانی ئێستای  ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریکای لاتین وابووە.

یەکەمین هەوڵیش بۆ دورخستنەوەی دەزگای حکومی لە هەژمونی دەستەگەرایی و خزمخزمێنە ساڵی 1883  بووە، ئەوکاتە دائیرەی  دارستان دەبێتە سەرەتای دامەزراندنی حکومەتی ناشەخسی و  نا دەستەگەرایی لە ئەمریکا ، ئەمەش پاش کێشەی سووتاندنی دارستانەکەوە دروست بووە.

لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:

حکومەتی ئەمریکا لە سەدەی نۆزدە سیستەمێكی دەستگەرایی هەبوو، تێیدا پۆستە گشتییەکان بە دەست پارتە سیاسیەکانەوە بوون و ئەوانیش بەپێی خزمخزمێنە و وەکو بەرتیل و دەمچەوەرکردن دابەشیان دەکردن 769 ، بەرگی دووەم

خاڵێکی گرنگی تر کە زانیارییەکی نوێ بوو بەلای منەوە، ژمارەی ئێستای کارمەندنای حکومی ئەمریکایە. ساڵی 2005 ژمارەی کارمەندانی حکومەت 1.8 ملیۆن کارمەند بووە، ل 779. بەرگی دووەم

واتە  ژمارەی مووچەخۆرەکانی ئەوان  کەمێک لە هی ئێمە زیاترە، لەکاتێکدا ئەمریکا زلهێزێکی جیهانییە و ئێمەش هێشتا نەبووینەتە دەوڵەت.

 

ئیسلامی سیاسی

مەسەلەی بەهێزبوون و گەشەسەندنی ئیسلامی سیاسی، پانتایی گەورەی لەم کتێبەدا هەیە، نووسەر چ لەبەرگی یەکەم و چ لەبەرگی دووەمدا، لێکۆڵینەوەی ووردی لەبارەوە کردوون و قسەی خۆی لەو بارەیەوە هەیە.  نووسەر پێی وایە: سەرهەڵدانی ئیسلامی سیاسی لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، پێویستە  لە زۆر رووەوە وەکو فۆرمێکی شوناسی سیاسی ببینین نەک مەسەلەی بوژاندنەوەی ئایین لە خۆیدا. ل 732 بەرگی  دووەم

هۆکاری دروستبوونی ئیسلامی سیاسی

 پاشان لەبارەی هۆکارەکانی دروستبوون و گەشەسەندنی ئیسلامی سیاسییەوە فۆکۆیاما دەڵێت:

  بۆ ماوەی نەوەیەک دوای سەربەخۆیی لە کۆڵۆنیالیزم، ناسیۆنالیزمی عەلمانی  وەکو سەرچاوەی شوناس کاریکردووە، بەڵام لە حەفتاکاندا و بەهۆی نشوستییەکانی لە گەشەی ئابووریی و دابەشکردنیدا، هەروەها دۆڕاندەکانی لە پرسی وەکو ململانێی ئیسرائیل و فەلەستیینەکاندا، کەوتە پاشەکشەکردن. ئەمەش بووە هۆی بەهێزبوونی رەوتە ئیسلامییەکان. ل 732 . بەرگی دووەم

ئایین جێگای شوناس دەگرێتەوە

دواتریش دەڵێت:

ئایین ئەو بۆشایەی پڕکردەوەو بوو بە سەرچاوەیەکی روونتری شوناس بۆ ئەو خەڵکانەی تازە هاتوونەتە شارەکان و لە ئێستاشدا سەتەلایت و تە؛لەفزیۆن و ئینتەرنێتیان لەبەردەستدایە ، یەکێک لە هۆیەکانی گوڕ و تینی ئیسلامی سیاسی ئەمڕۆ ئەوەیە، کە دەتوانێت لە یەک کاتدا ، باس لە پرسەکانی شوناس، ئایین، هەروەها چینی کۆمەلڵیەتی بکات . ل 733 بەرگی دووەم .

کورد

لەم کتێبە دوو بەرگییەدا نووسەر تەنها بەیەک دێر باسی کورد دەکات، ئەوەش کاتێک باسی رۆڵی جوگرافیا دەکات لە مانەوە گەشەسەندنی رۆحی خێڵگەرایی . لە 130 بەرگی یەکەمدا دەڵێت:

چیاکان مانەوەی فۆرمەکانی رێکخستنی خێڵایەتی لەگەلێک ناوچەی جیهاندا لێکدەدەنەوە، وەکو ئەفغانستان، هەرێمی کوردەکانی تروکیا و عیراق و ئێران و سوریا.

چەند سەرنجێک

دیارە نایشارمەوە ئەم کتێبە یەکێکە لە کتێبە باشە فکرییەکان کەلەم جەند ساڵەی پێشوودا کراوەتە کوردی، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا من وەکو خوێنەرێک چەند سەرنجێکم هەبوو، لێرەدا بە کورتی باسیان لێوە دەکەم.

دیدێکی  نا- ڕۆژئاوایستی

یەکێک لەو خاڵە جوانانەی فکری فۆکۆیاما ئەوەیە بە تێڕوانینێکی غەرەبزادەییەوە سەیری جیهان ناکات، لەوانەبێت لەمەشدا بنەچەی خۆی ڕۆڵی هەبێت چونکە ئەو لە ئەسڵدا ژاپۆنییە، لە لایەکی تریشەوە بەرزی ئاستی ئەکادیمی وایلێکردووە کەبە تێروانینێکی مرۆڤانە و ئەکادیماینەوە سەیری مێژووی جیهان بکات. هەمیشە بیرمەندە رۆژئاواییەکان لە هەموو بوارەکانی ژیاندا، رۆژئاوایان بە سەنتەری جیهان داناوە، وایان لە جیهان گەیاندووە هەمیشە ئەوە رۆژئاوایە کە سەرچاوەی فکر و فەلسەفە و هونەر و زانست و ئیداری دەوڵەت بووە، بەڵام لە راستیدا ئەمە توندڕەوییەکی ناشیرینە، چونکە مێژووی مرۆڤایەتی لەهەموو شوێنێکدا هەوڵی دەوڵەمەندەکردنی دراوە.

ئێمە کە باسی فکرو سیاسەت دەکەین، زیاتر یۆنانی کۆن و رۆمان بە سەرچاوە دادەنرێت، بەڵام لە راستیدا کۆمەڵێک شارستانی تری جیهان، لە پێش ئەوروپییەکانەوە لە هەموو روویەکی ژیانەوە، ئەزمونی باشیان هەبووە بەتایبەتی هیند و چین. نووسەریش لەم کتێبەیدا بە دیدیكی ئەکادیمیانەوە ئەزمونی ئەم دوو شارستانییەی باسکردووە.

تارمایی مارکس

دیارە فۆکۆیاما یەکێکە لە بیرمەندە لیبڕاڵەکان و لەهەمانکاتیشدا یەکێکە لەو فەیلەسووفانەی کە هەمیشە دژی فکری مارکسیزم بووە، لەم کتێبەشیدا هەر لە سەرەتای کتێبەکەوە هەتا کۆتایی کتێبەکە، تارمایی مارکس دیارە و نووسەر بە چەپ و راست ، رەخنە لە بۆچوونەکانی دەگرێت و زۆرێک لە بۆچوونەکانی مارکس رەت دەکاتەوە بەتایبەتی بۆچوونەکانی لەبارەی دروستووبین دەوڵەت، خێزان، موڵکایەتی، جەنگ ، یەکسانی کۆمەڵایەتی، شۆڕش.

 

 

با سنەکردنی شارستانییە کۆنەکان

هەرچەندە نووسەر هەوڵێکی زۆریداوە کە تێگەیشتن لە مێژووی دەسەڵاتی سیاسی جیهان، بەڵام تاکە خالی لاواز بەلای منەوە ئەوەیە، کە نووسەر خۆی بە مێژووی شارستانییە کۆنەکان خەریک نەکردووە بەتایبەتی شارستانی میزۆپۆتامیا  و میسری کۆن، چونکە ئەم دوو شارستانیەتەش، مێژووییەکی گەورەیان لە سیستەمی سیاسی و ئیداریدا هەبووە، دەتوانین تەنها باسی یاساکانی حامورابی بکەین، کە سەرچاوەی  سەرەکی زۆربەی یاساکانی جیهان بووە، لێ نووسەر هیچ باسی شارستانی سۆمەری، بابلی، ئاشووری، ئەکەدی، میدیایی و فیرعەونی نەکردووە.

لە ڕووی چاپیشەوە دیارە پێمخۆشە سەرەتا دەستخۆشی لە کاک ئاوات بکەم، چونکە ماندووبونی زۆری کێشاوە بۆ وەرگێڕانی ئەم کتێبە، هەروەها دەزگای دواڕۆژیش کارێکی باشیکردووە کە ئەم کتێبەی چاپکردووە، بەڵام ئەم کتێبە چ لە رووی قەبارە و چ لە رووی کێشەوە زۆر قوورس و گەورەیە، باشتربوو لە چەند کتێبێکدا چاپ بکرایە،  بەمشێوەیە باشتر بوو بۆ خوێنەر .

 

 

 

دوا قسە

جگە لەو بابەتانەی کە باسمکردوون، کۆمەڵێک بابەتی گرنگی  زۆر لەم کتێبەدا باسکراون، کە هەموویان بۆ تێگەیشتن لە سیستەمی سیاسی گرنگن.  دەبێت ئەوەش بڵێم کە ئەم کتێبە یەکێکە لە کتێبە باشەکان کە لەبارەی سیستەمی سیاسی و ئیدارییەوە نووسرابێت، مێژوویی سیاسی زۆرێک لە دەوڵەتانی جیهانی تێدایە، هەروەها باسی کۆمەڵێک کێشەی گەورەی کردووە کە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێوەی دەناڵینێت بەتایبەتی ” گەندەڵی، دەوڵەتی فاشیل، سیستەمی ستەمکاری، بەهێزبوونی رەوتە ئیسلامییەکان و پۆپۆلیستەکان،،،هتد” هەربۆیە زۆر گرنگە و بەلای منەوە پێویستە هەموو ئەوانەی خۆیان بە ژیانی سیاسییەوە خەریکردووە ئەم کتێبە بخوێننەوە.

بەدڵنیاییەوە ئەم کتێبە یەکێکە لە کتێبە باشەکانی دەزگای دواڕۆژ کە لەم ماوەیەدا چاپ بووە، بەڵام بەداخەوە هەتاوەکو ئێستا هیچ رانانێک یان ئاوڕێک لەم کتێبە گرنگە نەدراوەتەوە،  دڵنیام کە وەرگێری هێژاش زۆر ماندووبوە پێوەی، ئەمەش گەورەترین کارەساتە کە رووبەروی کتێب چاپکردن دەبێت لەم قۆناغەدا، رۆژانە دەیان کتێب چاپ دەکرێت، بەڵام زۆرکەم خوێنەرمان هەیە و بەدەگمەنیش خێرومەندێک قسەیەکی خێر لەبارەیەوە بکات.

دووبارە دەستخۆشیش لە کاک ئاوات ئەحمەد دەکەم و هیوای سەرکەوتنی زیاتری بۆ دەخوازم.

 

 

 

سەرچاوە:

1/ فرانسیس فۆکۆیاما. ڕەگو ڕیشەی سیستەمی سیاسی. لە سەردەمی پێش مرۆییەکانەوە تا  شۆڕشی فەڕەنسا. وەرگێڕانی : ئاوات ئەحمەد سوڵتان. چاپی یەکەم. دەزگای دواڕۆژ بۆ ڕوناکبیری و راگەیاندن. سلێمانی. 2016.

2/ فرانسیس فۆکۆیاما. سیستەمی سیاسی و داڕمانی سیاسی. لە شۆڕشی پیشەشازییەوە بۆ بەجیهانیکردنی دیموکراسی. وەرگێڕانی : ئاوات ئەحمەد سوڵتان.  چاپی یەکەم. دەزگای دواڕۆژ بۆ روناکبیری و ڕاگەیاندن. سلێمانی. 2018.