ئەم نوسینە هەوڵێکە بۆ تاوتوێکردنی پرسیارێک: بۆچی گۆڕانکاری بێ ئاسۆ و دۆخی گشتی هەرێـم لەبنەبەست و بەستەڵەکێکی سەختدایە؟ ئاخۆ خەڵکی ئێمە ئەوەندە بێئاگاو ناهۆشیارە تانەتوانێت خۆی لە هیێزێکی کۆمەڵایەتییدا خواستەکانی بەرجەستەکات؟
سەرەتای کۆتاییەکە
هەست بەبێدەنگی و ماتییەکی کوشندەدەکرێت. لەکاتێکدا دەبوو چاوەڕێی ڕێگەچارەو بیری نوێى ڕزگاریخوازبین. ڕاستە، دوای هەموو شکست و تێکشکانیک، شۆکی کارەسات ماتی دەخاتەوە. بەڵام، پێدەچێت ئەو بێدەنگی و خۆکڕکردنەی خەڵکی کوردستان لەدوو ئەگەر تێنەپەڕێت: سزادان و تۆڵەکردنەو تفاندنەوەی ئەو هێزەسیاسیانەبێت کە لەپێناو بەرژەوەندی کورسی و بازرگانی نەوتدا، دەستی نەیارەکان دەگوشن و پەنجەی یەکتر دەشکێنن. یا ئەوەتا، خەڵک گەیشتە ترۆپکی نائومێدی و چاوەڕێی هاتنەوەی “شەیتانەکە” دەکات تا لەم بتەسیاسیانە ڕزگاری بکات. بۆیە، نەک ئەم بەزین و کۆستەی مانگی ڕابوردوو، بەهی خۆی نەزانێت. بەڵکو، بەتروسکاییەکی کۆتایی میرەکانی نەوت و بازرگانەکانی بزانێت.
هەڵبەت، لەئاستی هەر هەڕەشەو داڕمان و کارەساتێکدا، پەرچەکردارەکە یا بەرگری و تەقینەوەی دۆخەکەیە، یا پاشەکشەو تۆران و خۆدووخستنەوەیە. بەحوکمی کەسێتیمان کە سروشتیکی شاخەکی هەیە، پێدەچێت دووەمیانمان هەڵبژاردبێت! دواجار، هەرکامێکیشیان بێت، دەبێت دەستپێشخەریتر بێتەئاراوە. هێشتا ‘یەکێتی’ خەریکی دامێنی شێواوی خۆیەتی، ‘پارتی’ش بەتەمای گۆڕانی هەڵوێستی ئەمریکاو هێوربوونەوەی دۆخی سوریا و چارەنوسی کوردی لەوێ و گۆڕانکاری لەهەڵوێستی ئەردۆگان و پاڵپشتی ڕووسیایە.
بەڵام، گرەو لەسەر ئەو جۆرە ئاڵوگۆڕانە ناکرێت. چونکە، گرەنتی باشبوونی پێنییە. بۆیە، دەبێت هەوڵەکە لەناوخۆوەبێت. وەکچۆن “حکومەت” بارەکەی پێ ڕاستناکرێتەوە، دەرکەوت کە دووهێزە سەرەکیەکە هەرچی بارگەی چەک و تەقەمنیانە بۆ بەرگریکردن لەخاک و نیشتمان دانەناوە. ڕۆڵەکان لەپێناو پاراستنی سامان و پێگەکەنیاندا بەختدەکەن یا لەدژی میلەت بەکاریدەهێنن. وەکچۆن له حه‌ڤده‌ی شوبات نیشانیدا هێزی چەکدار بۆ سەرکوتکردنە نەک پاراستنی قەوارەی هەرێمەکە لەپەلاماری دەرەکی!
بەکۆتاگەیشتنی ڕەخنە
بێ زێدەڕەویی، “ڕەخنە” لەماوەی دوودەی پاش ڕاپەڕیندا هەرچی لەهەگبەیدابوو تەکاندی و خۆی خاڵیکردەوە. ئیتر دەکەوینە قۆناغی کۆتایی ڕەخنەگرتنی سیاسی و حزبی. چیتر، دۆخەکە دەرفەتی بۆ مکوڕبوونی لەرەخنە نەهێشتۆتەوە، بەئەندازەی دۆزینەوەی ڕێگەچارەو دەریچەی نوێ. پاشان، لەدوای ئەو کۆستە نەتەوەیی و نیشتمانیەی پاش ڕیفراندۆم، ڕەخنەگرتنیش چووە نێوگەمەی دەستسڕین بەیەکترو مانەوە لەزۆنی ڕەش و سپیدا. هەردووحزبە سەرەکیەکە لەڕوداوەکانی شازده‌ی ئۆکتۆبەردا بەتۆمەت بەخشینەوە و تاوانبارکردنی یەکتر بەدۆڕان، خیانەت، پاشەکشێ و بەکرێگیراوی ڕەخنەیان ئاڕاستەکرد.
ئیتر، ڕەخنەکان بەجۆرێک چێواشەکردن و فریودانی ڕای گشتی و هەڵهاتن بوو لەبەرپرسیارێتی ئاکامەکانی کارەساتەکە. میدیاو قەڵەمەکانیش لەژێر دروشمی ڕەخنەدا، بوونە بەشێک لەو بەرداشە. ئەوەی گووترا لەزۆنێکەوە بەناوی هەڵماڵینی ڕاستی لایەنەکەی تر، دەمامکی شاردنەوەی ناهەقی و بەرپرسیارێتی خودی زۆنەکە بوو. دابەشبوونی ‘گاڵتەجاڕی ڕەخنە’ بەسەر سلێمانی/هەولێردا، جگە لە پەردەپۆشکردنی گەمەی پشتەوەی روداوەکان، هیچیتر نەبوو.
لەم سۆنگەوە، پێویستە ئەقڵیەتێکی نوێ لەدەرەوەی ئەو دۆزۆنە بێتەئاراوە. ڕوانگەیەک ڕێگە چارەو میکانیزمی دەربازبوون پێشکەشبکات، نەک سوڕانەوە لەبازنەی گلەیی و تۆمەتبارکردندا. بەتەنها ڕەخنە لەفۆرمی قسەوباسدا هیچی لێنایەتەدی، جگەلە بێ هیواکردن و ساردکردنەوە نه‌بێت. دەبێت ڕەخنە بکرێتە ئاکتێکی جوڵاو لەبزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیداو ڕێنیشاندەری ئەلتەرناتیڤ بێت، نەک پڕکردنەوەی ڕۆژنامەو دیواری فەیسبوکەکان بە ڕاز و گلەیی و کوڕوزانەوە.
شکستی دیموکراسی یان نا – دیموکراسی؟
لەدوای ڕاپەڕینەوە جۆرێ لەدیموکراتیزەکردن هەبوو، بەڵام چ مۆدێلێکی دیموکراسی گەشەیکردوو کامەش پووکایەوە؟ ڕەنگە بەشێکیتری بێدەنگی و بێهەڵوێستی چینەکانی کۆمەڵگە، بۆ ئەو “شێوه سیستمە”ی کە ناوی دیموکراسی نانە(دەستەواژەکە دەگەڕێتەوە بۆ نوسەری تونسییە[i]) بگەڕێتەوە. چەقی سیاسەتی هەرێم، بریتی بوو لە: وابەستەکردن، دەمکوتکردن و دەستەمۆکردنی خەڵک بەپێدانی نان و موچەو کار. ئەوەی هاوڵاتیانی وابەستەی دەنگدان دەکرد، زەبری نان، بژێوی و دەرفەتی کار بوو. ئەم مۆدیلە نادروستەی بنیاتنانی دیموکراسی، دواجار ئەوەی لێکەوەتەوە: جەماوەر وەک هەنگ بەدوای گوڵەکەوە(مووچە)بن. کاتێکیش کە شیلەکە داچۆڕا پشتیتێبکەن. تەنانەت، لەئێستادا لەو پێناوەشدا پێشوازی گەڕانەوەی بەغدا دەکرێت!
لەبەرئەوەی ئەم سیاسەتە لەناخدا (نا-دیموکراسیانە) بوو، داروپەردووی بەسەر خۆیدا ڕووخاند. ئەمڕۆ خەڵکی پشتدەکەنە حکومەت و چیتر دەربەست بەو سەکردەو حزبانە نین، کەبوونە کۆمپانیای نەوت. هاتنەدەرەوەش لەقاوغی “دیموکراسی نان” بۆ دیموکراسی بەشدارەکی، پێویستی بەسازکردنی بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتیە.
دەستپێکی خەبات نەک بەسەرچوونی
کۆی ئاماژەکان ئەوە دەسەپێنن؛ خەبات لەئێستەوە دەستپێدەکات نەک تەواو دەبێت. ئەگەرچی، لەم ساتەوەختەدا گەلی كوردستان لە بازنەی دەوڵەتی ئێراق و لەنێوخۆی هەرێمیشدا، چیدیكە خەباتی چەكداری بۆ داخوازی مافەكانی ناكات. بەڵام، هێشتا لە پێناو ژیان و گوزەرانێكی شیاو و گونجاودا، دەبێت خەباتی سەرتاسەری درێژەی پێبدرێت.
لێرەدا باسى شۆڕش وەک هەوێنی خەباتی مەدەنی و سیاسی ناکەم. مەبەستم لەخۆڕێکخستنە لەنێو بزوتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی هەمەلایەندایه. واتە، باسى(مێتا – سەروو -شۆڕشە ) لەبەدەستهینانی مافە مرۆیی و مەدەنییەكان. خەباتى ناتوندوتیژی و ئاشتی دۆستی لەنێو كۆمەڵانی خەڵكیدا بەهەموو ئاین و نەژادو ئایینزاو بیروباوەڕێكەوە، مەرجێکی دروستى سیاسی و كۆمەڵایەتیيە. ئەم شێوازە ئەلتەرناتیڤ نیيە بۆ دەسەڵات یا حزبەكان، بەڵکو تەواوكەری ناتەواوی بارودۆخی سیاسی و كۆمەڵایەتییە.
بارودۆخی سیاسی ئێراق بەگشتی لەكێشەی بەڕێوەبردن، ململانیی نەتەوەو نەژادەكان و داننەنان بەمافی یەكتریدا تاڕادەی باری سیاسی و ئاسایشى پێوە هەڵەوگیربووە. لەئاستی كوردستانیشدا ململانێی حزبایەتی بۆتە فاكتەرێكی شێوێنەر لەتێگەیشتنی هاوڵاتیان بۆ ڕۆڵی حزبایەتی لەكاری سیاسییدا، تائەو ڕادەی خەڵكی چیدیكە پێیان وانییە كە حزبایەتی جگەلە شێوەكی دیكەی سامان كەڵەكردن و ڕایكردنی كاروباری گوزەران بێت. بنەماڵە حزب یەكێكە لە هەڕەشە سەرەكییەكانى پەرتبونی دەسەڵات و هێزی حوكمەتی هەرێم. هاوکات وەك جۆرە ڕێكەوتنێكی لێهاتووە، كە تەنها لەنیۆ ئۆرگان و دەسەڵاتە جیاجیاكانی حكومەت ودامەزراوەكاندا بێت و پەیوەندی بوونەکی بەهاونیشتمانیانەوە بچڕاوە. گۆڕەپانی سیاسی تا ئێستەش لەبوونی هێزێکی ئۆرگانیزەكراوی جەماوەری ڕانەهاتووە.
ئەوەی جێی پرسیارە: بۆ سەرهەڵدانی هێزێکی ئەلتەرناتیڤ دواكەوت؟ وەڵامەکە دووگومان درووستدەكات:
یەكەم: دەسەڵاتی كوردی دیموكراسی نەبووە و یەكلایەنانە ڕەچاوی بەكارهێنانی هێزي كردووە. جگەلە بۆ هێز، بۆ هیچ بکەرێکی تر لەدەرەوەی خۆی نەگەڕاوەتەوە.
دووەم: تا ئێستا هێزێكی جەماوەری نەیتوانیووە گلەیی و ڕەخنەی جەماوەرو هێزە سیاسییە پەراوێزكراوەكان ڕێكبخاتەوە ئاراستەیان بكات. کەموکورتی لەتێگەیشتنى ماناکانی دیموكراسی، مافی ڕا دەبربرین و ڕازینەبوون لەسیاسەت بەشێوەيەكی دیموكراسی جێی خۆی نەکردۆتەوە. لە پاڵ ئەم هۆكارانەدا، دەتوانین بڵێین: خەڵكی تاڕادەیەک لەجموجوڵ و بزاوتی سیاسی و كۆمەڵایەتی دڕدۆنگە. چونكە، ناتوانێ لەدەوری كێشەو پرسێك كۆبێتەوە کە بەدەم داواكارییەكانیەوە بێت.
سازکردنی بزوتنەوەی كۆمەڵایەتی
بزوتنەوەی كۆمەڵایەتی كۆچالاكییەكى ڕێكخراوە كە گۆرانی ڕیشەیی دەهێنێت یا ڕێگری لێدەكات و پارێزگاری لەشتێ دەکات. بەدەربڕینێکیتر، “هەوڵێكی گشتیيە لەپێناو بەديهێنانی ژیانێكی نوێ‌دا”. بزوتنەوەی كۆمەڵایەتیش لەئەنجامی: 1- بوونی ململانێ و 2- دروستكردنی ڕای گشتی و پیگەیاندنی سەركردەو سەرۆك و ڕیبەر کە سەركردایەتی بزوتنەوەی كۆمەڵایەتی دەکەن، دێتەئاراوە. یەكێكتر لەمیكانیزمی كاری سیاسی و كۆمەڵایەتی لەسیاسەتی هاوچەرخدا، گروپەكانی فشارە. ئەويش ڕێكخراو و ئۆرگان و كەسانە دەگرێتەوە كە ئامانجێكیان هەیە: فشار خستنە سەر ڕەوتی سیاسی حكومەت و چالاكیەكانی يا ئاڕاستەکردنی كە بە ئامانج و ویستی گشتی بكەوێتەوە. ئەمەش لەڕێگەی ڕێكخستن و كەمپیین(هەڵمەتی نارەزایی) و لۆبیكردن لەناو دامەرزاو و دەزگاو كەسایەتیەكانی نێو حكومەت. میدیاو تەكنەلۆژیای نوێ كاريگەری سەرەكيان لەزەقكردنەوەو دەرخستنی كێشەو پرسەكان بۆ لایەنی پەیوەندیدار لەحكومەتدا هەیە. هەبوونی گروپی فشارو ئۆپزسیۆن كرانەوی سیاسی دەگرێتەوە. ژێدەرێکیشە کەتاچەند سیستمى سیاسی فرەیی و بەشداری سیاسی قبوڵدەکات.
کام بزوتنەوەی کۆمەڵایەتی؟
بزوتنەوەیەك كە “ووردەسیاسەت” بكات، نەك جێ لێژكردن بەدەسەڵات سەرەکیترین ئامانجی بێت. مەبەست لە “ووردەسیاسەت”واتە هەڵسوڕانی سیاسییە لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی، نەك دامەزراوەی دەوڵەت و حكومەت كۆنترۆڵکردن گشت کایەکان. سیاسەت، بەواتا ئەرستۆییەكەی كە زیندەچالاكیەكی مرۆیی و دروستكردنی گیانی كۆمەڵایەتی و پیكەوەژیانە. ئامانجی گێڕانەوەی (هاوڵاتی- تاكی تۆراو) بۆ ناوسیاسەت وەك بەشێك لەژیان و ماناكانی بوونی كۆمەڵایەتی خۆی. واتە، لەکەمتەرخەمیکردن و خەمساردی بەرامبەر سیاسەت بۆ كارو هەڵسوڕان و داكۆكیکردن لەمافەكان.
لەم سەردەمەدا خەڵكی بێزارو ناڕازییە لەفۆرمێكی زاڵی سیاسەت كە حزببنەماڵیەتییە. ئەو فۆرمە سیاسەتە هۆكاری ئیفلیجی دامەرزاو دەزگاكان و هۆكاری ناكارايی حكومەت و بڕیارەكانیەتى. جگە لەوەش ڕۆڵێکی تری بزوتنەوەی کۆمەڵایەتی دروستكردنی پێشەوا- کادێری چالاکە. چونکە، قەیرانی بزوتنەوەی كوردایەتی نەبوونی سەركردەو پێشەوای لێهاتوو و شیاوە.
بۆیە، دەشێت ئەم (بزوتنەوە کۆمەڵایەتيە) قوتابخانەی پێگەیاندنی كادیرو كەسی شیاو بێت لەبواری بەڕێوەبردن وسەركردایەتی و ڕێبەرتیدا. لەخۆرهەڵاتدا تەنها مەرگ ئاڵوگۆڕ بەسەرکردەکان دەکات. وەکیتریش کارەسات و کۆسپەکانی بەردەم ڕزگاریش هەر دەستمایەی سەرکردەکانن. لەکاتێکدا ئەمساڵ، شایەتحاڵی ڕۆیشتنی هەندێک سەرکردەبووین، بەڵام نەهامەتیەکانیش ئەوەندەیتر کەڵەکەبوون!
فۆرمێكی ترى ململانێ و كاری سیاسی
بۆ دەبێت فۆرمیتر لەكاری سیاسی بێتەئاراوە؟
1- لەبنەڕەتدا سیاسەت لای ئێمە، لەسەر بنەمای توندوتیژی هێز دامەزراوە. ئەو فۆرمەی خەباتی بزاڤی سیاسی بەرهەڵستیکردنی هەژموون و داپڵۆسینی حكومەت بووە لەدەوڵەتدا. واتە: كاركردن بووە لەسەر سیاسەتی ئەو دەوڵەتە لەدەرەوە، نەك لەنێو خودی سیاسەتدا. بۆیە، توندوتیژی وەك شێوەیەك لەخەبات، سیاسەتێكی توندوتیژ بەرهەمدەهێنێت كە دواتر بووە جەوهەری سیاسەت و نەریتی كارو مامەڵە لەگەڵ نەیارو هاوڵاتیاندا.
2- ساردبوونەوەی هاوڵاتی لەكارو باس و خواسی سیاسی، چونكە یەكدیوی سیاسەتی بینیووە. توندوتیژی و تۆقاندن و ترس و فریودان و بەكارهێنانی خەڵك بۆ ئامانج و بەرژەوەندی لایەنێك. سڵەمینەوە لەسیاسەت دەلالەتێکی هەیە: هاوڵاتی ئێمە نەك هۆشیاری سیاسی نییە، بەڵكو بەرهەمی توندوتیژی كایەی سیاسییە كە فرت وفیڵ و درۆو خۆپەرستی سەركردە خه‌سڵەتیەتی.
ئەگەرچی كایەی سیاسی ئێمە خاڵی نییە لەچالاكی و هەڵسوڕاوی سیاسی، بەڵام وەک پێویست زیندوونییە. ڕاستە نارەزاییی و گلەیی و ڕەخنە و هەڵمەتی خۆپیشاندان و ئیمزاكۆكردنەوە و داوكاری سیاسی هەن، بەڵام نەبوونەتە پرۆسە و دواجار ئەو كۆششانە بەبن بەست گەیشتوون. چونكە، ئەو هەوڵانە ئامرازى كاتیین، ئەگەر نەبنە زەمینەی ووروژاندن و هەژاندنی جەماوەر بەكۆڕ و كۆبوونەوەى سیاسی، ئیتر دەپووکێتەوە. تائێستاش سیاسەت بۆخۆی نییە، بەڵكو جۆرێكە لە ڕۆتینی ڕۆژانەى مردوو.
بۆیە، سیاسەتی زیندوو، بزوتنەوەیەكی دەوێت کە هەڵمەتەكە وەك دەفرێك بگرێتەباوەش پەرەى پێبدات. دەبێت سیاسەت بكرێتە پرۆسەیەكی هۆشیارانە و بیركردنەوەی بەردەوام لەماف و ئەرك و چۆنیەتی بەدیهاتنیان بەداڕشتنی كاروبەرنامە. نەك هەر پەرچەكردارو جوڵەیەكی كاتی یا تۆڵەكردنەوە بەناوی سیاسەتەوە. دەبێت، سیاسەت لە کارەسات ڕزگارمان بکات، نەک کۆستی نیشتمانی و هەرەسهێنانی نەتەوەیی بخاتەوە. دەشبێت بزانین کە ڕووداوە کارەساتبارەکان گۆڕانکاری ناهێنن، بەڵکو ئاگایی و هۆشیاریی بەرامبەر بارستایی و لێکەوتەکانی ڕووداوەکە دەبێتە هەوێنی گۆڕانکاری. بۆیە، شکست لەکەوتندا نییە، بەئەندازەی لەهەوڵنەداندایە بۆ هەڵسانەوەو بەخۆداهاتنەوە.
ته‌واو
سه‌رچاوه
[i] Larbi Sadiki, “Towards Arab Liberal Governance: From the Democracy of Bread to the Democracy of the Vote, ” Third World Quarterly, Vol. 18, No. 1, 1997. Pp. 127-148
