“کتێبفرۆش” وه‌كو دنیای كۆنسێپته جیاوازه‌كان
وه‌ڵامێك بۆ د. گۆران سه‌باح
بڵند باجه‌لان
ئەدەب، وەک ئاوێنەی ژیان، هەمیشە جێگەی مشتومڕ و ڕەخنە و وەڵامدانەوە بووە. ڕەخنە وەک هەوێنێک وایە، چێژ بە بەرهەمی ئەدەبی دەدات و پانتاییەکی نوێ بۆ خوێندنەوە و تێگەیشتنی قووڵتر دەڕەخسێنێت. لەم سۆنگەیەوە، ڕەخنەکانی د. گۆران سەباح لە ڕۆمانی “کتێبفرۆش”ی سابیر ڕەشید، کە بەرهەمێکی گرنگی ئەدەبیاتی کوردییە و سابیر ڕەشیدیش پێگەیەکی دیاری لە ڕۆماننووسی و چیرۆکنووسيی کوردیدا هەیە، جێگەی سەرنجه. ئەم ڕەخنانە، وەک دەرفەتێک وان بۆ قووڵبوونەوە لە چەمکی ڕۆمان و هونەری گێڕانەوە.
ئەدەب، هەرگیز تەنها کۆمەڵێک وشەی ڕیزکراو نەبووە؛ بەڵکو هەمیشە گۆڕەپانێکی کراوە بووە بۆ گۆڕینەوەی بیروڕا، مشتومڕی فیکری و تێڕوانینی جیاواز لەبارەی ژیان و بوونەوە. لەم نێوەندەدا، ڕەخنەی ئەدەبی وەک هەناسەیەکی زیندوو و کارتێکەر، بەردەوام وزە بە بەرهەمەکان دەبەخشێت و ڕێگای نوێ بۆ خوێندنەوە و تێگەیشتنی قووڵتر دەکاتەوە. ڕەخنەکانی د. گۆران سەباح لە ڕۆمانی “کتێبفرۆش”ی سابیر ڕەشید، نەک تەنیا وەک ڕەخنەیەکی ئەدەبيی سادە، بەڵکو وەک دەرفەتێک دەبینرێت بۆ قووڵبوونەوەیەکی فيكری لە چەمکی ڕۆمان و هونەری گێڕانەوە و ئەرکی نووسەر لە گواستنەوەی جیهانبینیی خۆی بۆ خوێنەر.
د. گۆران سەباح كه من وه‌كو پێویستییه‌ك ده‌یبینم و بوونی به گرنگ ده‌بینم و بۆچوونه‌كانیشی به هه‌ند وه‌رده‌گرم، بە ڕاشکاوی ئاماژە بەوە دەکات کە “کتێبفرۆش” زیاتر چیرۆکێکە تا ڕۆمان، گێڕانەوەی لاوازە، لەو بڕوایەدایە کە زۆرێک لە دەقەکە زیادەیە و دەتوانرێت کورت بکرێتەوە. لە بەرامبەر ئەم ڕەخنانە، دەمەوێت وەڵامێک پێشکەش بکەم کە تیشک بخاتە سەر دیدێکی جیاواز بۆ ڕۆمان و بایەخی قووڵی ناوەڕۆک لە گێڕانەوەدا.
سابیر ڕەشید، بێ گومان، یەکێکە لەو نووسەرە دیارانەی ئەدەبیاتی کوردی کە بە درێژایی تەمەنی خزمەتێکی زۆری بە ڕۆمان و چیرۆکی کوردی کردووە. بەرهەمەکانی بوونەتە بەشێک لە مێژووی زیندووی ئەدەبمان و پێگەیەکی تایبەتیان لە دڵی خوێنەراندا داگیر کردووە. لە بەرامبەر ئەم پێگەیەدا، ڕەخنەکانی د. گۆران سەباح، کە بە ڕاشکاوی و بوێرییەوە ئاماژە بە چەند خاڵێک دەکات لەسەر ڕۆمانی “کتێبفرۆش”، پێویستی بە وەڵام دانەوەیەکی ڕێزدارانە هەیە. مەبەست لەم وەڵامە، تەنها بەرگریکردن نییە لە بەرهەمێک، بەڵکو فراوانکردنی بازنەی تێگەیشتنە لە فرەڕەهەندیی ئەدەب و قبوڵکردنی فرەچەشنیی شێوازەکانی نووسین و گێڕانەوەیە.
لە سەرەتادا، پێویستە ئاماژە بەوە بکەین کە چەمکی “ڕۆمان” لە ئەدەبیاتی جیهانیدا، بەتایبەت لە سەدەی بیستەم و بیست و یەکەمدا، پانتاییەکی زۆر فراوانی گرتووەتەوە و سنوورەکانی زۆر شل کراون. میلان کۆندێرا، لە “هونەری ڕۆماننووسین”دا، ئاماژە بەوە دەکات کە ڕۆمان تەنیا گێڕانەوەی ڕووداو نییە، بەڵکو گەڕانە بەدوای بوون و پرسیارکردنە لەبارەی مرۆڤ و جیهانەوە. لێرەدا، درێژی و کورتیی دەق، یان تەنانەت ڕێکوپێکیی کلاسیکیی گێڕانەوە، هێندەی قووڵی بیرۆکە و لایەنە فیکريیه‌كانی ناو ڕۆمانەکە گرنگ نییە.
یەکێک لە خاڵە سەرەکییەکانی ڕەخنەی د. گۆران سەباح، بریتییە لە پرسی چەمکی “ڕۆمان” خۆی، پرسیارکردن لەوەی ئایا “کتێبفرۆش” بە ڕاستی ڕۆمانە یان چیرۆک. ئەو دەڵێت “ئەمن نازانم نووسەرانی مە چۆن لە ڕۆمان تێگەیشتوون؟ ئەرێ ئەوە ڕۆمانە بە کەیفی خۆت بدەیێ بەرێ، هەتا تەنگەت دێشی قسەی قۆڕ و زیادە بنووسی بۆ پڕکردنەوە، بۆ ئەوەی بگەی بە سێ سەت لاپەڕە؟ نەخێر ئەوها نییە. تکایە واز بێنن.” ئەم قسانە، هەرچەندە تیژن، لێ دەرفەتێک دەڕەخسێنن بۆ تێڕامان لە گۆڕانکارییەکانی چەمکی ڕۆمان لە مێژووی ئەدەبیدا.
میخائیل باختین (Mikhail Bakhtin)، نووسه‌ری دیاری ڕووسی، پێی وایە ڕۆمان فۆرمێکی “هەمەچەشن” (heteroglossic) و “دیالۆگی” (dialogic)یە، واتە چەندین دەنگ و جیهانبینيی جیاواز لە خۆ دەگرێت و بە بەردەوامی لە گفتوگۆدان. ڕۆمان کراوەیە و سنوورەکانی بە بەردەوامی دەگۆڕێن. بە پێچەوانەی چیڕۆکەوە کە زۆرجار فۆرمێکی داخراوتر و یەکدەنگترە. لەم ڕوانگەیەوە، هەندێک دەق لەوانەیە “قسەی زیادە” یان “پڕکردنەوە”یان تێدابێت لە دیدی خوێنەرێکەوە، لێ لە دیدی باختینەوە، ئەم فرەدەنگییە لەوانەیە بەشێک بێت لە سروشتی ڕۆمانەکە.
میلان کۆندێرا (Milan Kundera)، ڕۆماننووسی بەناوبانگ، پێی وایە ڕۆمان “هونەری گەڕان بەدوای بووندا”یە. واتە ڕۆمان تەنها گێڕانەوەی ڕووداو نییە، بەڵکو قووڵبوونەوەیە لە پرسیارە وجودییەکان و لایەنە جیاوازەکانی بوونی مرۆڤ. لەم ڕوانگەیەوە، لەوانەیە وردەکاری و گێڕانەوەی بیر و هەستی کارەکتەرێک، تەنانەت ئەگەر بۆ هەندێک کەس زیادەش بێت، بۆ نووسەر پێویست بێت بۆ گەیاندنی تێڕوانینە قووڵەکان.
لە سەردەمی کلاسیکدا، ڕۆمان زیاتر بە گێڕانەوەیەکی خێزانی و کۆمەڵایەتی دادەنرا، کە تیشکی دەخستە سەر پەرەسەندنی کاراکتەرەکان و چیرۆکێک بە سەرەتایەک و ناوەڕاستێک و کۆتاییەکی دیاریکراوەوە, لێ لەگەڵ سەرهەڵدانی سەدەی بیستەم و قوتابخانە ئەدەبییەکانی وەک مۆدێرنیزم و پۆست مۆدێرنیزم، چەمکی ڕۆمان گۆڕانکارییەکی گەورەی بەسەردا هات.
نووسەرانی وەک جەیمس جۆیس، ڤێرجینیا وۆڵف، فرانتس کافکا، سنوورە نەریتییەکانی ڕۆمانیان شکاند. ڕۆمان ئیتر تەنها گێڕانەوەی ڕووداو نەبوو، بەڵکو بوو بە گۆڕەپانێک بۆ گەڕان بەدوای ناخی مرۆڤ، پرسیارکردن لەبارەی بوون، تێکەڵکردنی خەیاڵ و واقیع، تەنانەت تێکەڵکردنی ژانرە ئەدەبییەکانی تر.
سوزان سۆنتاگ، ڕەخنەگری ناوداری ئەمریکی، باس لەوە دەکات کە ئه‌ده‌ب، نەک تەنها دەبێت بەردەوام پرسیار بکات، بەڵکو دەبێت هەندێک جار “نائاسایی” بێت بۆ ئەوەی خوێنەر ناچار بکات بیر بکاتەوە. لەوانەیە سابیر ڕەشیدیش، بەو شێوازە گێڕانەوەیەی کە هەڵیبژاردووە، هەوڵی دابێت شتێکی نائاسایی پێشکەش بکات کە خوێنەر ناچار بکات قووڵتر لە دەقەکەدا بگەڕێت و تەنیا بە ڕووکەشیی گێڕانەوە قایل نەبێت.
کەواتە، ئەو “قسەی قۆڕ و زیادە”ی د. گۆران ئاماژەی پێدەکات، لەوانەیە بۆ خوێنەرێکی تر، یان بە دیدێکی ئەدەبیی جیاواز، قووڵایی و چینێکی مانایی بە دەقەکە ببەخشێت. پرسیار بکەین: ئایا هەموو شتێک لە ڕۆماندا پێویستە ڕاستەوخۆ بە چیرۆکەوە گرێ درابێتەوە؟ یان دەکرێت هەندێک لەو قسە و بیرکردنەوانە، وەک دۆزینەوەیەک بۆ ناخی کاراکتەرەکان و ژیانی ڕۆحییان، لە پێکهاتەی گشتیدا جێگەیان هەبێت؟
ئەگەر سەیری بەرهەمەکانی دۆستۆڤسکی یان کامۆ بكه‌ین، دەبینین کە زۆرجار بەشێکی گەورەی دەقەکە تەرخان کراوە بۆ قسەکردنی کاراکتەرەکان لەسەر پرسە گەورەکانی ژیان و مردن و ئازادی و بوون. ئەم قسەکردنانە، هەرچەندە ڕاستەوخۆ چیرۆکەکە نابه‌نە پێشەوە، لێ قووڵاییەکی فيكری بە ڕۆمانەکە دەبەخشن و خوێنەر ناچار دەکەن بیر بکاتەوە.
سەبارەت بە لاوازیی هونەری گێڕانەوە کە د. گۆران ئاماژەی پێدەکات، ئەمەش لە دیدگای جیاوازەوە لێکدانەوەی بۆ دەکرێت. لەوانەیە ئەو هونەری گێڕانەوەی سابیر ڕەشید بەکاری هێناوە، “کلاسیک” نەبێت، یان نەچێتە چوارچێوەی ئەو “هونەری گێڕانەوە”یەی کە د. گۆران مەبەستییەتی, لێ ئایا ئەمە بە واتای لاوازبوون دێت؟ یان تەنها جیاوازیی شێوازە؟
ڕەخنەی د. گۆران سەباح، بریتییە لە لاوازیی هونەری گێڕانەوە لە ڕۆمانەکانی سابیر ڕەشیددا، بەتایبەت لە “کتێبفرۆش”دا. ئەو دەڵێت: “بە قەد هەموو تەمەنی من خزمەتی ئەدەبی کوردی کردییە، هەموومان قەردارینە، بەس بەڕاستی هونەری گێڕانەوەی لاوازە.” ئەم ڕەخنەیە، هەرچەندە ڕەنگە بۆچوونێکی کەسیی ڕەخنەگر بێت، لێ دەرفەتێک دەدات بۆ تێڕامان لەسەر چەمکی “هونەری گێڕانەوە” خۆی. ئایا هونەری گێڕانەوە تەنها یەک شێواز و یەک ڕێگەی هەیە؟
نووسەرانى جیهان، لە دۆستۆڤسکی و تۆڵستۆیەوە تا گابریێل گارسیا مارکیز و ئۆرهان پاموک، هەریەکەیان شێواز و تەکنیکی گێڕانەوەی تایبەت بە خۆیان هەیە. هەندێک لە نووسەران، وەک ئەرنست هەمینگوای، بە شێوازێکی زۆر کورت و پوخت دەنووسن، کە بە “تیۆری چیای بەفر” ناسراوە، واتە تەنها نووکی چیای بەفرەکە دیارە و زۆربەی ماناکە لەژێر ئاوەکەدا حەشار دراوە.
لە بەرامبەردا، نووسەرانی وەک مارکیز، بە شێوازێکی پڕ لە وەسف و ڕستەی درێژ و زێدەڕۆیی لە خەیاڵ و سحردا دەنووسن، کە بە “ڕیالیزمی سیحراوی” ناسراوە. ئایا دەتوانین بڵێین شێوازەکەی هەمینگوای بەهێزترە لەوەی مارکیز، یان بە پێچەوانەوە؟ بە دڵنیاییەوە، وەڵامەکەی “نا”یە. هەریەکەیان هونەر و جوانیی تایبەت بە خۆیان هەیە.
شێوازی گێڕانەوەی سابیر ڕەشید، بەتایبەت لەو نموونەیەی کە د. گۆران هێناویەتییەوە، ڕەنگە زیاتر نزیک بێت لە شێوازی (stream of consciousness) کە لەلایەن نووسەرانی وەک ڤێرجینیا وۆڵف و جەیمس جۆیسەوە بەکار هات. لەم شێوازەدا، نووسەر هەوڵدەدات ئەو بیر و هەستانە بگوازێتەوە کە بەبێ ڕێکخستنێکی دیاریکراو لە مێشکی کاراکتەردا دێن و دەچن. ئەمە ڕەنگە بۆ خوێنەرێکی نائاشنا، وەک “شڵەژاو” یان “زیادە” دەربکەوێت، لێ لە ڕاستیدا تەکنیکێکی هونەری قووڵە بۆ پیشاندانی ناخی دەروونی و فەلسەفيی کاراکتەرەکە.
د. گۆران سەباح، بەشێکی دیاریکراوی ڕۆمانی “کتێبفرۆش” وەک نموونە هێناوەتەوە و دەڵێت: “ئومێد، ئەو ڕۆژەی لەسەر بان وێستا بوو، ئازارێکی بێ ئامان خەریکبوو بەنێو سەرتاپای لەشیدا شۆڕدەبووەوە، پێی وابوو ئیدی ژیان، ئەو بەهایەی نەماوە، تاوەکوو خۆتی پێیەوە شۆڕبکەیتەوە، بۆیە وا لە هزران ڕۆچوو، دەرووێکی بۆ دەربازبوون لە کول و کۆڤان و ئازارەکانی دۆزیوەتەوە، چی دیکە ڕێ نادات، خەم پرووزەی لەبەر ببڕێت و ئازار و مەراق بەردەوام دەستیان لە بینەقاقای گیر بکەن و هەناسەی لەبەر ببڕن.”
“بیری لای ئەوەبوو مرۆڤ چۆن بە هەموو توانا و تاسەی ژیان، بەرەو ڕووی مردن دەبێتەوە، کە ئومێدبڕاویش دەبێت، ئاوا بە تاسەی مردن، بەرەو ڕووی ژیان دەبێتەوە، بەڵام کەی؟ بێگومان ئەو دەمەی ژیان دەبێتە دۆزەخێکی کپ و نادیار، گومان یاخۆ لایەنی کەم، ئەو ڕاستییە ڕوونەی تەنها بۆ پشتتێکردنی دەیکەیە گومان، وەک گورگێکی برسی هەناوت دەخوات، ئەوێ ڕۆژێ بە بیران هاتەوە، کە لە خاڵی پشکنینی نێوان کەرکووک و هەولێردا، دوای ئەوەی بارگە و بوخچەیان پشکنی، لەناو کتێبەکانی لە بەغدای هێنابوون، چەند کتێبێکی، گوایە قەدەخەیان، دۆزیبووەوە، لە ترومبێلەکەیان هێنابووە خوارێ، بە دەستی کەلەپچەکراو و چاوی بەستراوەوە، بەپێشەخۆیان دابوو. ئێستە، پێی وایە مرۆڤ گاوی بیرکردنەوەکانی هەڵەیە، چونکە ئەو دەمای، کە بە ئومێدی تیرێژێکی ڕووناکی بوو، هیوای ژیانی دەخواست، کەچێ ئێستە خەریکە تەپڵەسەری تاوەسووت دەبێت، ئەو حەزی لە مردنە…”
هەندێک نووسەر بە ئەنقەست شێوازی گێڕانەوەی “شکا و پارچەپارچە” بەکاردەهێنن، وەک ڤێرجینیا وۆڵف لە يه‌كێك له كاره‌كانی به كاری هێناوه، بۆ ئەوەی قووڵایی ناخی کاراکتەرەکان و چۆنیەتی کارلێکیان لەگەڵ بیر و هزرەکانیان نیشان بدەن. لێرەدا، گێڕانەوە تەنیا بریتی نییە لە گواستنەوەی ڕووداوەکان، بەڵکو بریتییە لە پیشاندانی ئەو بارودۆخە دەروونی و فيكرييه‌ی کە کاراکتەر تێیدا دەژی.
سەبارەت بەو ٣١٨ وشەیەی کە د. گۆران وەک نموونە هێناویەتی و دەڵێت دەتوانرێت کورت بکرێتەوە بۆ “ئومێد حەزی لە مردنە”، ئەمە بۆچوونێکی ڕەخنەییە کە ڕێزی لێدەگیرێت، لێ دەتوانرێت بە شێوازێکی جیاوازیش سەیری بکرێت و بڵێین ئەمە ڕەنگە ڕاست بێت ئەگەر مەبەست تەنیا گواستنەوەی زانیارییەک بێت, لێ ئەو ڕۆمانه‌ی کە تیشک دەخاتە سەر ناخی مرۆڤ و قووڵاییەکانی بوون، زۆرجار پێویستی بە وردبوونەوەیەکی زۆر هەیە لەسەر هەست و بیر و یادەوەرییەکانی کاراکتەر.
ئەگەر سەیری ئەم پەرەگرافە بکەین، دەبینین کە تەنیا گێڕانەوەی ڕستەی “ئومێد حەزی لە مردنە” نییە, بەڵکو قووڵبوونەوەیەکی وردە لە ناخی “ئومێد”دا، لەو ئازارە بێئامانەی کە لەشی دادەگرێت، لەو پرسیارانەی لەبارەی ژیان و مردنەوە لە مێشکیدا دەسووڕێنەوە. نووسەر هەوڵدەدات خوێنەر بکاتە بەشێک لەو پرۆسە دەروونی و فيكرييه‌ی ئومێد پێیدا تێدەپەڕێت. باس لەوە دەکرێت کە مرۆڤ چۆن “بە هەموو توانا و تاسەی ژیان، بەرەو ڕووی مردن دەبێتەوە” و کاتێکیش ئومێدبڕاو دەبێت “بە تاسەی مردن، بەرەو ڕووی ژیان دەبێتەوە”. ئەمە تەنیا گێڕانەوەی ڕووداوێک نییە، بەڵکو شیتاڵکردنی بارێکی دەروونیی ئاڵۆزە.
نووسەر لێرەدا هەوڵدەدات خوێنەر بکاتە بەشێک لەو گەشتە ناوەکییەی ئومێد پێیدا تێدەپەڕێت. ئەو پرسیارانەی لەبارەی پەیوەندیی ژیان و مردنەوە دەورووژێنرێن (“مرۆڤ چۆن بە هەموو توانا و تاسەی ژیان، بەرەو ڕووی مردن دەبێتەوە، کە ئومێدبڕاویش دەبێت، ئاوا بە تاسەی مردن، بەرەو ڕووی ژیان دەبێتەوە؟”)، پرسیارگەلێکی وجودین کە لە ئەدەبیاتی فيكريدا زۆر قسەیان لەسەر کراوە. ئەلبێرت کامۆ، لە “ئەفسانەی سیزیف”دا، بە قووڵی باس لە پەیوەندیی نێوان مرۆڤ و مردن دەکات، چۆن ئەم پەیوەندییە مانایەک بە ژیان دەبەخشێت. ئەگەر ئەم پرسیارکردنە لە دەقەکە لاببرێت، ئەوا قووڵاییەکی فيكریمان لەدەست دەچێت.
هەروەها، ئەو بەشەی کە باس لە خاڵی پشکنینی کەرکووک و هەولێر دەکات و دەستگیرکردن و لێدان، گێڕانەوەی ڕووداوێکی دەرەکییە کە کاریگەریی لەسەر ناخی ئومێد دروست کردووە. نووسەر لێرەدا نایەوێت تەنیا چیرۆکێک بگێڕێتەوە، بەڵکو دەیەوێت پانتاییەکی فراوانتر بۆ دەربڕینی هەست و سۆز و بیری کاراکتەرەکە دروست بکات. ئەگەر بەشەکە کورت بکرێتەوە بۆ “ئومێد حەزی لە مردنە”، ئەو قووڵاییە دەروونی و فيكرييه‌مان لەدەست دەچێت کە نووسەر هەوڵیداوە بیگوازێتەوە.
ده‌قه‌كه بە قووڵی لە واقیعی دەروونی و بوونی مرۆڤ دەکۆڵێتەوە، بەتایبەتی لە کاتی قەیران و نائومێدیدا. خاڵی سەرەکی دەقەکە لەو پێکدادانە هزری و سۆزدارییەوە سەرچاوە دەگرێت کە مرۆڤ لە نێوان حەزی بۆ ژیان و ئارەزووی بۆ مردندا ئەزموونی دەکات. لە سەرەتادا، ئاماژە بەوە دەکرێت کە مرۆڤ چۆن بە هەموو توانا و تاسەی ژیانەوە بەرەوڕووی مردن دەبێتەوە، کە ئەمە خۆی لە خۆیدا پارادۆکسێکە؛ واتە هەمان وزەی ژیان بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کۆتایی بەکاردەهێنرێت, ئەمەش ئەوە دەردەخات کە مردن، بە تایبەت لە کاتی نائومێدیدا، لەوانەیە وەک ئاسۆیەک یان دەرچەیەک تەماشا بکرێت، نەک وەک کۆتاییەکی ترسناک.
کاتێک ژیان دەبێتە “دۆزەخێکی کپ و نادیار” و گومانەکان وەک “گورگێکی برسی هەناوت دەخۆن”، مرۆڤ دەگاتە ئەو خاڵەی کە ئارەزووی ژیانی کاڵ دەبێتەوە و ئارەزووی مردن جێگەی دەگرێتەوە. ئەم گۆڕانکارییە هزرییە، بەستراوەتەوە بە ڕووداوێکی تایبەت؛ ئەویش گەڕان و پشکنینە لە خاڵێکی پشکنیندا و دۆزینەوەی کتێبی قەدەغەکراو. ئەم ڕووداوە، کە بە دەستبەسەرکردن کۆتایی دێت، وەک خاڵێکی وەرچەرخان لە بیرکردنەوەی کەسایەتییەکەدا کاردەکات. پێشتر، “بە ئومێدی تیرێژێکی ڕووناکی بوو، هیوای ژیانی دەخواست”، لێ دوای ئەو ئەزموونە تاڵە، ئەو ئومێدە دەگۆڕێت بۆ نائومێدییەکی قووڵ کە تێیدا “حەزی لە مردنە”.
دیکارت جەخت لەسەر دوواليزمى دەروون و جەستە دەکاتەوە، کە دوو جووهەری سەربەخۆن. لەم دەقەدا، “بیرکردنەوە” و “هەستەکان” وەک دوو شتی جیاواز دەردەکەون کە کاریگەرییان لەسەر یەکتر هەیە. مرۆڤەکە “بیری لای ئەوەبوو” چۆن ڕووبەڕووی مردن دەبێتەوە، کە ئەمە پرۆسەیەکی عەقڵییە, لێ لە هەمان کاتدا “تاسەی ژیان” و “تاسەی مردن” باس دەکرێت، کە ئەمانە هەست و سۆزن و پەیوەستن بە جەستەوە.
کاتێک ژیان دەبێتە “دۆزەخێکی کپ و نادیار” و گومان “وەک گورگێکی برسی هەناوت دەخوات”، ئەمە ئاماژەیە بۆ کاریگەریی باری دەروونی لەسەر دۆخی جەستەیی و هەستەکان. ئەو حاڵەتەی مرۆڤەکە لە خاڵی پشکنین تووشی بووە (دەستی کەلەپچەکراو و چاوی بەستراو)، ئەزموونێکی جەستەیی ترسناکە کە کاریگەری قووڵی لەسەر دەروونی داناوە و وای لێ دەکات ئێستا “حەزی لە مردنە”. لێرەدا، دیکارت ڕەنگە بڵێت کە بیرکردنەوەی مرۆڤەکە (عەقڵ) لەژێر کاریگەریی ئەزموونە جەستەیی و سۆزدارییەکانی (جەستە) گۆڕاوە، لێ هێشتا دوو جووهەری جیاوازن کە بە شێوەیەک لە شێوەکان کارلێک دەکەن.
لایبنیتس جیهان بە کۆمەڵێک “مۆناد” دەبینێت کە یەکەگەلێکی بنەڕەتی و ناجەستەیی و بێ پەنجەرەن و هەریەکەیان وێنەیەکی تەواوی گەردوون لەخۆ دەگرێت. لایبنیتس باوەڕی بە هاوئاهەنگیی پێشوەختە هەیە. واتە، ڕووداوەکانی ژیان و هەستەکانی مرۆڤەکە لەناو مۆنادی ڕۆحیدا پێشوەختە ڕێکخراون و لەگەڵ مۆنادی جەستەییدا هاوئاهەنگن.
ئەو گۆڕانکارییەی لە مرۆڤەکەدا ڕوودەدات لە ئومێدی ژیانەوە بۆ حەز لە مردن، لای لایبنیتس وەک گۆڕانکارییەک لە دۆخی مۆنادەکاندا دەبینرێت. ئەو ئەزموونە تاڵەی لە خاڵی پشکنیندا تووشی هاتووە، وەک بەشێک لە پەرەسەندنی سروشتیی دۆخەکانی مۆنادی کەسەکە دەبینرێت، نەک ئەوەی کاریگەرییەکی دەرەکی بێت کە لە دەرەوە هاتبێتە ناوی. مۆنادەکان گۆڕانکاری لە دۆخی ناوەوەی خۆیاندا دەکەن بە شێوەیەکی ئۆرگانی و بەپێی نەخشەیەکی پێشوەختە دانراو. مرۆڤەکە پێی وایە “گاوی بیرکردنەوەکانی هەڵەیە”، بەڵام لای لایبنیتس، ئەم بیرکردنەوانە ڕەنگە بەشێک بن لە “باشترین جیهانی مومکین” و پەرەسەندنی مۆنادی کەسەکە. تەنانەت ئەو حەزەی لە مردن، دەکرێت وەک دۆخێکی تایبەتی مۆنادەکە ببینرێت کە لەگەڵ گەردوونی گەورەتردا هاوئاهەنگە.
هەردوو فەیلەسوفەکە بە شێوازی جیاواز، هەوڵدەدەن پەیوەندی نێوان بیرکردنەوە و ئەزموونەکان ڕوون بکەنەوە. دیکارت جەخت لەسەر لێکجیایی و کارلێک دەکاتەوە، لە کاتێکدا لایبنیتس جەخت لەسەر یەکپارچەیی و هاوئاهەنگیی پێشوەختە دەکاتەوە. لەم دەقەدا، قوربانییەکە لە نێوان ئەزموونێکی واقیعی (چەوسانەوە) و دۆخێکی دەروونی (نائومێدی و حەز لە مردن) دایە، کە هەریەک لە دیکارت و لایبنیتس دەتوانن بە قۆناغەکانی گۆڕانکاری لە دەروون و جەستەی مرۆڤەکەدا، یان لە دۆخی مۆنادەکانیدا، ڕوونی بکەنەوە.
لێرەدا، دەقەکە لایەنێکی سایکۆلۆژی گرنگ دەردەخات: چۆن ترس و زوڵم و لەدەستدانی ئازادی، دەتوانن کاریگەرییەکی وایان هەبێت کە تەواوی فەلسەفەی ژیانی مرۆڤ بگۆڕن. مرۆڤەکە هەست بەوە دەکات کە بیرکردنەوەکانی هەڵە بوون، چونکە ئەو ئومێدەی بە ژیان هەبووە، ئێستا هیچ نرخێکی نەماوە لە کاتێکدا ڕووبەڕووی چارەنووسێکی نادیار و تاڵ دەبێتەوە کە وەک “تەپڵەسەری تاوەسووت” وایە. ئەمەش نیشانەی تێکشکانی دەروونی و گەیشتن بە خاڵی کۆتایی توانای بەرگەگرتنە، کە تێیدا مردن وەک ئارامی و ڕزگارییەک دەردەکەوێت. بە گشتی، دەقەکە وێنایەکی قووڵ و دراماتیکی بۆ کاریگەرییەکانی زوڵم و نائومێدی لەسەر دەروون و ویستی ژیانی مرۆڤ پێشکەش دەکات.
مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی، باس لەوە دەکا کە قووڵایی ماناکان لە وشەدا شاراوەن و زۆرجار مرۆڤ پێویستی بە وردبوونەوەیەکی زۆر هەیە بۆ دۆزینەوەی ئەو مانایانە. لەوانەیە سابیر ڕەشیدیش لەم بەشەدا هەوڵیدابێت بە شێوازێکی “عارفانە” قووڵایی ناخی کاراکتەرەکەی و دۆخە دەروونییەکەی پیشان بدات، کە تەنیا بە چوار وشە ناتوانرێت دەرببڕدرێت.
نووسەرێکی وەک سابیر ڕەشید، کە وه‌ك ئه‌وه‌ی دكتۆر گۆرانی خۆشه‌ویست خۆی ده‌ڵێ بە قەد هەموو تەمەنی د. گۆران خزمەتی ئەدەبی کوردی کردووە، بە دڵنیاییەوە لە چەمکی ڕۆمان و هونەری گێڕانەوە تێگەیشتووە. لەوانەیە شێواز و دیدی ئەو بۆ ڕۆماننووسین، جیاواز بێت لە دیدی نووسەرانی تری هاوچەرخ. گرنگە ئەوەيه بزانین کە جیهانی ئەدەب جیهانێکی فراوانە و پڕە لە شێواز و تەکنیکی جیاواز. هونەری گێڕانەوە تەنیا یەک ڕێگا نییە، بەڵکو ڕێگای جیاواز و هەمەجۆری هەیە.
لەکۆتاییدا، ئەم ڕەخنانەی د. گۆران سەباح، بەتایبەت لەسەر ڕۆمانێکی وەک “کتێبفرۆش”ی سابیر ڕەشید، دەرفەتێکی گرنگە بۆ گفتوگۆیەکی قووڵتر لەسەر چەمکی ڕۆمان و قووڵایی ناوەڕۆک لە ئەدەبدا. لەجیاتی ئەوەی تەنیا بە کەمکردنەوەی وشەکان و ڕێکخستنەوەی دەق قایل بین، دەتوانین هەوڵبدەین قووڵتر لەنێو ڕۆمانەکەدا بگەڕێین و تێبگەین کە نووسەر ده‌یه‌وێ چی بڵێت و چ جۆرە جیهانبینی و فەلسەفەیەک پێشکەش دەکات.
ڕێزگرتن لە هەردوو لایەن، هەم ڕەخنەگر و هەم نووسەر، بنەمای گفتوگۆیەکی ئەدەبیی بەرهەمدارە. لەوانەیە، “کتێبفرۆش” وەک ڕۆمانێک، پەیامێکی قووڵتری هەبێت کە لە چوارچێوەی گێڕانەوەیەکی کلاسیکیدا جێگەی نەبێتەوە، بەڵکو پێویستی بە خوێندنەوەیەکی “دەرەوەی چوارچێوە” هەبێت. ئەمەش ئەو دەرفەتە دەداتە خوێنەر کە بە شێوازێکی نوێ سەیری ئەدەب بکات.
سه‌رچاوه:
. ده‌با ده‌قی “كتێبفرۆش” چیرۆك با نه‌ك ڕۆمان، د. گۆران سه‌باح، لاپه‌ڕه‌ی دكتۆر گۆران سه‌باح له فه‌یسبووك، 2025
. در امدى بر جامعە شناسى ادبیات: لوکاج، ادورنو، گلدمن، گرامشى، مترجم: محمد جعفر پویندە، نشر چشمە
. أزدواجیه العقل, دراسه تحلیلیه نفسیه, کتابات حسن حنفی, جورج طرابيشی.
