تۆتالیزم

پەراوێزێكی سیاسی: مرۆڤ، نیشتمان، یان هیچیان؟


Loading

نووسینی: خەڵات عومەر

سەرەتایەک
دەرەنجامی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان(21-9-2013) ،دوو ڕاستی گرنگ دەسەلمێنێت:

یەکەم: سەرەڕای هەموو ئەوڕەخنانەی لەیەكێتی وپارتی دەگیرێت، سەرەڕای چەوتی وچەوێڵی لەكاریاندا ،خەڵك دەنگیان دەدەنێ‌ ولایەنگری خۆیان هەیە، بەڵام لەبەرامەریشدا هێزی ترهاتۆتەكایەویەكێتی وپارتی بەتەنها حوكمی كوردستانیان پێناكرێت.

دووهەم: پێویستە یەكێتی وپارتی دان بەو ڕاستیەدا بنێن، ئەوهەڵانەی كردوویانە ، بۆیان نوسراوە و نكۆڵی لێكردن وخەمساردی لەچاكردن وڕاستكردنەوەیاندا بەڵانسەكە دەگۆڕێت ومتمانەیان لەكەمەوە ، بەرەو كەمتردەبات .

emancipatieكورت وپوخت، دەرفەتێك هاتۆتە ئاراوە بۆئەوەی مەرجەعیەت بگێڕینەوە بۆ گەل .نەك بە مەعنا شاعیریەكەی، بەڵكو بەوشێوەیەی پێكهاتنێكی نیشتمانی وئیتلافێكی حوكمڕانی پێگەفراوان، هەمووسەنگەربەندیەكان هەڵبووە شێنێتەوەو، لەچوارچێوەی هەرێمی كوردستاندا، سەنگەری نیشتمانی ومیللی بەهێزبكەین وئەمجارە یان بەدوورلەئایدۆلۆژیا و دەستەگەری، كوردبوون بخەینە قەوارەی پرۆژەیەكەوە، کەببێتە قەناعەتی هاوڵاتی، نەك وەكو قەدەر، كوردایەتی ببێتە بیانوی دەسەڵاتداریەتی.
كاتی خۆی (بەرەی كوردستانی) بەلای كەمەوە پاش ڕاپەڕین، هەموو هاوڵاتیانی كوردستانی لەهەڵوێستێكی نیشتمانی دایەكخست. پێكەوە گەلی كوردستان هەماهەنگ یاخیبوون، سایەی داگیرکردنی بەعسیان ڕەتكردوە. دەرەنجام ئەوكۆڕەوە بوو، كەتائێستاش ،لەبەرەكەی دەخۆین .
بەڵام پاشان (بەرەی كوردستانی) بوو بەرێكەوتنی جەنتڵماننەی حیزبەكان، بۆیە هەڵبژاردنی ساڵی 1992 نەیتوانی مەرجەعیەتی دەسەڵات بۆگەل بگێڕێتەوەو بناغەی پرۆژەیەكی نیشتمانی دابمەزرێنێت. هەرێمی كوردستان سنور و یاساوڕێسای تایبەتی هەبێت، سیاسەت بەپلان وبەرنامە دابڕێژرێت، دینامیكیەتێك بۆ هەڵكشان وبەرەوپێشەوە چون ببینرێتەوە .
بەرپرسیاری یەكەم وهۆكاری ئاڵۆزكانی بارودۆخی كوردستان، پێكهاتنی جەنتڵمانانەی پشت پەردەیە، كەبەرژەوەندی حیزب پێش بەرژەوەندی نیشتمانی دەخات، بەرژەوەندی حزبی گەورە، پێش حیزبی بچوك، لەناوئەوسیستمەشدا بەرژەوەندی دەستەو گروپ وتاكە كەس، تالە لەئاكامدا وای لێدێت هەریەكە ببێتە جەمسەر.لەجەمسەرێكەوە، بۆدووان وسیان وچوار،هەمووشیان پێكەوە، لە جەستەو هێزوداهاتی كوردستان دەكەنەوە، دەیخەنە پێناوی دەسەڵات وكارتێڵەكانی كەڵەكەكردنی سەرمایەوە .لەم دیمەنەشدایە دایە، دەبینین لەناویەك حزبدا جەمسەری جیاجیای دەسەڵاتداریەتی دروست دەبێت، هەریەكەو ڕاگەیاندن و دارایی وتفەنگچی خۆیان هەیە، لەحكومەتدا وەزیروگزیر، لەپەرلەمانیشدا، ئەندام بەپلەی ڕۆبۆت. هەر ئەم سەنگەربەندیەش، لەلایەك پێكهاتەی حیزب ودامەزراوەی دەسەڵاتداری لاوازكردووە، لەلایەكی تریشەوە حیزبی لەخەڵك و دامەزراوەكانی لە هەستەوەری میللەت بێ ئاگاكردووە ، بیرۆكراسیەتێكی وەهاشی دروستكردووە، پێویستە دان بەوەدا بنێین، لێدان ولاوازكردنی كارێكی ئاسان نیە.

سیاسەت و هەقیقەت

كێشەكە لەوەدایە سیاسەت لەوڵاتی ئێمەدا دەیەوێت هەموو هەقیقەتەكان وتاكە هەقیقەت بێت، بەوپێیەش ڕوانین وئەقڵیەتی تایبەتی خۆی، گوزارشت بێت لەهەقیقەتی فەلسەفی وئاینی وزانستی و..هتد ،بەڵام تەنها وەكو تاكە یەك هەقیقەتی سیاسی و گشتی وسەرتاپاگیر، بەناوی هەموو هەقیقەتەكانی تروە قسەبكات، ونوێنەرایەتی هەمووشیان بكات بەو شێوەیەی لەگەڵ بەرژەوەندیەكانیدا یەكدەگرێتەوە، نەك بەوشێوەیەی كە خۆی هەیە. ئەم ڕوانینەش لەئاكامدا دەبێتە ئایدۆلۆژیای دەسەڵاتداری وهەقیقەتەكان لە بۆتەی سیاسەتدا دەتاوێنندرێتەوە، ناویان لێدەنێت وڕەهایان دەكات ودەیان سەپێنێت، یان نكۆڵیان لێدەكات ودەیان سڕێتەوە .لەم چوارچێوەیەشدا، ئەوەی ئەمڕۆ هەقیقەتە مەرج نیە لەسبەینێدا هەقیقەت بێت، وەكو خۆی بمێنێتەوە .
بەم شێوەیە دەبینین گوتاری سیاسی ئێمە بەناوی نیشتمان ونەتەوە وە دێتەكایەو، دروشمەكانی بەرگریكردن، سەندنەوەی مافی گەل وخاكی زەوتكراو بڵند دەكات . بانگی جەنگێكی موقەدەس دەدات ، و وەك جەنگاوەر خۆی بۆئەم ئەركە تەرخان دەكات، كەچی سەرەڕای ئەوپەرۆشیەی پیشانی دەدات ،ئەومرۆڤە لەیاددەكات، كەبێ‌ بوونی ئەو، نەك هەرنیشتما، بەڵكو جیهان وسەراپای گەردوون، ئەوچیرۆكە پوچ وبێ واتایەیە ، كەتەنانەت لە (هیچ)یش بریتی نیە. جا پێوانەكاریش بۆ (هیچ)، خۆی لەخۆی دا واتای نیە ، چونكە ئەوەی (نەبێت)، تەرازوی لەسەنگدانیشی نیە .
ڕاستە پرۆژەی سیاسی ئێمە، پرۆژەی شوناس ومافی نەتەوەونیشتمانە ،بەڵام هیچ لەوە بێ واتاو پوچتر نیە وابزانین ئەم پڕۆژەیە بەبێ‌ مرۆڤ وخەونەكانی ،بێ‌ فەراهەم كردنی ئازادی ومافەكانی، بێ‌ داكۆكی كردن وپارێزگاری لە تایبەتمەندی وسروشتی تاكانەیی مرۆڤ وكەرامەتی، بێ‌ پشكنین لە چۆنیەتی ژیان وگوزەرانی ،پرۆژەیەكی ساغڵەم دەبێت ولەهەڵكشان وگەشەكردندا دەبێت .
بەڕای كەمبایەخی بەندە، گرنگترین ڕەخنە ،لە دەسەڵاتی سیاسی كوردی بگیرێت، لەوەبریتیە بایەخی بەكەمكردنەوەی ئەو فشارە نەداوە كەڕەوتی مێژوویی لەسەر شانی مرۆڤی كورد باری كردووە، بەڵكو بێباك بووە لەوەدا بەشوێن مرۆڤدا بگەڕێت. خەمی بخوات ،لەگەڵ خۆی ونیشتمانەكەی، پاشان لەگەڵ ئەوجیهانەدا ئاشتی بكاتەوە، كە بەوپەڕی بێدادیەوە لەئاشی غەدرو زەبروزەنگدا هاڕیویەتی و نكۆڵی لە(بوون)ی كردووەو شوناسەكەشی كاڵ وبێ ڕەنگ كردۆەتەوە.
دەرەنجامیش ئەو(نامۆبوونە) یە وایكردوە كەسی كورد ولەئێستا وئایندەشیدا دووڵ و ڕاڕا وبێ باوەڕبێت .

لەمەوبەروتومە، ئەگەر حیزبی سیاسی لەوڵاتی ئێمەدا بایەخ بەم مەسەلە زۆر گرنگ وستراتیجیە نادات، بابەلای كەمەوە فشاری زیاتر نەخاتە سەر مرۆڤی كورد. ئەگەر ناتوانێت ئازادی كات بالێگەڕێت ونەیكات بەكۆیلە. ئەگەر ناتوانێت نامۆبوونەكەی بڕەوێنێتەوە ،بانائومێدی نەكات لەوەی كەدەرفەت هەیە نامۆبوونەكەی بڕەوێنرێتەوە. ئەگەرناشتوانێت باوەڕی پتەوبكات ،باناچاری نەكات وازلەهەموو باوەڕێك بهێنێت ولەهەموو واتایەك پوچ وبەتاڵی بكاتەوە.
لێرەدا پرسیارێك دێتە ئارا،كە زیاتر وەڵامە ئامادەكانی سیاسەتی كوردی دەیوروژێنێت .پرسیارەكەش ئەوەیە :ئایا لەپێناوی نیشتماندا ،مرۆڤ دووچاری نامۆبوون بكەین ،لەپەراوێزی سیاسەتدا بزری بكەین وشوناسەكەی بسپێرین , بە لەبیركردن وبیخەینە تاریكیەوە ،یان بەناوی مافەكانی مرۆڤ وئازادی ڕادەربڕین وئازادی بازاڕەوە، ئەوتۆزە ئیرادۆچكەیەش هەمانە، بتاسێنین وهەموو باوەڕێك بخەینە فەلەكی سەرگەردانیەوە ؟
مرۆڤ ونیشتمان لەجوغزی داخراوی هەقیقەتێكدا، ڕەهای سیاسەستی باڵا دەست بێت وزەوتی كردبێت، لەئاكامدا كوردایەتی وكۆمەڵ ومرۆڤی تاكەكەس دەبێت بەقوربانی. وەك ئەوەی پەیوەندی سیاسەت ، بەكۆمەڵگاونیشتمان و تەنانەت مرۆڤیشەوە تەنها دژایەتیكرد نبێت ! ( سان جویست )نووسیویەتی (گەلانێك لە ژێرسایە وچەپۆكی چەوساندنەوە دابژین، نیشتمانیان نیە ) ئەم گوزارشتە پڕبەواتای خۆی ڕاستیە ، بەڵام هێشتا نمونەیەكیش نیە، گەیشتبێتە ترۆپك وبتوانێت ببێتە بەڵگە وبیسەلمێنێت، دەكرێت ومەحاڵ نیە، مرۆڤ ماف و ژیان و ئازادی وكەرامەتی پارێزراوبێت، بەبێئەوەی نیشتمانیشی هەبێت !!!
وای دەبینم بەشێكە لەگەمەی تاكڕەوی هەقیقەتی سیاسی،كە هەمیشە لەكولتوری ئێمەدا مرۆڤ ونیشتمان، قوربانیدان، بەیەكەیانەوە دەبەستێتەوە. بۆسەروەری نیشتمان ،پێویستە مرۆڤ قوربانی بەخۆی بدات ،بەپێچەوانەوە، بۆخۆشنوودی مرۆڤیش هەرئەوڕێگایە هەبێت، كە نیشتمان بكەینە قۆچی قوربانی !
لەگەڵ هەرڕەخنەیەك وسەرەڕای هەرشتێك وبە هە رشێوەیەك بێت، كوردستانی ئەمڕۆ، كوردستانی سایەی ئیحتلالی بەعس نیە، بێگومان نابێت. واشبێت هەمووشت یەكسانی سفر ناكەین. بەڵام لەبەرامبەریشدا پێویستە نكۆڵی لەوە نەكرێت، ئەم كوردستانە ئەوەنیە كەخەونمان پێوە بینیوە ،ئەوەش نیە كەشەهیدەكانمان لەپێناوی دا ،بەعیشقەوە چوون بە بەرەو پیری مەرگەوە .
چۆن ئەوقسەوباس ونووسینانە ناڕاستن، كەسەرچاوەكەیان نەزانین وژەهری تۆڵە ورقی دوژمن وناحەزانی وڵاتەكەیە، ئەوەشیان ڕاست نیە، پێوەر وپێوانەیەك نەمێنێت . ناعەدالەتی ببێت بەیاسای وڵاتێك كەگورگەچاوی هەزارویەك دوژمنی لەسەرە. سەرەڕای ئەوەش بیركردنەوەی سیاسی لە كۆشكی ڕەهابوونی خۆی نەیەتە خوارو،پشت لەواقعێكی تاڵ ونكۆڵی لەناڕەزاییەكی زۆروبەرجەستە بكات .

سیاسەتی کوردی و گرفتەکانی

مۆڵەت لەئێوە وەردەگرم ودەڵێم: ئەوپەڕی گەمژەییە، لەسەردەمی سەودا لەگەڵ (پۆست مۆدێرنە) وتەنانەت تێپەڕاندی بەری شۆڕشی تەكنۆلۆجیایی وپەڕینەوە بۆ (نینۆ تەكنۆلۆجیا) و زیندە تەكنۆلۆجیایی، ڕەهابوونی سیاسی، بتوانێت بارودۆخێكی ئاڵۆزی وەكو ئەوەی لەكوردستان وئەم هەرێمەدا هەیە بكاتە ستراتیجێك بۆ خۆسەپاندن وڕەتكردنەوەی بەرامبەر. بەبێئەوەی ئەوڕاستیە لەبەرچاوبگیرێت، كەنووشستی وگلان وكەوتن بەرپرسیاری بەدوادادێت وئۆباڵەكەشی لەئەستۆیەكدایە وباجی هەیە !
بەتایبەت بۆئێمەكە مێژوو وجوگرافیاش، تایبەتمەندی خۆی بەسەرداسەپاندووین، هیچ شتێك بیانو وپاساوی كەوتن ونوشستی وشكست نیە، ئەگەرچی ئەو نوشستیە دەرەنجامی كارایی دیموكراسیش بێت، ئەوا هەربەرپرسیاریەتیە. جیاوازیەكەش لەوەدایە، لەم سایەیەدا بەرپرسیاریی زۆر گەورەترە. خۆئەگەر وانەبێت ولەپشت دیموكراسیەوە شەیتانێك ڕابوەستێت، ئەوا شەیتانمان ئەوەندە زۆرە ،پێویستمان بەدیموكراسی نیە !
هەمووجارێكیش ئەوەندەمان بەسە، ئاوڕێك لە دیموكراسییەكەی ئەڵمانیا بدەینەوە، كە هیتلەر وحیزبی نازی هێنایە سەرحوكم وپاشانیش لەخۆمان بپرسین ،ئایا دیموكراسی چ واتایەكی هەیە ،بۆ ئەوهەموو قوربانیانەی ، ماشێنی مەرگی هیتلەر دروێنەی ڕۆحی كردون ؟
لەناوهەموو پێناسەكانیدا ئەوەی زەمینەی ئارابوونی دیموكراسی پێوە پەیوەستە، لەسیان بریتیە: (ئازادی ، هەڵبژاردن ، بەرپرسیاریەتی). بەڵام بەرپرسیاریەتی بەرامبەرچی، بەرامبەر بەمرۆڤ وماف وئازادیەكانی؟ بەرامبەربەكۆمەڵ وتەرازوی هاوسەنگی دادوەری ؟ یان بەرامبەر نیشتمان وگەل ونەتەوە ؟ وەڵامدانەوەش سادەوساكارنیە، بەڵگەی شوناس وناولێنانی دیموكراسیە. چونكە پەیوەستە بەومتمانەیەی كەكۆڵەكەی دامەزراندن وڕێكەوتنی نێوان دەنگدەرو نوێنەرەكانیانە، بۆیە ئەگەر بەرپرسیاریەتی لەئارادانەبێت، ئەوا گومان لەسەر بوونی دیموكراسی خۆشی هەیە. لەگوتاری ئەم ململانێیەی كوردستاندا، سەبارەت بەرپرسیاریەتی، گوزارشتێك هەیە دەڵێت: نابێت كوردایەتی بكرێتە بیانوو، بۆ دەسەڵاتداری وپاوانی حوكمڕانی. بێگومان گۆیا هەركەسێكبێت، ئەم قسەیە ڕاستە .بەڵام ئەوەی ڕاست نیە ، ئەوەیە دیموكراسی یان مافی مرۆڤ وكۆمەڵگای مەدەنی وشەفافیەت بكرێتە بیانوو بۆ بەدەست هێنانی دەسەڵات ، بەبێ‌ ڕەچاوكردنی ئەوەی كەشتێك هەیەو ناوی بەرپرسیاریەتیە !
قوربانیدان بە مرۆڤ، بەناوی نیشتمانەوە، بەپێچەوانەشەوە قوربانیدان بەنیشتمان بەناوی مرۆڤەوە، دوو ئاڕاستەن لەجوغزێكی داخراودا دەخولێنەوە وهەریەكەیان ستراتیجی خۆیان هەیە. هەردووكیشیان ڕابوردوو بەرهەمدەهێننەوە، وەك ئەوەی (ڕەهایی سیاسی) مەبەستی بێت، ئەوە بیسەلمێنێت ، كەهەمووشت موڵكی خۆیەتی و هەرچیەك پێویست بكات مافی ئەوەی هەیە بە قوربانی دەسەڵاتداریەتی بكات. دروست وەكو ئەوەی سیاسەت بەتەنها تەكنیكی كۆنترۆڵكردنی دەسەڵات بێت و ، پەیوەندی بەنیشتمان وكۆمەڵگاو تەنانەت مرۆڤیشەوە نەبێت !
بەدەرلەوەی كێ‌ حوكمڕانەو كێ‌ ئۆپۆزسێون ،هێندێك تەوەرە هەیە نابێت بكرێت بەقوربانی هیچ شتێك. وەكوچۆن هەڵەیە بەناوی نیشتمانەوە، مرۆڤ وماف وئازادی ودادوەری ئافەرۆزبكەین، بەهەمانشێوە ئەوەشیان هەڵەیە بەناوی دیموكراسیەوە نیشتمان بخەینە پەراوێزەوە، دەرگاوپەنجەرەكانی بەڕووی ڕەحمەتی شێتانەی ڕەشەبای قەدەردا ئاواڵا بكەینەوە .

نمونەکانی گوتاری بەرپرسیارێتی

سەرنجێك لەسەر ئەو دەربڕینانەی ، بەشێك لەئەدەبیاتی ململانێ‌ سەردەمی دیموكراسی هەرێمی كوردستان پێكدەهێنن،ش ایەتی لەسەر ئەوە دەدەن ، گوتاری سیاسی ئێمە ،تا چ ڕادەیەك پابەندی بەرپرسیاریەتییە،و هەتا چەندیش هەمووشتی بەقوربانی دەسەڵاتداریەتی كردووە. ڕەنگە جێی خۆی بێت سەرزارەكی لەسەرچەند نمونە یەكی هاوشێوەی ئەمانەی خوارەوە ڕابوەستین .

یەکەم: سیاسەتی ڕەسمی پێمان دەڵێت: كوردستان دیموكراسیەكی ناوازەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستە. پێمان دەڵێت: عێراق سوود لەدیموكراسیەكەی ئێمەوەردەگرێت.دەڵێت باری ئابوری وئاوەدانی، گوزەران وژیانی كۆمەڵایەتی لەوپەڕی دایە ،فێربوون وپەروەردەو زانكۆكانی هەرێم ، چاوگی زانست ومەعریفەتن .دەڵێت ودەڵێت و..هتد .

دووهەم: بەرلەئێستا سیاسەتی ڕەسمی دەیگووت: كورد براوەی یەكەمی جەنگی ڕوخاندنی دیكتاتۆریەو دیموكراسی لەعێراقیشدا زامنی مافەكوردیەكانی كردووە .ئێستا هێندێك لەم دەستەواژانە گۆڕدراون وقڵپ بوونەتەوە وپێمان دەڵێن: لەعێراقدا هیچمان بۆناكرێت ،هەڕەشەی عەرەبچی وعەسكەرتاری ئایدۆلۆژیمان لەسەرە، مەركەزیەتی دەوڵەتی عێراقی، نیازی بەرامبەر هەرێم خراپە

سێهەم: بەپێچەوانەوە بەرەی ئۆپۆزسیون كەخۆی هەڵگری بەشێك لەو پەیامانەی دەسەڵاتی كوردییە ،ئێستا سەرسەختانە ڕەخنەدەگرێت ودەڵێت : كوردستان وێرانەیەو تاسەرئێسقان دووچاری نەداری وهەژاری وبێ‌ نەواییەیە .پێمان دەڵێت : بەغدا بەگوێزێك، دیموكراسی چەندین ساڵەی كوردستانی گرتۆتەوە. ونەخێر لەوە زیاتر تێشیپەڕاندووە .

چوارەم: گوتاری ئۆپۆزسیون لەمەوبەر بەتوندی سەرزەنشتی نۆرەی تیمە سیاسیەكەی كوردی كردووە لەبەغدا و خزاندویەتە ئەوگۆشەیەی كەهیچی نەكردووە وكەمترینیشی بەدەست نەهێناوە ، كەچی ئێستا پێمان دەڵێت: كوردلەعێراقدا زۆرترین مافی هەیەو لەدەستوریشدا شتی كەم وێنەی بەدەست خستووە !

پێنجەم: گوتاری ئۆ پزسیون پێمان دەڵێت ،هەرێمی كوردستان هەڕەشەی دەرەكی لەسەرنیە،هەرچی عێراقیشە خۆی لەخۆیدا نەك مەترسی نیە ،بەڵكو قەڵغان وسوپەری ئەم هەرێمەیە ئارامەیە!

شەشەم: سوپای عێراق ئەودێوە خوێنڕێژەی بەدرێژای مێژووی دەوڵەتەكە، ماشێنی كوشت وبڕو داپڵۆساندنی كوردبووە لە ساتێكی پڕلەواتای مێژوویدا هەڵوەشاوەتەوە ، بۆتە ئاردی ناودڕك، كەچی لەئێستادا كە جارێكیتر دروست دەبێتەوە، زۆرینەی ئەفسەر وپلەداری بەعسی قاڵبووی جەنگی نەتەوەیی ومەزهەبی، پاڵەوانی غەزای هاوشێوەی ئەنفال لەڕیزەكانیدا لەجۆش وخرۆشی خۆرێكخستنەوەدان، دەنگێك بەناوی ئۆپۆزسیونەوە جاڕی ئەوەدەدات، كە ،هەرێمی كوردستان لەخەم ڕەخسیوە و ،مەترسیشی لەسەرنیە!

حەوتەم : ڕۆژانە باس لە كوتانی سنورەكانی هەرێم و،تۆپخانەی بێ‌ ویژدانی دراوسێكان دەكرێت، كە ماڵی جوتیاری كوردو قوتابخانەی مناڵەكانیان وێراندەكات . كەچی سەرەڕای ئەوە، پێمان دەڵێن: هەرێم لەدەرەوەی بازنەی گرفتدایە وسنوری مەترسیی تێپەڕاندووە .

گرفتەكە لەوەدایە، سیاسەتی ڕەسمی بەگشتگیری وڕەهایی ،هەرێم بە بەهەشت وێنابكات ، وئۆپۆزیسێۆنیش بەگشتگیری وڕەهایی ،هەرێم بەدۆزەخ بنوێنێت. سیاسەتی ڕەسمی نكۆڵی لەنائومێدی وسەرگەردانی وتاكڕەوی دەكات و دەشڵێت گەندەڵی نیە، بەرپرسی جاسوس وفایەلدار بوونی نیە، خزم خزمێنەو دەستەگەری نیە! ملپانی وملهوڕی بوونی نیە، بێدادی وبێنەوایی نیە! ماوەیەك دەڵێن ئەمانە هەیە، بەڵام بەوەی كە چارەسەری ناكەن كەواتە نكۆڵی لەبوونی دەكەن.
لەبەرامبەریشدا وڵاتێكی گەورەی وەكو ئەمریكا، زاتی ئەوەناكات بڵێت مەترسی وهەڕەشەم لەسەرنیە، دەبینین ئۆپۆزسیون لەسەرخاكی نیشتمانێك، كەدابەشی چوار پارچەیە، لەو چوارەشیان تەنانەت لەم بەشەی ئێمەشدا نیوەی خاكەكەی ڕزگارنەكراوە، فیزی ئەوەلێدەدات ، كوردستان لەخەم ڕەخسیوەو هیچ مەترسیەكی لەسەرنیە !

گرفت لەکوێدایە ؟

ئەوەی وەك نمونەی جۆرێك لەهاوسەنگی نێوان ئازادی ودادوەری ، ئارابووە، و بۆتە ئەوسیستمە سیاسیەی پێیدەگووترێت دیموكراسی وبەیەكێك لەدیاردەكانی نوێگەری دادەنرێت ،هەرگیزستراتیجێك نەبووە بۆ دەسەڵاتداریەتی. هەقیقەتێكی سیاسی ڕەها وكۆنكرێتیش نەبووە، بەڵكو داماڵینی موقەدەس وتەوقدان وهەڵتەكاندنی زەمینەی تاكڕەوی و لەقكردنی پێگەی هەقیقەتی سیاسی باو وجێگیربووە . لەچوارچێوەی ئەوگفتوگۆ درێژخایەنە شەوە هاتۆتە ئارا، كە سیمای ژانگرتنی خۆرئاوایە بە لەدایكبوونی نوێگەریەوە. لەبەرامبەر تاریكستانی سەدەكانی ناوەڕاست دا ،ڕۆشنگەری ئەو هەوڵەیە، پەلی ئەوروپادەگرێت ودەیەوێت بیخاتە ڕوناكیەوە. بەسۆراغی مرۆڤەوە، تێدەكۆشێت و لەژێردار وپەردوی خورافە و زەبروزەنگی كولتوری كۆمەڵایەتی وئاینیدا، شوێن پێی هەڵدەگرێت ولەپەراوێزی پەرواێزەكاندا دەیدۆزێتەوە .
ئەم داستانەش بەئاسانی كورت ناكرێتەوە، بەڵام هەر بەخولیای ناسینی سەرە داوەكانی ڕەنگەبكرێت ئاماژە بە چەندخاڵێك بدرێت ،لەوانەش

یەکەم: جیاكردنەوەی گوتاری سیاسی ودەسەڵاتی دنیایی ،لەگوتار ودەسەڵاتی ئاینی
دووهەم: جیاكردنەوەی ئەقڵانیەت ،لە ئەفسانەسازی، وزانست لە خورافە )

سێهەم: بەوروژاندنی پرسیاریش سەبارەت یەقین
چوارەم: ڕەخنەگرتن وەك پرۆژە یەكی بەردەوام ،بۆ بیركردنەوە لەوەی بیری لێنەكراوەتەوە
یەكێكە لەخاڵەكان.
كورت وپوخت (ئەپستیمێك كەمرۆڤ تێیدا بزرە، سەدەكانی ناوەڕاست وتاریكیە، ئەپستیمی ڕۆشنگەریش ئەوە یە كە مرۆڤ تەوەری سەرەكیە مرۆڤ وەكو بابەتێك بۆمەعریفە، مرۆڤ وەكو تاكەكەسێك، بەسروشتی تایبەتمەندی مرۆیی خۆیەوە .ئازاد وبێ‌ تەوق وكۆت ودەستبەستی كۆیلایەتی .

ڕۆشنگەری و مافە مەدەنیەکان

ڕۆشنگەری دەخوازێت مرۆڤ، بۆ ئەوئازادیە تاكانەییە سروشتییەی بگێڕێتەوە، لەنێوان ئەم دوو حاڵەتەشدایە، لەڕەحمی ڕۆشنگەرییەوە تێورەیەك دێتە كایە ،كەلە(مافە مەدەنیەكان ) بریتیە لەوەی خۆرئاوا دەخاتە سەرڕێچكەی نمونەیەكی ئەقڵانی، دەستبەرداربوونی ئەو باوەڕەبوو، كە ڕاگرتنی جیهان و سیستمی بەڕێوەبردنی بە هێزێكی باڵای ڕوحیەوە پەیوەست دەكرد، باوەڕهێنانیش بوو بەوەی خورافەیەك جیهان بەرێوەنابات، وسروشتیش كایەی ئیرادەیەكی مرۆییە. جابەوپێیەی مرۆڤیش ئەقڵی هەیە، توانای بیركردنەوەی هەیە، ئەوەندە بەسە ئەقڵانیەت بكاتە ڕێبازی خۆی، بۆئەوەی بگات بەئامانجێك كەچاوی تێ بڕیوەو دەیخوازێت .
لەئێستادا وكاتێك دیمەنی رۆشنگەری لەسەرشانۆی ئەوروپاو خۆرئاوا وێنادەكەینەوە، لەئاستی سیاسیدا ، سیستمی دیموكراسی وقەوارەی دەوڵەتی نەتەوە، دیارترین تایبەتمەندیە. هەمان ئەم تایبەتمەندیەش، ئامادەو زیندووی ،ئاستی سیاسی ئەزمونی نوێگەریە .تا ئەوڕادەیەی زۆربەی خوێندنەوە ڕەخنەییەكان، زەمانی نوێگەری ،بە دیموكراسی وشوناسی دەوڵەتی نەتەوە وە دیاری دەكەن ودەناسنەوە. بێهودەش نیە ) روبرت كوبر)ی گەورە دیبلۆماتی بەریتانیایی وبیرمەندی ئەوروپاسازی ، ( كۆمەڵگای نوێگەری ) لەهەردووقۆناغی (پێش نوێگەری) و(پاش نوێگەری) بەوەجیادەكاتەوە، كە ئەقڵانیەتی نوێگەری، دیموكراسیەكی بەرجەستەی قەوارەی دەوڵەتی نەتەوەییە.
سەرچاوە: بڕوانە روبرت كوبرت: تحطم الامم ، النظام والفوضی فی القرن الحادی والعشرین، ترجمە د.زهیر السمهوری – الطبعە الاولی 2005- مطبعە العبیكان )

سەرەڕای جیاوازی هەربەراوردكاریەك لەنێوان مێژوی ئێمەو خۆرئاوادا ،بەڵام بەوپێودانگەی لەوكولتورە بەتەنها هەقیقەتی سیاسی گشتگیرمان وەرگرتوەو، ئەوهەقیقەتەش دەسەڵاتەكەی بەپایەیەكی واگەیشتوە ، توانیویەتی هەموو هەقیقەتەكانی ئەوقۆناغە ،لەتاكڕەوی خۆیدا بتوێنێتەوە.هەقیقەتێكی دیاری كراویش بكاتە دەمامكێك وئایدۆلۆجیای دەسەڵاتداری پێ بشارێتەوە. ئەوەی دووچاری نامۆبوونمان دەكات هەربەتەنها دژایەتی وڕەتكردنەوەنیە، بەڵكو سەرچاوەی نەهامەتی گەورەمان لاسایكردنەوەو ڕەدووكەوتنی كوێرانەیە. ئافەرۆزكردنی مرۆڤ وئازادیەكانی تاكەكەس وباڵادەستی هەقیقەتی سیاسیی و سڕینەوەی واتاكانی هونەرو بیركردنەوەو مەعریفەیە. وەكو تایبەتمەندیە كوردیەكەش نەبوونی خەون وباوەڕوپڕۆژەیە .

لەهەوڵەناوازەكانیدا بۆڕخنەگرتن لەشارستانی وكلتوری خۆرئاوایی ،( فردریک نیتچە)ی فیلۆسوفی ئەڵمانی بەچاکترین شێوە گوزارشتی لە دۆخێكی هاوشێوەی كردوەونووسیویەتی: (كۆیلە ببێتە خاوەنی دەسەڵاتیش، هەر دەستبەرداری كۆیلایەتیەكەی خۆی نابێت !.. جا كە دەردەكەی ئێمەنە بوونی ئیرادە بێت، ئەوا لەگەڵ ڕۆشنایی فەلسەفەكەی ئەودا،بەشێوەیەك لەشێوەكان لەوەدا بە یەك دەگەینەوە كە دەڵێت: (ئیرادە چاوچنۆكی وقۆرغكردن وبردن نیە، خوڵقاندن وبەخشش وبەخشندەییە).

هەقیقەتی سیاسی

بەپێچەوانەوە لە بارودۆخی ئێمەدا هەقیقەتی سیاسی دەبێتە گوتاری دەسەڵاتداریەتی وئایدۆلۆجیای حوكمڕانی و،هەرجارەی بە دروشمێكە وە دێتە كایەو، وەكو پێداویستی مێژوویی خۆی دەسەپێنێت. دەشبێتە سەرچاوەو مەرجەع، نەك هەربەتەنها بۆ هەقیقەتی سیاسی، بەڵكو بۆهەموو ئەوهەقیقەتانەی كە دەیانەوێت كەلێنێك بدۆزنەوەو بێنە ناو گۆڕەپانە كەوە. بەمشێوەیە ئایدۆلۆجیای دەسەڵاتداریەتی لە كایەی ئێمەدا، نە مرۆڤی كردۆتە تەوەری مەعریفە، ونەشكۆی ئازادی تاكانەیی بۆ گێڕاوەتەوە و نە ئیرادە وباوەڕی خوڵقاندووە،نەمرۆڤی لەگەڵ خۆی وسروشتی مرۆڤبوونیدا ئاشتكردۆتەوە و،نەكوردبوونیشی خستۆتە مێژووی جیهانەوە. نەتاكەكەسی وەك مرۆڤ ،ونە نیشتمانی وەكو شوناس پێناسەكردووە .دەرەنجامیش لەجیاتی ئاشتبوونەوەی مرۆڤ و نیشتمان ،دیواری نامۆبوونی لەنێوانیاندا بڵندكردووە.
بۆیە كاتێك لە سنوری تایبەتمەندی خۆماندا، ڕووبەڕووی نوێگەری دەبینەوە، دووچاری دادڕان ونامۆبوون دەبین وپرسیارێك بەرۆكمان دەگرێت ودەڵێت: كامەیە ئەوپرۆژە یەی ئەوەندە نیشتمانیە، پێناسەی كوردایەتی لەقوڵاییەوە هێناوەتە ئاستی نمونەیەكی كوردبوون وبڵندی كردووە ،وەك پڕۆژەش دەرگای بەسەر زەمانی ئایندەدا بۆ ئاواڵاكردوین. تالەپێناوی دا قوربانی بەمرۆڤ بدەین ؟!
بەدیوەكەی تریشی دا ،پرسیارەكە دەڵێت : كامەیە ئەوپرۆژە مەعریفیەی كەمرۆڤ بەتەوەری هەمووباس وخواسەكان دادەنێت، ئازادی وتاكانەیی تاكەكەس ودادی كۆمەڵایەتی، بەڕادەیەك فەراهامدەكات ، تا لەپێناوی ئەم گۆڕانە مەزنە دا، قیروسیا لەكوردایەتی بكرێت و بە قوربانی ئەو ئیرادەیە بكرێت ،كە مرۆڤبوون لە ئامێزی كوردبووندا دەخوڵقێنێت و،باوەڕوهیوا لە هۆشمەندی دا دەچەسپێنێت ؟!
كاتی ئەوەهاتووە سیاسەت لەوڵاتی ئێمەدا ،هەڵوێستەیەك لەگەڵ ئێستای خۆی و،ئەزمونەكانی ڕابوردوودا بكات .ملبدات ودان بەوەدابنێت، پێی ناكرێت وناتوانێت بەتەنهاباڵی ،شان بداتە بەر ئەركێك ، كەزەمانێكە بەم شێوەیە لەكۆڵی گرتووەوڕای دەكێشێت ؟
كاتی هاتووە ،سیاسەت بەوپەڕی شكۆمەندیەوە بیسەلمێنێت، ئەوتاكە هەقیقەتی ژیان نیە .نەك ژیان بەگشتی، بگرە لەناوچوارچێوەی سیاسەت خۆشیدا، تاكەیەك هەقیەتی ڕەهانیە. تەنانەت ئەگەر ئەو هەقیقەتە دیموكراسیش بێت، هەر نابێت وڕەها نیە. چونكە لەناوهەموو خراپیەكاندا ئەوەی وادەكات دیموكراسی كەمترین خراپەی هەبێت ئەوەیە، كە هەقیقەتێكی سیاسی ڕەهاو موقەدەس نیە، ڕوانین وجیهانبینیەكانی بەسەر هەموو ڕوانین وهەموو جیهانبینیەكاندا بەسەر هەمووهەقیقەتەكانی تردا ناسەپێنێت. گوزارشتی دەوڵەمەندوداهێنانی نوێگەری ،ئەوەیە پێمان دەڵێت ،لەم جیهانەدا زیاتر لەهەقیقەتێك هەیە . ڕێگای گەیشتن بەدیموكراسی گشتگیركردنی ئایدۆلۆجیانە،ولاسایی كردنەوەی نمونەی باڵای هەقیقەتێكی جێگیرونەگۆڕنیە ،چونكە لە بنەڕەتدا هەقیقەت یەكێك نیە ، زۆروفرەیە .یەك وێنەشی نیە ،بەڵكو جیاوازو فرەوێنەیە ،لەبەرئەوە ناكرێت یەك هەقیقەت، چەقی كۆكردنەوەو وناولێنانی سەرجەم هەقیقەتەكانی تربێت و،گشت هەقیقەتێكی تریش لەفەلەكی ئەودا بسوڕێتەوە !
بەم ئاقارەدا دیموكراسی بەرلە وەی ئارابێت ، بەرلەوەی لەدایكبێت كۆتایی دێت. لەلانكی نشونمای سەرەتایدادەتاسێت .تێزی ڕەخنەیی نوێگەری خۆرئاوا ،ئەقڵانیەت بە وە ناودێردەكات ،كە جوڵەو بزواتێكەو ئامانجێكی هەیە ،بەڵام ئەمەش سادەوساكار بەبێ‌ گەردی تێناپەڕێت و،لەهۆشمەندی ڕەخنەگرانە دەربازی نابێت .كاتێك دەستە بژێرو چین وتوێژێكی دیاریكراو ،مێژوو دەكەنە كایەی تایبەت و،بۆئامانجی دیاری كراوسوودی لێ دەبینن، ئەوا بەمجۆرە ئەقڵانیەت خۆی لەخۆیدا پێچەوانەی بەهاكانی خوێندنەوەو ڕەخنەگرتن وتیێپەڕاندنی خورافە دەوەستێتەوە.

ڕەخنەگرتنی ئەقڵانی و دژایەتی ئایدۆلۆژی

لێرەوەیە كە جیاكردنەوەی (ڕەخنە گرتنی ئەقڵانی) لە(دژایەتی ئایدۆلۆژی ) دەبێتە پێداویستی، تێكەڵكردنی ئەم دووانەش لەبۆتەی یەك واتادا، جۆرێك لەتاكڕەوی بەرهەم دەهێنێتەوە ، یان بەلای كەمەوە، دەبێتە كەرەسە بۆ باڵادەستی گوتارێك، كە ستراتیژەكەی تەنهاوتەنها (دەسەڵاتداریەتی) یە.
دوریش نیە باڵادەستی وجیاكاری وڕەگەزپەسەندی وتەنانەت فاشیەتی ڕۆشنبیریشی لێ بكەوێتەوە !
ڕەخنەگرتنی ئەقڵانی،نابێت ببێتە كەرەسەی ململانێیەكی سیاسی سنوردارو داخراو، بەتایبەت كە شوناسی ڕەخنەگرتن، ڕەتكردنەوەو دژایەتی كردن نیە، پرۆژەی لابردنی دەسەڵاتێك وگرتنەدەستی دەسەڵاتێكی نوێ‌ نیە، بەوشێوەیەی كەهەندێك جار دەبێتە مادەو دروشمی ئۆپۆزیسیونە سیاسیەكان. لەكاتێكدا ئۆپۆزسیۆن بەشێكی سیستمی سیاسیە، ڕەخنەگرتن هۆشمەندیەكە، بۆ خوێندنەوەی بەردەوام، هەڵكشان وداكشانی مێژوویەكی تایبەتە، بۆ فەلسەفەسازی وبیركردنەوە، بۆكرانەوە بەسەر نادیاروهەقیقەتی تردا ،بۆئەوەی یەك هەقیقەت هەموو (بوون) پاوان نەكات ،یان (بوونێك) گوزارشت لەهەموو (بوونەكان) نەكات .
جائەگەر جۆرێك لە ئەقڵانیەت لەنمونەی سیستمێكی سیاسیدا بەرجەستەبێت، وهەمووشت لەیەك فەلەكی سیاسی دابسوڕێنێتەوە، ڕێساو یاسای ئەو سوڕانەوەیەش بسەپێنێت، (بەوشێوەیەی تێزە ڕەخنەییەكانی (پۆست مۆدێرنە) ڕەوتی ئەقڵانیەتی خۆرئاوای پێ شیدەكەنەوە) ئەوابزانێت، یان نا ، بەشێكە لە وسیستمەی ،كە هەردەم داكۆكی لە (دەسەڵاتداریەتی) دەكات ،لەداخستن وپاوانكردنی هەقیقەتێك لەچوارچێوە یەكدا ،ستراتیژەكەی پێناوی بەرژەوەندی دیاری كراوو ئامانجی باڵادەستیە .
بێگومان هەموو دەسەڵاتێكی سیاسی ،بەسروشت وتایبەتمەندی خۆیەوە ،دەیەوێت دەسەڵاتێكی ڕەها بێت،بەردەوام باڵادەست بێت وبمێنێتەوە ،بەڵام لەبەرئەوەی چەرخی زەمان،بە ویستی دەسەڵات ناگەڕێت ، هەمیشە دەسەڵاتەكان لەگەڵ خۆیاندا، ڕەهەندی مەرگ وكۆتایی تراژیدیایی هەڵگرتووە . هەتا نزیكبوونەوە لە كۆتایی و ڕاستی مەرگ وئاوابوونی خۆری دەسەڵات نزیكترببێتەوە ،ئامەژەكانی ڕەتكردنەوە ،هەوڵی كۆنترۆڵكردن زیاتروزۆرتردەبێت ،تاڕادەی شێتگیریەك، كە زەبروزەنگی لێدەكەوێتەوە.
شەڕەنگێزی سیاسی و (ئایدۆلۆجیای دەسەڵاتداریەتی ) دەسەڵاتێك ،دورنیە ببێتە سیماوڕوخساری قۆناغێكی پڕكارەساتی جیهان ،وزامێكی گەورەش بەمێژووی هەموو مرۆڤایەتیەوە .
هەمیشە جەنگ وكارەسات وململانێكان ،هەڕەشە لەدەسەڵاتی سیاسی وتەخت ودەوڵەتەكان دەكەن ،لەبۆتەی زەماندا دەیهاڕن ،بۆیەمەرگ وكۆتایی هاتن ونەمانی دەسەڵاتەكان ،بەشێكی زیندووی مێژووپێكدەهێنن.كۆتایی هاتنی گەورەترین دەسەڵاتەكانیش ،لەدەرەوەی مێژوو نیە ،یان بەلای كەمەوە ،هەتائێستا مێژووی مرۆڤایەتی ئەم پەندە دەگێڕێتەوە .
هەركاتێك هەقیقەتێكی سیاسی ڕەها ،ئایدۆلۆژیستانە جیهانبینی لەئاسۆی دەسەڵاتداریەوە داڕشتبێت ،یان لەسۆنگەی ئەوباوەڕەوە ،كە هەموو بەهاكانی چاكەوجوانی ،روناكی وخۆشی وسەركەوتن وكامڵبوون ،لە هەگبەكەی ئەودان،و هیچ لە هەگبەی كەسی تردانیە ،ئاكام كارەسات وشكست بووە . جگە لە خراپی ودزێوی ،تاریكی ونائومێدی وچەوت وچەوێڵی ، پاشانیش نەهامەتی وماڵوێرانی ، هیچی لەگەڵ خۆیدا نەهێناوە.
جائەگەر دیموكراسیی ،لەچوارچێوەی ،هەقیقەتێكی ڕەهای دەسەڵاتداریەوە بەڵێنی گەورەبدات ،(دەسەڵات )یان ،(ئۆپۆزیسێۆن) ،چ جیاوازیەكیان دەبێت ،كە هەریەكە ، خۆی بە دەرگەوانی بەهەشت بزانێت ،وڕێگای خۆی بە ڕێگای حەق دابنێت ،بانگی ئەوەش بدات ، مۆری ڤیزای پەڕینەوە ،لەم جیهانی مۆتەكەیەوە ،بەرەوجیهانی خەونەكان ، لەبەرباخەڵی خۆیدابێت؟
جگەلە هەوڵی دەسەڵاتداریەتی ، لەم گەمەیە چی دەمێنێتەوە ؟
لێرەدایە كەدیموكراسی شكۆپەیدادەكات ،ومیكانیزمێك بۆ بەلاداخستنی جەنگی میتافیزیكیانەی ،بەرەی ڕەش وسپی ،تاریكی وڕوناكی دەدۆزێتەوە ،وبەتەرازویەكی ئەقڵانی ،جۆرە قەزاوەتێك دێنێتە كایە، كە بەڵگەكانی لەلای زۆرینەی زۆری خەڵك قبوڵبكرێت وحوكمەكەشی پەسەند بكرێت .
لەناوپێناسەو لێكدانەوەو باس وخواسە زۆرەكانی دیموكراسی دا (كارل پۆپەر ) فیلۆسوف وبیرمەندی دەوڵەمەند لە بابەتەكانی مێژووو سیاسەت وكۆمەڵگادا، خاوەنی زیندووترین تێزەكان سەبارەت ڕەوتی سیاسی ودیموكراسی، بەسادەوساكاری گوزارشت، لەترسناكترین ئەو ساتانە دەكات، كە خوێنڕشتن وكارەساتی گەورەی لێكەوتۆتەوە، ساتەكانی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات وكورسی حوكمڕانی، (كە بێگومان هۆكارەكەی نەبوونی دیموكراسی یە ) بۆیە ڕێكەوت نەبوو، كە لەڕۆژنامەی ستانداردی نەمسایدا ( كارڵ پوپەر ) لەپێناسەیەكی چڕوپڕ وبەتێگەیشتنی فیلۆسوفێك، دیموكراسی لە وەدا كورت بكاتەوە كە(ئاڵوگۆڕی دەسەڵاتە ،بەبێ‌ ئەوەی خوێن بڕژێت).
بێگومان، ڕۆچوونی (كارل پوپەر) بەقوڵایی چەمكی فەلسەفی وسیاسی وسۆسیولۆجیایی (دیموكراسی) دا ، لەتاكە دەربڕین وگوزارشتێكدا كورت ناكرێتەوە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا (كارل پوپەر) بەو چەند وشەیە ،دەست دەخاتە سەر گرنگترین بەهایەك كەهەموومان بزرمانكردووە .
ئاماژەبەرپرسیاریەتیمان دەدات لەبەرامبەرمرۆڤدا، یان بەشێوازێكی تر دەیەوێت بڵێت ،هەمووهەقیقەتێك پێویستە بەتەرازوی سوودی مرۆڤ وڕادەی ئازادی مرۆڤ پێوانە بكرێت ،ئەومرۆڤەش نا كەڕۆشنگەری خۆرئاوا ،لەزاراوەی مرۆڤایەتیدا یەخسیری كردووە وپۆستمۆدێرنەش ئەو نەهامەتیانەی ئاشكرادەكات ،كەدەسەڵاتداریەتی تووشی كردووە، بەڵكو مرۆڤ وەك پرۆژەیەك كە مەرجەعیەتی مرۆڤبوون وئازادییەكانی خۆیەتی، ئەوڕوانینە نیە كە ئایدۆلۆژیاو خورافە لەبارەیەوە دروستیكردووە .
ڕاستترئەوەیە بڵێین مرۆڤ وەكو پێوەروپێوانە ،بۆ جوڵەو بزواتی مێژوو ،نەك بەپێچەوانەوە .مرۆڤ بەوشێوەیەی كە ئەگەر وەكو پێوەرێك فەرامۆش بكرێت ویەك هەقیقەتی بەسەردابسەپێنرێت، دەبێتە مادەیەك بۆ دەسەڵاتداریەتی، جا دەسەڵاتداریەتی سیاسەت بێت وەكو لای ئێمە ،یاخود دەسەڵاتداریەتی ،ئابوری ومادە وەكو لە ترۆپكی بەرجەستەبوونی جیهانگیری دا لە ڕهاكردنی دەسەڵاتی بازاڕوبە بازاڕكردنی جیهاندا دەیبینینەوە .

کۆمەڵگەی کراوە

بەو پێودانگەش ،هەموو دەسەڵاتێك خۆی لەخۆیدا پرۆژەی ڕەهابوون وتاكڕەویە ،ئەگەر پێوەروپێوانە مرۆڤ وئازادییەكانی نەبێت ، ئەوەی حوكم دەكات وئەوەش ئۆپۆزیسێۆنە، ناوی لێبنرێت دیموكراسی ،بەڵام لەفەلەكی كورسی كورسی، دەسەڵاتداریەتی دا هەڵدەسوڕێت ،ستراتیژەكەی دەسەڵاتداریەتیە . كارل پوپەر كە(كۆمەڵگای كراوە)ش پەسەند دەكات، لەدیموكراسی لیبراڵدانمونەی سەرەتا وهەڵكشانێكی چاتر دەبینێتەوە، هێشتا هەر پێیوایە كە فۆرمێكی دیاریكراو ، ونمونەیەكی بێگەردو خەوش نیە، تا بكرێتە نمونەی لاساییكردنەوەو ،جاڕی بۆبدرێت. تەنانەت پێشبینیكردن بەوەی كە لەئایندەدا، نمونەیەكی وەها بێتە كایەوە، بە مێژووگەریەتیەكی وشك وبرینگ ناودەبات ، بەمافی مرۆڤی ئەمڕۆی نازانێت بڕیار لە سەرپێوەرەكانی زەمانی داهاتووبدات ،
چونكە بەلای ئەوەو حەتمیەتی مێژوویی وهەقیقەتی سیاسی بوونی نیە. هەرلەبەرئەمەش بوو لەپڕۆژەڕخنەییەكەیدا ،ئەفلاتونی بەسەركوتكار ، هێگڵ بەدۆگما، وماركسیشی بەو پەیامبەرە تەفرەدەر ساختەكارە ناودێردەكرد ،كەهیچ لە پێشبینیەكانی ڕاستەنەبوون !
جائەگەر پێوەر وپێوانەكە ئازادی مرۆڤەكان نەبێت، بگرە هەر بەتەنها ئەقڵانیەتیش بەس نیە ، بەڵكو (بەها ئەخلاقیەكان) بایەخی گرنگ وتایبەتیان هەیە. بۆیەكە بەویژدانی فیلۆسوفێكیش شایەتی لەسەر كۆمەڵگای كراوەدەدات، بەتەنها لەبەرئەوەیە، هێندێك بەهای مرۆیی وهێندێكیش لەئازادیەكانی تێدا فەراهام بووە. بەواتایەك كۆمەڵگای كراوە، كایەی توانستی زیادكردن وچاككردنی ئەوەیە كە بەدەست هاتووە وئەوپەڕی ویست وداواكاری وپێویستیەكانی مرۆڤ نیە .
هەموو ئەمەش چڕدەكاتەوەو دەنووسێت: (لەجیاتی هەوڵدان بۆئەوەی ئەوپەڕی بەختیاری بۆزۆرترین تاكەكەسەكان دابین بكەین، چاکترە هەوڵبدەین، ئازارو ئەشكەنجە لەسەرشانی هەمووان كەمتربكەینەوە )

دیموکراتی ولاساییکردنەوە!

دیموكراسی،لاسایی كردنەوەی ، نمونەیەكی باڵا وكامڵ نەبێت ،فتوای پێڕەوكردن وقایلبوونی بێ‌ قەیدومەرج نەبێت ، بۆچی بەچاویلكەی زەمانی بزرو بەسەرچووی كۆنەوە، سەودای لەگەڵ بكرێت و بەڕەنگێكی تر ، ڕابردووی پێ‌ بنووسرێتەوە ؟
ئێستا ی ئێمە زۆر جیاوازە لەورۆژگارەی كوێرانەو بێ‌ خوێندنەوە ،ڕەدوی نمونەیەكی چەپڕەوی كەوتبووین . كرانەوەی جیهان بەسەر جوگرافیا جیاجیاكاندا، تۆڕی پەیوەندی بەرفراوان، داهێنراوە تەكنۆلۆجیایەكان، لەوانەی مرۆڤایەتی، بەرلە پەنجاساڵ پێش ئێستا، لەخەونیشدا باوەڕی پێ‌ نەدەكرد، ئێستا ڕاستیەكی بەرجەستەیە وكاریگەری دروستكردووە، بگرە شۆڕشی بەسەر هێندێك چەمك وشێوازی ژیانی مرۆڤیش داهێناوە .
مەبەست نمونەی جیاواز، لەچەپڕەویەكەی جیهانی سور ڕەنگ ئەوەیە بڵێین تەنانەت دیموكراسی و سیستمی جیهانی باوی ئێستاش ،جیهانبینیەكی موقەدەس نیە، كامڵ وتەواو پێگەیشتوو نیە، تابەمەبەستی سیاسی و دەسەڵاتداریەتی، بەڕەهایی بەهەشتی پێوە پەیوەست بكرێت، بەبێئەوەی ببێتە ئیرادە یەكی كوردی ولەم دووریەی ئێستا زیاتر ، لەدۆزەخ دورترمان بخاتەوە.
دیموكراسی خۆی لەخۆیدا پرسیارێكی زۆری لەسەرە، كەلێنی هەیە وڕەخنەی لەسەركەڵەكەبووە، خوێندنەوەی جۆراوجۆر هەڵدەگرێت ونمونە وقاڵبی جیاجیای هەیە. تەنانەت ئەوانەی لەمۆدێلی بیركردنەوەی فۆكۆیامان و دیموكراسیان بەحەوت دەرمانە وپایانی مێژوو لەقەڵەمدەدا، ئێستا بەخۆیاندادەچنەوە، نكۆڵی لەوەش ناكەن ئەو سیاسیانەی پێڕەوی دیموكراسی بوون، بەتایبەت لەوانەی هاوڕێ‌ ونزیكی خۆشیان بوون، بەستالینی توندڕەو ونابینای ئایدۆلۆژیست ناودێربكەن! (پاش جەنگی عێراق فۆكۆیاما، هاوڕێكانی خۆی لەوانەی سەربەئاڕاستەی بیركردنەوەی موحافیزكارە نوێكان بوون لەناو ئیدارەی ئەمریكاییدا، بەوشێوەیە ناودێركردووە .لەچەندوتاروباسێكدا لەسەری وەستاوە ،بۆئەم مەبەستە بڕوانە كتێبی (الدیمقراطیە والفصاحە)
ئێرە ئەوسنورەیە كە پێویستە ڕەخنەگرتن، پرۆژەی ڕانان وخوێندنەوە، وروژاندنی پرسیارو بیركردنەوەیەكی قوڵبێت ، بەناخی ئەوەدا (بیری لێنەكراوەتەوە )،ئەم تێزە ڕەخنەیەش كایەی تاك ڕەهەندیی سیاسەت دەستەمۆی نەكات و هەڵنەخلیسكێتە ئەوبوارەی كە دەسەڵات وئۆپۆزسیون، دووانەی هاوكێشەی یەك هەقیقەتن. چونكە لەكاتێكدا ڕەخنەگرتن بەسەودای نوێگەریەوە، پرۆژەیەكە لەمرۆڤ دەگەڕێت ودەیەوێت لەتاریكیەوە بۆ ڕووناكی، لەیەخسیری وژێردەستەییەوە بیخاتە ئازادییەوە، ئۆپۆزیسێۆن هەوڵ وكاری بەدەستخستنی كورسی حوكمڕانیە .
بێگومان نەنگی نیە مرۆڤ دەسەڵاتی بوێت ، بەڵام نەنگیە مرۆڤ دەسەڵات زەوتبكات. دیموكراسیەت وەك چۆن بەحوكمڕان ڕاوادەبینێت دەسەڵاتداربێت، بەهەمان شێوە مافی بەئۆپۆزسیونیش داوە،بەڵام باوەڕی ئاڵ وگۆڕكردنی دەسەڵات پوچ وبێ واتا دەبێت، ئەگەر حوكمڕان، دەسەڵاتەكەی بۆ ڕەتكردنەوەی بەرامبەر بەكاربهێنێت، یان ئۆپۆزیسێۆن بێت وشەرعیەتی سیستمی دیموكراسی بكاتە هەوڵێكی ئایدۆلۆژیانەی تاك ڕەهەند ،بۆ ڕەتكردنەوەی بەرامبەر ، وكۆتای هێنانان بەهەمووشتێكی دەسەڵات .
حیكمەتی ئاڵوگۆڕكردنی دەسەڵات ،گۆڕینی دەسەڵاتێكی دیاری كراونیە، هەروەك چۆن سەركەوتنی ئۆپۆزیسێۆنێكی دیاریكراویش نیە، بەڵكو داهێنانی نەریتی ململانێیە. پێشبڕكێكردنە لەسەر بەدەستهێنانی پشتیوانی ولایەنگیری مەرجەعیەتی گەل. ئەمەش بەپێشكەشكردن ونمایشكردنی جیاوازیەكان، لەڕوانین وپڕۆژەو چۆنیەتی كاركردن وبەرنامەدا.كورت وپوخت دەتوانین بڵێین ململانێیە لەسەر جیاوازبوون، نەك پێكهاتن لەسەر لێكچوون ولاسایی كردنەوەی یەكتری.

ئۆپۆزیسێۆن

بەمشێوەیەش ئامادەبوونی ئۆپۆزیسێۆن خۆی لەخۆیدا، بەڵگەی توانستی ئارابوونی نمونەیەكی دیموكراسیانەیە. بەڵام كێشەكە لەوەدایە، وەك چۆن ئەزمونی حوكمڕانی ئەم چەند ساڵەمان لەهەوڵی گشتگیركردن وكۆنترۆڵكردنی هەموو جیاوازی وهەموو هەقیقەتەكاندا بووە، بەوشێوەیەی بیانكاتە بەشێك لە (دیموكراسیەكەی خۆی ). ئاوەها ئۆپۆزیسێۆنیش هەمان گەمە دووبارەبكاتەوە وهەموو هەقیقەتەكانی تر لەخۆیدا بتاوێنێتەوە وبەیداخی فریادڕەسیش بڵندبكات، هەڵەو كەم وكورتی وگەندەڵی دەسەڵات بكاتە بیانوو ،بۆ شەرعیەتێكی ڕەها. وەكو چۆن دەسەڵات شەرعیەت ڕەها دەكات و هەموو شتێك كۆنتڕۆڵدەكات، ئەمجارەیان ئۆپۆزیسێۆن شرۆڤە وشیكاری ولێكدانەوە بكات، شەرعیەتی ڕەها بگەێنێتە ڕادەیەك، تەنانەت پاساو بۆ ڕوخاندن وسڕینەوەش، بۆ لەیادكردنی واتاكان وبۆشێلانی جوانیەكان ،بۆنكۆڵیكردن لەهەمووشت بکات.ئەزمونی ئۆپۆزیسێۆن بەتەنها هەرئەوەندەی لێ بمێنێتەوە، كەببێتە بیانوو بۆئەوەی دەسەڵات ،خراپیەكان خراپتر بكات .
لێرەدا سەرنج بۆنمونەیەك ڕادەكێشم كەسەبارەت شاری هەڵەبجەیە، ،پێش وەختیش ئاماژەی پێدەدەم كە نمونەكە سیناریویەك نیە بۆ ناشیرینكردنی ئۆپۆزیسێۆن وبەرگریكردن نیە لەدەسەڵات ،چونكە یەكێك لەتوندترین وتارەكانم كەلەڕۆژنامەی (ڕۆژنامە) و هەفتەنامەی (بوونیاد) بڵاوكردۆتەوە، ڕەخنەی توندو تیژو برینداركار سەبارەت لەكەمتەرخەمی دەسەڵاتی هەرێم كردووە لە بەرامبەر ئەركی سەرشانی بۆئاوەدانكردنەوەی هەڵەبجە، بەهەمان شێوە نمونەكەش بۆناشیرین كردنی ئۆپۆزیسێۆن نیە، بەڵكو سەبارەت نەفەس وبەرپرسیاریەتیە، سەبارەت ئەخلاق وهەڵوێستی مرۆیی ونیشتمانیە. من باكم نیە بڵێم بەبێ‌ ئەمە هەركەسێك لەهەرپلەو پایەیەكدابێت وهەرهێزێك چەند گەورەبێت،ساختەچیە، خۆئەگەر ڕۆژنامەوانیش بیكات، ئەوە جگەلەو تانەیە ئەبێت شتێكی تر زیادبكەین بۆوەسف كردنی كە كەمترین شتێك بێ‌ ئەخلاقیەتیە. ڕاستیشە حكومەتی هەرێم زۆركەمی بۆ هەڵەبجەكردووە و چاكیشی نەك زۆرتربكات بەڵام ، ئایا لەپێناوی كام ڕاستیەدایە كە بوترێت ئۆباڵی كیمیابارانی هەڵەبجە لە ئەستۆی پێشمەرگەیەیە؟
بەڕیشی كێ ڕەوایە رژێمی بەعس پاكانەی بۆبكرێت وبكرێت بە فریشتە، كەچی پێشمەرگە بەشەیتان ؟
هەزارویەك هەڵەهەیە بۆئەوەی ئۆپۆزیسێۆنمان هەبێت، یەكەمینیان بەنەبوونی ئەوا دیموكراسی كوردستان خۆی لەخۆیدا هەڵەیە، بەڵام لەوهەزار هەڵەیەی هیچیان ئەوەنیە قوربانی مرۆڤ .جارێك مرۆڤ بكەینە قوربانی نیشتمان وجارێكیش نیشتمان بكەین لەوهەزارهەڵەیەش (هەركەسێك دژی دەسەڵاتی هەرێم نەبێت ) ،بەشێك بێت لەهەموو هەڵەكانی وهەرڕەخنە و سەرنج وهەڵسەنگاندنێكیش لەسەنگەری خۆیدا نەبێت، مافی ئەوەی نەبێت ،ببێتە بەشێك لەو پێداویستیە زۆرگرنگ وتاسەرئێسقانەی كە لە چاكسازی وگۆڕانكاری بریتیە ! لەبەرامبەریشدا هەركەسێك سەرنجی لەسەر ئەوهەڵانەبێت ،پەنجەی تاوانی بۆدرێژبكرێت وبووترێت (خۆیەتی) دوژمنی باوەكوشتەی ئەزمونەكەیە .
ئەگەر ئەزمونی حوكمڕانی. مرۆڤی كوردی فەرامۆش كردووە، تاكانەی تاكەكەسیش، لە دەستهاڕی هەقیقەتێكی سیاسی وڕەهایی سەرتاپاگیردا هاڕیوە، ئەوا نابێت ئۆپۆزیسێۆن بێت وبیەوێت هەموو هەقیقەتەكان لە )هەقیقەتی سیاسی). بەدەست هێنانی دەسەڵاتدا بتوێنێتەوە. ئەوسا لەئاكامدا دیموكراسی لەم ئەزموندا هەرئەوەندەی بۆئێمە لێ بمێنێتەوە، ببێتە شەڕی خراپە وچاكە، ڕەش وسپی ،تاریكی وڕوناكی ، ئەوجەنگە میتافیزیكایایەی ناوخۆی كورد، كە هەمیشە هەقیقەتی سیاسی دەكاتە موقەدەس بەبێئەوەی ئەوموقەدەسە توانیبێتی كوردبوون لەمێژووی خۆی ڕزگاربكات وبڵندی بكاتەوە، یان ئاوڕێك لە مرۆڤبوونی مرۆڤی كورد بداتەوە.
بارودۆخی ئێستای كوردستان بەدیوێكیدا. نمونەی قەیرانێكی هاوشێوەی مێژوویەتی( بەجیالە تایبەتمەندی وبارودۆخی قۆناغەكانی ) جائەگەر كۆڵەكەی نوێگەری ئارابوونی تاكەكەس بێت، ئەوانەریت وگەلەكۆمەكێی كۆمەڵایەتی لەباری دەبات، ئەقڵانیەت، نەبوونی ئەقڵ ڕێگای پێدەگرێت.
ئاینی ودنیایی ، ڕۆحی وزانستیش ،لەئامێزان وئاوێتەبووندا خۆی دەبینێتەوە و جیابوونەوەیان لەیەكتر دورتردەكەوێتەوە. پڕۆژەی ڕەخنەگرتن وخوێندنەوەش لەوەدا بەرجەستە دەبێت، كە هەموو هاوڵاتیەك دروشمی گەندەڵی بەرزبكاتەوە، وەكوئەوەی گەندەڵی لەئامێزی ئەم ئەزمونەوە سەری دەرهێنابێت ومەدالیای ئەم داهێنانەش ،جگە لە هەرنەتەوەیەكی تر، بەبەرۆكی كوردی هەرێمەوە بچریسكێتەوە ! جێگای پرسیارە لەهەموو شوێنێكی جیهاندا، گەنج ولاوەكان دروشمی ئازادی بڵندەكەن دژ بەتەوق وكۆتەكان یاخی وشۆڕشگێڕ دەوەستنەوە،كەچی لەكوردستاندا دروشمی دەزگاكانی چاودێری ولێپرسینەوە بەرزبكەنەوە !
جێگای پرسیارە عەسكەرو میلیشیا و پلەداری سوپاو هێزی چەكدار ودامەزراوە نهێنیەكان لەوانەی كە دەتوانن هەتاویش بشارنەوە ،بەرگ وسیپاڵی یەهوزا بەبەری مەسیحدابكەن ،دوای شەفافیەت بكەن!توندڕەوی ئاینی وجەنگاوەری ڕادیكاڵ وئایدۆلۆژست، لەوانەی جگە لەخۆیان كەسیان قبوڵ نیە ،بۆدرێژەپێدانی خەباتیان دژبە كرانەوەو فرەیی ،دروشمی كۆمەڵگای مەدەنی بەرزبكەنەوە !

ناوچە خۆڵەمێشیەکان

ئەگەرچی پاكانە هەڵناگرێت ، ڕەوەندی سیاسی ئێمە هەڵەی گەورەی تۆماركردووە، بەڵام نائومێدی گەورەی مێژووی ئەم قۆناغەمان بەتەنها هەرسیاسی نیە، یان بەلای كەمەوە گوتاری سیاسی ،سەرچاوەی تێكڕای نائومێدیەكە نییە. ڕەنگە ترسناكترینیش لەوەبریتیبێت ،بەهۆی هەڵە سیاسیە زۆرەكانەوە ،هەمووشت ،بەوەوە گرێ بدەین ،وچاكردنی ئەوهەڵەسیاسیانەش ببنە چەند دروشمێك، لەجیاتی ئەوەی بۆ چاوگی ڕۆشنی ئومێدێكمان ببەنەوە، لەبازنەیەكی ئایدۆلۆژیدا هەڵمان بسوڕێنێت، وستراتیژی دەسەڵاتداریەتی، ببێتە خاڵی پێكهاتنی ڕەش وسپی وجارێكیتر بكەوینە ناوچەی خۆڵەمێشیەوە .
ئەوناوچەیەی هەموو واتاكانی تێیدابزردەبێت ،بەمرۆڤ ونیشتمانیشەوە . چونكە (ناوچەی خۆڵەمێشی) ناوچەی پێكەوەبوون وپێكەوە هەڵكردنی كۆن ونوێ‌ نییە، ناوچەی لێبوردن و ئەو دەرفەتە زەمانیەش نیە، كە تێیدا ئەوەی پێویستە بڕوات ونەمێنێت ،لەگەڵ ئەوەدا كەپێویستە ئارابێت وبێتەكایەوە، پێكەوە باوەڕ بە مێژوویەك بهێنن كە لەخۆیان گەورەترە وحوكمی تایبەتی قۆناغێك قبوڵبكەن، كەجێگای هەمووانی تیادا دەبێتەوە، بەڵام نەك بەقەبارەی جێگایەك كەلەڕابردوودا داگیریان كردووە .
(هێربەرت شتاین) پسپۆڕی شارەزاو سەرۆكی پێشوی ئەنجومەنی سەرۆكایەتی ڕاوێژكارانی ئابووری ئەمریكایی ،قسەیەكی بەتوێكڵی هەیە و دەڵێت (هێندێك دەچێت كەشۆڕشی فەرەنسایی، بە تیغی مەقسەڵەكەی ،سەری لویسی شانزەهەمی لەجەستەی كردەوە، قۆناغێك كۆتایی هات ،كەنەدەكرا ونەدەبوو بەردەوامبێت. قۆناغێكی نوێ‌ هاتەئارا كەنەیدەتوانی لەڕەحمی زەماندا سرەوت بگرێت ونەیەتە ڕۆژگاری خۆیەوە. بەڵام بۆئێمە وێنەكە نەكۆتایهاتن ودابڕانە، نە دەستپێك وسەرەتای قۆناغێكی نوێیە ! دیمەنەكە پێكەوەبوون ولەیەكترگەیشتنی لویسی شانزەو شۆڕشی فەرەنسایش نیە، وەك چۆن دیمەنی پێكهاتنی كڵێسا ودەسەڵاتی سیاسی نییە. ڕەنگە ئەوەی بۆ بەراوردكاری بشێت، زیاتر لەهەمووشت ،كودەتای ڕەهایی سیاسی بێت .كودەتا بەسەر هەموو هەقیقەتە فەلسەفیەكانی بوون وژیانی مرۆڤ وكۆمەڵگادا، بەسەر هەر هەقیقەتێكدا، كە بەشێك لەگەمەی دەسەڵاتداریەتی سیاسەت نەبێت، جیاواز بووبێت، كۆك وتەباو پاشكۆنەبێت .)
بێگومان هەموو ململانێ‌ سیاسیەكان ئامانجیان لەپشتەوەیەوە، لەپێناوی مەسەلەیەكن و خوازیاری گەیشتنە ئاكامێكی دیاری كراون. لە ساكارترین نمونە سەرەتاییەكەشیدا، لەكۆمەڵگاكانی پێش فێربوونی نوسین وخوێندنەوەشدا ،ئەقڵی سیاسی هەبووە و لەپێناوی ئامانجێكیشدا چۆتە ململانێكانەوە و ڕەوەندە سیاسیەكانی بەڕێوەبردووە. جا بڵێیت لە سەردەمی كۆمەڵگا سەرەتاییەكانەوە تائێستا، ئامانجێك دروست نەبووبێت كە هەماهەنگی ناوخۆیی لەنێوان ڕوانینەكانی سیاسەتی كوردیدا دروستكردبێت، وگوتارێكی یەكگرتووشی بۆ ململانێی لەگەڵ دەرەوەی خۆیدا دۆزیبێتەوە؟ یان پرۆژەی خەون وئامانجێك نەبێت ، سەنگ وبایەخەكەی بایی ئەوەبێت، كەهەقیقەتی سیاسی دەستبەرداری (ستراتیژی دەسەڵاتداریەتی ) ببێت ؟!!
ئەگەر پێكهاتە كۆمەڵایەتیەكان ،خێزان وبنەماڵەو رێكخراو دەوڵەت وحیزب وكۆمپانیاكان ،ئامانجیان هەبێت ،بۆچی نەوەكو مرۆڤ وتاكەكەس ،بۆ بەدیهێنانی ئازادی بكۆشین و،نە باوەڕێك یەكمان بخات كە لەئامێزی نوێگەریدا نەتەوەو وڕەگەزو كلتوری جۆراوجۆری ،ەوارەو هێزو پێكهاتەی سیاسی وەهای دروستكردووە ،ئێستا ئەوان ،خۆیان تێدەپەڕێنن وكەچی كوردایەتیەكەی ئێمە ،هێشتا بە پرۆژەی كوردبوون و مرۆڤ بوون نەگەیشتووە؟!!!
یەكێك لە گرنگترین تایبەتمەندیەكانی دیموكراسی لەوە بریتیە، كەهاوكێشەیە لەنێوان میللەت وحوكمڕانەكاندا، لەنێوان مرۆڤ ودەسەڵاتدا، كە وەك هاوپەیمانیەك ناودێركراوە بۆ زامنكردنی ڕاگرتنی ئەو هاوكێشەیەیە، كاتێك زۆرینەی هاوڵاتیان دەنگ بۆ كەمینەیەك دەدەن ومتمانەی نوێنەرایەتی خۆیانیان پێدەبەخشن . بەدێوێكی تریدا دەستبەرداری مافی ڕەوای خۆیان دەبن لەوەدا حوكم بكەن، بەڵام لەبەرامبەردا دەبنە خاوەن مافێكی تر، كاتێك دەتوانن دەست بۆئەوانە ڕابكێشن كەلەئاستی بەرپرسیاریدا نەبوون، نائومێدیان كردوون، یان ئامانجەكانیان پشت گوێخستوون وڕاستگۆنەبوون. ئەم هاوكێشیە كە وا دەكات دیموكراسی لەهەرسیستمێكی تر چاترو پەسەندتربێت. لە هیچ شوێن ولەهیچ ڕۆژگارێكدا هاوسەنگ نەبووە و ئەندێشەی دەوڵەمەندو بێئاگاییە وابزانین ئەم هاوكێشەیە هاوسەنگە و لێرەنیە و لەوێ‌ هەیە.
باشترین بەڵگە بۆئەوەی تەنانەت لەهەرە نمونە دیموكراسیەكانی خۆرئاواشدا ،لەوساتەوە هاوسەنگیەكەی لەدەستداوە، كە پرۆسەی (هەڵبژاردن) بۆتە (دەنگدان ). بێگومان باس لەڕەهایی دەكەین وجارێكی تریش دەڵێین ئەندێشەیەكی دەوڵەمەندو بێئاگاییە، وابزانین نەبوونی ئەم هاوسەنگیە لەئەزموونی ئێمەو وڵاتانی دەورووبەردا، بەڕادەی لاسەنگی ئەوڵاتانەیە، كە سیستمی دیموكراسی كەرامەتی مرۆڤ و وسەروەری بۆنیشتمانەكانیان ڕاگرتووە. بگرە بەراوردكردنی حاڵی ئێمە بەوەی ئەوان، تەنانەت كارێكی ئەقڵگیریش نیە. نەك بۆ پاساوهێنانەوە بۆهەڵەكانی ئەزمونە كوردیەکەمان، بەڵكو لەبەرئەوەی تەوەرەكە پەیوەندی بەكولتورو وڕۆشنبیری وسۆسیالۆژیاو هەقیقەتی فەلسەفیەوە هەیە .لەگەڵ هەر بایەخ وگرنگیەكی تری سیستمی دیموكراسی دا، بە بێ‌ ئەم هاوكێشەیە، دەشێت ئامڕازو كەرەسەو توێشوبێت، بۆ دژایەتیكردن وڕەتكردنەوەو وتۆڵە سەندنەوە.

خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و ئەزمونی دیموکراسی

لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاستیشدا نمونەی سەیروسەمەرە هەیە ،گەواهی ئەوەدەدەن ، كەسەودای تاك ڕەهەندی سیاسی، دەتوانێت خودی دیموكراسیەت كۆنترۆڵ بكات وبەلاڕێی وەهای داببات، لەئاكامدا چەند تاكتیكێكی سیاسی بێت وخرابێتە پێناوی (دەسەڵاتداریەتیەوە ). هەتاڕادەی سەلماندنی ئەو ڕاستیەی كە دیموكراسی نەك هەر پێكەوە ژیان وفرەیی وهەمەیی بوون نیە، بەڵكو شۆڕشی ڕەتكردنەوە ودژایەتی وتوندڕەویە. لەبەرامبەر ئەمەشدایە هەندێك جار گەورەترین ئەو بیرمەند وپسپۆڕە ئەمریكایی وخۆرئاواییانەی كە لەپشت پڕۆژەی دیموكراتیزەكردنی ناوچەكەوە بوون،تووشی شۆك دەبن. ئەگەر بەئاشكرا نائومێدی خۆیان ڕانەگەێنن ،بەلای كەمەوە ،بەڕوانینە كانیاندا بچنەوە .
بڕوانە لەوڵاتێكی وەكو (جەزائیر) دا كەگەورەترین كێشەی نامۆبوونی شوناسی عەرەبی وئیسلامیە، تەنانەت نیوەی هاووڵاتیانی ناتوانن بەعەرەبیش قسەبكەن، گیرۆدەی كلتوری فرانكۆفۆنین. كەچی لەهەڵبژاردندا ولەدژی گەندەڵی حكومەت (جەبهەی ئینقازی ئیسلامی) توندڕەو گرەودەباتەوە! لە (ئوردن) بۆماوەیەكی زۆر(ئیسلامیەكانی ئیخوان)، لەفەلەستین (بزوتنەوەی حەماس) گرەو لە بەرەی ڕزگاری خوازی فەلەستینی دەباتەوە .
لەمیسریش (ئیخوانەكان) لە سەردەمی (جەمال عەبدولناسر)، گورزی كەمەرشكێنیان بەردەكەوێت، پاشانیش كە (ئەنوەر سادات) دژی شیوعیەكان ئاشتیان دەكاتەوە، نازیان دەكێشێت، باجی ئەوهەڵوێستە بە ڕۆحی خۆیدەدات، سەرەڕای باڵە توندڕەوە جیهادیەكەی گورزی كەمەرشكێنیان بەردەكەوێت، بەڵام بزوتنەوەی جیهاد دەگەێننە ترۆپك وئەمان دەبنە ئیلهام بەخشی (قاعیدە) و بزوتنەوە هاوشێوەكانی، بە ئێستاشەوە لەبۆرسەی تیرۆری ڕەشی جیهانیشدا زۆرترین پشكیان هەیە.
سەرەڕای ئەوەو ئالەوكاتەشدا جارێكیتر ئیخوانەكانی میسر لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەماندا پێگەیەكی بەرفراوانی میللیان دەبێت وبڕێكی گرنگی كورسیەكانی پەرلەمانی میسریش داگیردەكەن. سەیریش لەوەدایە سەركردەكانی باڵی جیهاد لەزیندانەكانی میسردا، لەژێر ئاڵای دیموكراسیەتی زەمانەدا بڕوانامەی بەخۆداچوونەوە وهەڵوێست گۆڕینیان بڵاودەكەنەوە !
لەوەش سەیرتر لەدیمەنی نمونەی دیموكراسیدا ئەوەیە ، كەسێكی وەك (سەعدەدین الابراهیم) كە لەمیسردا پێشەنگی بیری لیبرالی نوێی دەكرد، لەهەڵبژاردنەكاندا ، لەبەرەی ئیسلامیەكاندا ڕادەوەستێت ودەبێتە هاوپەیمانی ئەوانەی كە ساڵانێكی زۆرە بەمایەی بەدبەختی ونەبوونی دیموكراسی وڵاتەكەی خۆی وناوچەكەش دەستی بۆدرێژ دەكردن.
بێگومان ئەمجۆرە هەڵوێست ونمونانە، نەك لەپێناوی دیموكراسیدا، بەڵكو لەپێناوی دوژمنایەتی كردنی سیستمی حوكمڕانی میسریدایە. نەك بۆ بەدەست هێنانی دەستكەوتێك، لەڕێگای دیموكراسی وكرانەوەدا، بەڵكو بۆڕەتكردنەوە. نزیكتر لەهەموو ئەو نمونانەش دیمەنی گۆڕانكاریەكانی ئێراقە، كە لەیەكەمین هەڵبژاردنی دیموكراسیدا ،حیزب و ڕەوتە ئیسلامیەكان گرەو دەبەنەوە، بگرە ململانێیەكی ئاینی وكولتوری هەزارساڵەش دەبێتە تێشووی ئەو ڕەتكردنەوە بەردەوامەی ،كە لەدیموكراسیەتێكدا جێگای كراوەتەوە .
هەرلەبەر ئەم دەرەنجام ودەركەوتە سەیروسەمەرانەیە، شارەزایانی ئەمریكایی كەلەسەر پرۆسەی دیموكراتیزەكردنی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست وناوچەی عەرەبستانەكەی ڕادەمێنن، دوودڵنین لەوەی ئارابوونی دیموكراسی لەم ناوچەیەدا ،هۆكاری سەركەوتنی ڕەوتە ئیسلامی وڕادیكاڵەكان دەبێت .

دیموکراسی یان ئازادی !

(فەرید زەكەریا) نوسەر ولێكۆڵەرەوەی ئەمریكایی، ڕەچەڵەک هیندی ، لەكتێبی (ئایندەی ئازادی) دا دەلاقەیەكی گەورە بەسەر ئەم پرسە ئاڵۆزكاوەدا دەكاتەوە. بەتایبەت كە لەدەرەوەی كولتوری لیبرالیزمی خۆرئاوا، لەسەرئەزمونە دیموكراسیەكانی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەوەستێت و بەراووردیان دەكات، دەگاتە باوەڕێك كە چەمكی ئازادی ولیبرالیزم، لە نمونە دیموكراسیەكان جیابكاتەوە. پاشانیش بەرپەرچی ئەو بۆچونە خۆرئاواییانە بداتەوە، كەبۆ پێگەیشتنی ئەزمونە دیموكراسیەكانی ناوچەیەكی وەكو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دایڕشتووە. بەبەڵگەشەوە بیسەلمێنێت ئەو بۆچونانە، لەسەر زەمین ولەژینگەی تایبەتی ئەم ناوچەیەدا، چۆن وتاچ ڕادەیەكی سەیر پێچەوانە بوونەتەوەو دەرەنجامی چاوەڕواننەكراویشیان لێ بۆتەوە .
بۆنمونە سەبارەت ئەو باوەڕەی پێیوایە نەشونمای ئابوری، برەو بەدیموكراسی دەدات وكرانەوەی زیاتری لێدەكەوێتەوە، وڵاتانی كەنداودەكات بەنمونە ،كە گەشەی ئابوریی ئەوناوچەیەو بەوڕادە بەرچاوو دیارەی سەرنجی جیهانیشی ڕاكێشاوە ،كە چی كرانەوە دیموكراسیشی نەڕەخساندووە .
زەكەریا وە یەكێك لەدەنگەكانی نەوەیەك كە دەتوانێت پرسیارلەسەر ڕوداوەكەی 11ی سیبتەمبەر دروست بكات ، ئاماژەبەوەدەدات مەرج نیە لەهەموو قۆناغێكدا دیموكراسی ئەودەرەنجامەی هەبێت كەبۆ كۆمەڵگاخۆرئاواییەكان ڕەخساوە .پێیوایە كێشەكە لەناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا بەتەنها نەبوونی دیموكراسی نیە، بەڵكو تەنانەت لەسایەی دەسەڵاتی نیشتمانی فەلەستینیشدا دیموكراسیەت هەیە ،بەڵام ئەوەی نیەو باجی لەسەرە ئازادیە .
بەشێوەیەكی تر دەكرێت بڵێین نمونەیەك لەدیموكراسی لەو ناوچەیەدا هەیە، بەڵام لەبەرئەوەی كولتورێكی جیاوازو دۆخێكی مێژووی وبارێكی سۆسیولۆژیایی ودەروونی تایبەت هەیە، دەرەنجامی ئەودیموكراسییەی لەشوێنێكی واداهەیە، وەكو ئەودەرەنجامانە نیە، كە لەوڵاتێكی ئەوروپایی ویان لەئەمریكا دا بەرجەستە دەبێت .
بۆیە لەبارودۆخی نەبوونی پێكهاتەكانی دەوڵەت،یان لەدەمی لاوازی و سەرگەردانی دەسەڵاتێكی نیشتمانی بەهێزی خاوەن گوتارێكی ڕوون ودیاروئاشكرادا، مەرج نیە دیموكراسی بتوانێت هێزی ڕاگرتنی دادوەری و هۆكاری ئارامی ودامەزراندن داهێنانی خۆشگوزەرانی و ئازادی و تەبایی بێت. لەئاستی نیشتمانی ومیللیشدا، مایەی قایلبوونی زۆری نەبێت، بگرە بەپیچەوانەوە ڕەنگە توڕەبوونێكی زۆر دروستبكات وپاشاگەردانیشی لێبكەوێتەوە. بەڕادەیەك كێشەو گرفتەكانی ئەم ناوچەیە وهاوشێوەكانی، نەبوونی دیموكراسی نیە، بەڵكو ئەو زۆرییەتیە كە پاشاگەردانی لێكەوتۆتەوە ،هەربەرئەمەشە (زەكریا) پێشنیار بۆحكومەتی ئەمریكای دەكات، سەبارەت هاندانی دیموكراسی ،بەسیاسەتەكانیدا بچێتەوە. ئەگەرچی ئێرەكایەی گفتوگۆكردن بەراووردكاری ئەم ڕوانینانە نیە، بەڵام پێویستە سەرنجی خوێنەر بۆ ئەوەڕابكێشم، ئەم بۆچوونە پێش (فەریدزەكەریا) ،(جۆرج تەرابیشی) بیرمەند وڕوناكبیری عەرەبی زۆر بەووردتر باسی لێوەكردووە. جیاوازیەكەش لەوەدایە، تەڕابیشی تەوەرەكەی بوون ونەبوونی دەوڵەتە . بەڕای ئەوگرفتی ئەم ناوچەیە (كە لای ئەو چوارچێوە عەرەبیەكەیە) لە دیكتاتۆریەت و دەسەڵاتداریەتی دەوڵەتدانیە، بەڵكو لەنەبوونی دەوڵەتدایە، لەوەدانیە دەوڵەت بەواتا هۆبزیەكەی بەكارهێنانی زەبروزەنگی قۆرغكردووە، بەڵكو لەنەبوونی دامەزراوەكانی دەوڵەت وشوناسی دامەزراوەكانیدایە، چونكە ڕەخنەكە لەواقیعی كۆمەڵگای ئەودا ئەوەیە، دەوڵەت دامەزراوەیەكە دەستەیەك ،یان بنەماڵە وئایدۆلۆژیایەك قۆرغیكردووە. هەتا ئەم مۆتەكەیەش نەڕەوێتەوە ودەستبەرداری دامەزراوەكانی نەبێت ئومێدێكی ئەوتۆنیە . (تەڕابیشی) مەبەستی ئەوەیە بڵێت: گرفتەكە زەبری دامەزراوەی نادەوڵەتیە، عەشایەریی وخێزانی وئایدۆلۆژی وتاكەكەسی بێت ، نەك دامەزراوە دەوڵەتیەكان بەوشێوەیەی كە دەوڵەتەكانی پێوە دەناسرێت لەڕەوتی مێژووی ئۆروپادا ڕەخنەی لەسەر كەڵەكە بووە .

بۆ زیاتر بڕوانە: كتێبی- هرطقات عن الدیموقراطیە والعلمانیە والحداثە و الممانعە العربیە – دارالساقی بالاشتراك مع رابطە العقلانیین العرب –الطبعە الاولی 2006)

ڕەنگە سەبارەت ئەو بۆچوونەی (فەریدزەكریا) پرسیاری گرنگ ئەوەبێت بڵێین: ئایا بەبێ‌ ئازادی ،دیموكراسی ئەرزشی هەیە؟

كێشەكە لەوە دایە ئێستا لەنمونەی دیموكراسی لیبراڵیشدا، سەرەڕای ئەوهەموو ئازادییەش كە بۆتاكەكەس فەراهام بووە، دیمەنەكە لەتەموو مژدایە و ڕۆژ بەرۆژ بەڵگەكان گەواهی ئەوەدەدەن ئەو ئازادیە ڕوو لەوەیە ببێتە ئازادیەك كە هەق بە چەند كۆمپانیایەك بدات، قەدەری مرۆڤایەتی وئایندەی گۆی زەویش یەخسیری بەرژەوەندی وداهاتی بازرگانی خۆیان بكەن ، كەدیموكراسیەتی لیبراڵیش زەمینەی بۆئەوە خۆشكردبێت كە بەبەپێ داتاو ئامار لەسەدا پەنجاویەکی گەورەترین ئابوریەكانی جیهان موڵكی چەندكۆمپانیایەك بێت، ئەواپێویستە بزانین كەجیهان پرۆژەیەكە خراوەتە بەرژەوەندیە كی سنوردارەوە. بەم ئاڕاستەیەشدا دیموكراسی لەجیاتی فرەیی ،بەدەست كەمینەوە دەبێت و ئازادیش لەوەدا بەرجەستە دەبێت، كە زەوتكردنی ئازادی زۆربەی زۆری مرۆڤایەتی بێت .
ئەگەر ڕەوتەكە بەم شێوەیە بەردەوام بێت ، پێدەچێت لەئایندەدا تێكڕای جیهان ببێتە موڵكی تایبەتی چەند هێزێكی ئابوری، كە ئەگەر هەموو خاوەنەكانیان پێكەوە كۆببنەوە لەفرۆكەیەكی سەد كەسی داجێگایان ببێتەوە! بڵێیت ،ئەوسا چ واتایەك بۆ دیموكراسی وئازادی بمێنێتەوە ؟
لەم كایەیەدا خوێندنەوەكەی (جۆرج تەڕابیشی ) ئیلهامبەخشی پرسیارێكە، كەدەشێت بەو شێوەیە گوزارشتی لێبكرێت. كە بڵێین: ئایا بەبێ‌ دەوڵەت ،دیموكراسی ئومێدی ئارابوونی هەیە؟
ئەوروپاسازی نوێ‌، لەسەرزاری یەكێك لە شارەزاكانی، بەئەرێ‌ وەڵام دەداتەوە، ئەم قۆناغەش بە (پۆست مۆدرێنە) ناودێردەكات ،پێیوایە ڕەوتی ئەوروپای یەكگرتوو ئەم ڕاستیە بەرجەستە دەكات ،كاتێك پێكهاتنی سیاسی، گرەو لەخۆپڕچەككردن دەباتەوە، دەستبەرداربوونی شوناسی دەوڵەتی نەتەوە، زامنی ئاسایشێكی درێژخایان دەكات ، كرانەوە ،ڕەتكردنەوە دەتارێنێت. كاریگەری پەرلەمانی ئەوروپایی، شوێنی پەرلەمانە نیشتمانیەكان دەگرێتەوەو یەكخستنی یاساكانی گومرگ وئازادی سەرمایە لەچوارچێوەی ئەوروپادا، دەرگابەسەر ئەو فەلسەفەیەدا دەكاتەوە ،كە بەرفراوانكردنی زیاتری دیموكراسی ،لەباریدایە پێناسەی دەوڵەت بخاتە زەمەنی ڕابوردوو.
بێگومان ئێمە زۆردوورین لەوەی كە لەسەر ڕیتمی فەلسەفەیەكی ئەوروپایی بڕۆین، بگرە ڕێگای ڕاست لاساییكردنەوەی ونمونەی باڵای ئەو روپاش نیە. ڕەنگە لایەنی خراپی ئەم دۆخەی ئێمە ئەوەبێت ،ناتوانین، بە كەسانێك بگەینەوە كەئەوان هەمیشە سوار و ئێمە ئەگەر دەست وپێبەستراونەبووین. كەمجار ڕێكەوتووە سوار بین. بەڵام لایەنی چاكیش ئەوەیە كە ئەزمونێكی دەوڵەمەندی مرۆییمان لەبەردەستدایە، نەك بۆلاساییكردنەوە، بەڵكو بۆخوێندنەوە، بۆڕخنە لێگرتن وبەراوردكاری وهەڵێنجانی ئەوەی كە پێویستە ولەباریدایە، بەتایبەتی لەوكاتانەدا كەسوارین وپیادەنین ،بەنەرمەغار لەكۆنەهەوارەوە بەرەو هەوارێكی نوێ‌ ،لە ڕابردووە وە ،ئێستامان پێبناسێنێت ودەرگای سبەیمان بەڕودا ئاواڵابكات .

فەلسەفەی کوردبوونی نوێ و دیموکراسیەت

لەبەردەم ئاكامەكانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی نوێ‌ كوردستاندا، كەدەڵێین مەرجەعیەت بگەڕێتەوە بۆگەل، لەبەرئەوەیە ڕێكەوتنی جەنتڵمانانەی هێزو پێكهاتە سیاسیەكان نەتوانێت ،بەرژەوەندیە نیشتمانیەكان بكات بەنمونەی ئەودیموكراسیەی لە ساڵانی ڕابوردوودا هەبووە. مەبەستمان لەمەرجەعیەتیش ئەوەنیە ،كەبەناوی گەل یان بە ناوی كوردایەتی وخەباتەوە شەرعیەت زەوتبكرێت وهەموو شتێك لەچوارچێوەی بەرژەوەندیەكی دیاری كراوەودا ناوی لێبنرێت وپاساو وبیانوو بۆ پاوانكردن وكۆنترۆڵكردنیشی ،دابهێنرێت . مەبەست لە دەستەواژەی (گێڕانەوەی مەرجەعیەت بۆ گەل ) لەوە بریتیە سوود لە بنەما دیموكراسیەكان وەربگیرێت ـ و(فەلسەفەی كوردبوونی نوێ)‌ لە گەڵ دیموكراسیدا ئاوێتە بكرێت . تاڕێگا بەوگەمە عەدەمیەی مێژووی شكست بگرین ودەرفەت نەدەین ئەم قۆناغەشمان یەخسیری ڕابردوو بكرێت . میتافیزیكای دژایەتیكردنی ئێرەو ئەوێ‌ ، من وتۆ، ئەم بەرەباب وئەو بەرەباب، ئەم لایەن وئەولایەن، ڕەش وسپی ،چاكەو خراپە دوژمناندن بەرهەمبهێنێت. لەئاكامیشدا ،مرۆڤی كوردو نیشتمانەكەی، خۆی لە نێوان دوو تاوێرە بەرد ی گەورەداببینێتەوە، قەدەریش بۆهاڕین وتێكشاندنی سەردەمی جیهانگیری ،دەستهاڕی خۆی بۆ كورد بسوڕێنێت! بەم تەكنیكە دووبارەیە زۆرئاسانە ناو لەخۆت بنێیت ،خۆت پێناسەبكەیت وبۆسەلماندنی ڕاستی هەڵوێستێكی دیاریكراو دەیان بەڵگە پیشان بدرێت ودەیانی تر بدۆزرێتەوە ، لێكدانەوەی بۆ بكرێت وسەرجەم مێژووش ببێتە مادەیەك ،تابیانوو وپاساوێكی سیاسی لێدەربهێنرێت !؟
كەخورافە بەناوی زانستەوە قسەبكات، زانیاری گشتی وڕۆژانە ،بەمەعریفە ناودێربكرێت، جنێو وقسەی بازاڕیش ناوی ڕەخنەگرتنی لێبنرێت! ئازادی تاكەكەسیش ،لەتاكڕەوی دا بەرجەستەببێت و،ئاین ومەزهەب وەكو چەكێكی ئایدۆلۆجی بۆ بەدەستهێنانی دیموكراسی بەكارببرێت، فرەیش دیوێكی تری لێكچوون ونەبوونی جیاوازی بێت، دەسەڵاتی ئاینی ودەسەڵاتی سیاسی ئاوێتە بكرێت وتاكە شوێنێكیش بۆ بەدواداچوونی مافی مرۆڤ، زیندان بێت ،و ڕۆژنامەگەریش بۆ ناوزڕاندن ودرۆو سەركوێركردن بەكارببرێت. ئەوا هیچ گران نییە جاشایەتی وەكو كوردایەتی وپێشمەرگایەتیش وەكو خیانەت باسبكرێت !
سەیریش نیە ،ئەم گەمەیە ، (شێوە ئەقڵانیەتێكی نوێ) ی لەپشتبێت وبەئەقڵێكی سیاسی بەڕێوەببرێت، بەڵام نەك بەوشێوەیەی كە ئەقڵانیەتی ڕۆشنگەری پێدەناسرێت، نەك بەوئەقڵە سیاسیەی، كە لەناو قەوارەیەكی مرۆیی گەورەدا لەگەڵ هەقیقەتە كۆمەڵایەتی وفەلسەفیی وزانستی وئاینی وئابوری وفەرهەنگیەكان، بەرجەستە دەبێت ولە كارلێكیدا لەگەڵ هەموو ئەوانەدا دەبێتە یەكێك لەو هەقیقەتەی كەلەناو هەقیقەتەكانی تردا، كاربۆ مەبەست وئامانج وبەرژەوەندی گەلێك، یان نەتەوەیەك یان كۆمەڵگایەك دەكات، بەڵكو بەوئەقڵە سیاسیەی كە هەمووشت لە هەقیقەتی سیاسەتدا دەبینێت وسیاسەتیش بەتەنها وەكوئامڕاز بۆ (دەسەڵاتداریەتی ) ڕەهادەكات.
تائەوڕادەیەی ئەم ئەقڵە سیاسیە دەكەوێتە دژایەتی كردنی خۆی و ڕەتكردنەوەی ئەوەش كەلەمەوبەر بانگی بۆداوە، دروشمی سەرەكیشی بووەو باوەڕی پێهێنانەوە. لێرەشەوە تەنانەت سیاسەت خۆشی ،كۆتایی دێت و(دەسەڵاتداریەتی ) ش لەخولیای باڵادەستیەوە دەبێت، بەپڕۆژە و خۆی بەرهەم دەهێنێتەوە. جاكە جیهانگیریش سنووری بۆ بازاڕكردنی كاڵاوبەرهەمەكانی خۆی نەهێشتبێتەوە ،ئەوا مۆدێل وكەرەسەكانی تەكنۆلۆجیاو بەرهەمەماكانی ئەگاتە هەموو شوێن و هەموو سیستم وگروپێكی بچوك وبگرە تاكەكەسێكیش دەتوانێت ،بەدەستیان بهێنێت. لێرەوەیە كەئەگەر مەرجەعیەتێك نەبێت گوزارشت لەباوەڕێك بكات ، ئاڕاستەی دیاری كراوی هەبێت وبەلای كەمەوە سیاسەتیش بەوباوەڕەوە پەیوەستبێت ،ئەوا فۆبیای دەسەڵاتداریەتی دەبێتە ترسناكترین ڤایرۆسێك كە تەڕووشك دەسوتێنێت .
لە ئەنیشتاین یان پرسی: ئایا جەنگی جیهانی سێیەم بەكام چەك بەڕێوەدەچێت ،لەوەڵامدا دەڵێت (سەبارەت بە سێیەمین جەنگی جیهانی نازانم ،بەڵام چەكی چوارەمین جەنگی جیهان ،تێڵاوكوتەك دەبێت !؟) بێگومان مەبەستەكەئاشكرایە، چونكە تەنانەت زانشتیش ئەگەر بەهاو باوەڕێكی مرۆیی مەرجەعی نەبێت، بێگومان بۆ (دەسەڵاتداریەتی ڕەها) بەكاربهێنرێت، ئەوا بەتەنها داهێنانەكەی ئەنیشتاین خۆی لەخۆیدا بەسە، بۆئەوەی شارستانیەتێك تەفروتونابێت وجارێكی تر لەسفرەوە دەستپێبكات، تائەوڕادەیەی، چەكی دەستی جەنگاوەران لەو زەمانەدا وەكو كۆمەڵگا سەرەتاییەكان، كوتەك وتێڵابێت! ئاوەها بەبێ‌ بوونی فەلسەفەیەك ،نوسراوێك ،پرۆژەیەك كە مەرجەعیەتێكی لەپشتبێت ونوێنەرایەتی بكات ،ئەقڵی سیاسی دەشێت هەمان ئەوعەقڵە بێت كە (جۆرج بالاندێ) ی ئەنترۆپۆلۆژی،لەسەرەتایترین كۆمەڵگاكانی مرۆڤدا شایەتی بۆ بوونی دەدات.
جائەگەر دیموكراسی لەوەبریتیبێت كە ئەقڵێك لەجیاتی هەمووئەقڵەكان بەبەڵگەكانی خۆی شرۆڤە بكات ولێكدانەوەی بۆبكات، ئەقڵانیەتیش لەچوارچێوەی سیاسەتدا یەخسیری ئەم سیسستمە بكرێت ،ئەوا گەمەی مێژووی شكست لەم سەردەمەدا ئەوەیە جارێك بەناوی دیموكراسیەتەوە دوژمنایەتی مەسەلە نیشتمانیەكەمان بكەین، جارێكی تریش مەسەلە نیشتمانیەكە بكەینە دەسكەلا ،بۆ دوژمنایەتی كردنی دیموكراسیەت وگێڕانەوەی شەرعیەت ،بۆ ( دەسەڵاتداریەتی ) و لەئاكامیشدا پەراوێزاندنی ئەوەی كە لەئاستی نیشتمانیدا (مەرجەعیەتی كوردبوون )ێكی نوێ‌ یە ولەئاستی مرۆیی وكۆمەڵایەتی ودادوەریشدا (مەرجەعیەتی دیموكراسیە ). هەردووكیشیان پێكەوە ئەو هێزەن ئەگەر هەموو هەقیقەتەكان بەدەنگ بهێنین وسەودا لەگەڵ گشت بەهاو واتاكانی بوونی ئێمەو جیهاندابكەین ،ئەوا لەنمونەیەك نزیك دەبینەوە كە نەدەمانەوێت ونەمەرجیشە نمونەی ڕۆشنگەری خۆرئاوابێت ،بەڵام بەلای كەمەوە دەكرێت دەیان پەنجەر بەڕووی خۆردا بكاتەوەو ماڵەكەمان ڕۆشنبكاتەوە .
ماكی دیموكراسیەت دروستكردنی دیالۆگ وگفتوگۆیە، نەك ڕووبەڕوبوونەوە و دوژمناندن بەوشێوازەی كەمن، خۆم لەگەڵ ڕۆشناییدانیم لەبەرئەوەی باوەڕم بەپێویستی ڕۆشنایی هەیە، بەڵكو لە دژی بەرامبەرەكەم كەتاریكی چواردەوری گرتووە.
گفتوگۆ ئاڵوگۆڕی بۆچون وپێكهاتنە لەسەرئەوەی كە (پێویستیەكی گشتیە) نەك لەسەرئەو خاڵانەی كە ڕەهاییە و دەستی لێبەرنادرێت لەبەئەوەی پێویستی بەرژەوەندی دەسەڵاتدارییە! جا كێ‌ لەم بەرۆكی تر لەوبەردەبێت، گرنگ نیە ،چونكە ئەوەی پێی دەوترێت دیالۆگ ،مۆنۆلۆژێكی تایبەتە ،كاوێژكردن ودووبارەكردنەوەی گوتارێكە كەبۆ قەناعەت پێهێنانی خۆتە ،بۆبەڵگەهێنانەوەو لێكدانەوەیەكە، كە هانماندەدات، گومان لەڕاستی هەڵوێستی خۆمان نەكەین ئەگەرچی كەهەڵەش بێت وباوەڕمان پێی نەبێت، بۆئەوەیە پێدابگرین لەسەرڕەتكردنەوەی بەرامبەر ئەگەرچی هەڵوێستی ئەو ڕاستیە !

چەند دەرئەنجامێک

لەسەرەتای ئەم نوسینەدا ئاماژەمان بەوەدابووە دەشێت ئیتلافێكی حوكمڕانی پێگە فراوان تەكانێك بەم بارودۆخە بدات، شتێكی جیاواز لەوسیستمە سیاسیەدا دروستبكات، كەلەمەودوا نكۆڵیكردن لەوەی كە هیچ لەئارادانیە و هەمووشت بەچاكی دەگوزەرێت دەبێتە مەترسی گەورە. نەك هەرلەسەر دیموكراسی ناوخۆی هەرێم، بەڵكو لەسەر ئەوكەمۆكەیەی كە تائێستا بچڕیومانە و لەچاو خەونەكەشماندا كەم وبێ بایەخە. بێگومان كەئیتلافی پێگەفراوان پێشنیاردەكەین بۆ وڵاتێكی وەك كوردستان، لەم بارودۆخەدا،نابێت فەلسەفەی (نەقسە لەتۆ و نەقسە لەمن ) بێت ،یان بەتەنها بۆ ڕەچاوكردنی باڵانسی سیاسی وململانێ سیاسیەكانبێت .
بێگومان ڕاستە كە پێكهاتنی ئیتلافە حوكمڕانیەكان لەئاكامدا جوڵە وبزواتی دیموكراسیانە كەمتردەكات. دەسەڵاتی پەرلەمان وبگرە ڕۆژنامەو ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی كەمدەكاتەوە، بەتایبەت كە پەرلەمان دەبێتە شوێنی پێكهاتنی نێوان ئەوهێزانەی كە ئیتلافی حوكمڕان پێكدەهێنن.
( كارل پوپەر) مەترسیەكانی ئەم جۆرە ئیتلافەی بەوە دەستنیشانكردووە ، كە پەرلەمان ناتوانێت لە هەموو هەڵەیەك بپێچێتەوە. كورت وپوخت. پەرلەمان لەم حاڵەتانەدا (دادگای گەل ) نیە. بەڵام لەلایەكی ترەوە پێیوایە ئەم جۆرە ئیتلافە ،باشیەكەی لەوەدایە كە (سەروەریی میللی) بەرجەستە دەكات و هێزی یەكبوون نمایشدەكات ، پەیامێكی گرنگیشە بۆدەرەوە .جائەگەر لە بارودۆخی ئێمەدا، پەرلەمان (دادگای گەل )نەبێت، بابەلای كەمەوە سەروەری گەلێك بەرجەستەبكات ، كەنیشتمان وخاك وخەونی هەیە، وشوێنێكیشە مرۆڤی لێدەژی ومافی هەیە.لەبەرامبەر ئەم (الاضعف الایمان) شدا وپاش ئەم هەمووساڵە ناكرێت ڕابردوو دووبارەبكەینەوەو كەسیش بەرپرسیارنەبێت ؟
لەسەدەی ڕابردوودا (بەرتراند ڕیسڵ)ی مەزنە فیلۆسوفی ئینگلیز نووسیویەتی ودەڵێت: (بۆتێگەیشتن لە سەردەمێك، یان نەتەوەو گەلێك، سەرەتا پێویستمان بەوەیە فەلسەفەكەی تێبگەین ) ئەم دووانەش دەخاتە قاڵبی هاوكێشەیەكەوە ودەڵێت:(..ئەوبارودۆخەی مرۆڤی تیدا دەژی ،كاریگەریەكی زۆر لە دیاری كردنی فەلسەفەكەی دەكات، بەڵام لەبەرامبەریش دا فەلسەفەكەیان زۆر كاریگەرانە كارلەسەر سەرشێوازی ژیانیان دەكات )…ساڵانێكی زۆریشە پێموایە گرنگترین جەنگێك كە لە گۆڕەپانەكەدا ئامادەبوونمان نیە، جەنگی بیروباوەڕ وئیمانە ،نەك هەربەخاك وئاین ونیشتمان ،بەڵكو باوەڕ بەمرۆڤیش وەك تاكە بوونەوەرێك كە وادەكات نیشتمانەكان بایەخیان هەبێت وجیهانیش بوون و واتای هەبێت .جێگای داخیشە سەرەڕای ئەوهێرشە مێژووییە ، كەبەئاگروئاسن وكیمیاوی كراوەتە سەركورد، هێرشێكی تر كە بڕست لەبەر مرۆڤ دەبڕێت، هێرشی دڕندانەی خۆمانە دژبەخۆمان. هێرشی سیاسەت بۆسەر هەموو هەقیقەتەكانی تری ژیان. پیشەسازی نائومێكردن ولەباربردنی خەون وهیوا وتەوقدانی چوارلایەنە وهێرشكردن بۆهەرشتێك كە واتای هەبێت وهاندەربێت بۆژیان دۆستی وباوەڕهێنان بەوەی كە ئێمە مرۆڤین نەك بوونەوەرێكی تر.
بەتەنها دیموكراسی و هەڵبژاردن ودەنگدان، هەموو ئەم زامانە ساڕێژناكەن، بەڵام بەلای كەمەوە با زامی دیکە دروست نەكەن. ئەو باوەڕەش لەناخی نەوەیەكدا ڕیشەكێش نەكەن كە ئەگەر شتێكی پێببەخشیت، ڕەنگە بەو باوەڕەی ئیرادەیەكی تێدادروستبێت كەشانازی بەمرۆڤ بوون وشوناسی خۆیەوە بكات . ناشمانەوێت باوەڕ بەخەڵك بفرۆشین، بەڵام مرۆڤ ئەگەر باوەڕی بە (هیچ) بێت ،باشترە لەوەی كەهیچ باوەڕێكی نەبێت .
سیاسەت لەباری دایە زۆر بكات و زۆریش بەدەست بهێنێت، جائەگەر بیكات چاكە ونەشیكات، ئەوا سیاسەت بریتی نییە، لەوەی هەمووشت بڕوخێنێت، ناچاریشمان بكات، ئەگەر لەگەڵیدا جۆر نەبووین ،بچینە سەنگەری دوژمنایەتی كردنیەوە .لەڕاستیشدا دروستكردنی پەیوەندی ونزیكبوونەوە لەمرۆڤەكان زۆرئاسانترە لە دوژمنایەتی كردنیان، سیاسەتیش ئەوەیە ڕێگای یەكەم هەڵبژێریت وباوەڕیشت بەوەبێت، كەبەرپرسیاریەتی ئەركێكی گەورەیە و باوەڕیش یەكەم هەنگاوی بەرپرسیاریەتیە . كێ‌ دێتە كایە ولەم جەنگی باوەڕو بێ باوەڕیەدا ،لەبەرەی مرۆڤ ونیشتمان وجیهانیشدا، وەك جەنگاوەر دژی نامۆبوون وچەپاندنی ئازادی وتاساندنی خەون ،بێنەوایی و بزركردنی هیوا و نەبوونی ئامانج وڕووتكردنەوەی نیشتمانێك ،خۆی ناونووس دەكات؟!


بابه‌تی: گۆڤاری مه‌ده‌نیه‌ت ژماره ٣٣