بە شێوەیەکی گشتی هيچ کۆمەڵگه‌یەک نییە کێشە و گرفتی نەبێت،ئيتر ئەو گرفتانە چ سياسی بێت یان ئابووری یا لە هەر بوارێکی دی، ئەمەیان دۆخیکی ئاساییە، بەڵام ئەوەی دۆخێکی ئاسایی نييە ئەوەیە کە هەندێک لە کۆمەڵگه هەیە گونجاو نيیە بەوە كاراكته‌ریزه بکرێت، کە تەنها کێشە و گرفتی هەیە،بەڵکو ئەوجۆرە کۆمەڵگه‌یانە لە قەيراندان، قەيرانەکەشی فرە لایەنە و تێگەيشتن لێی و هەروەها چارەسەرکردنی قورسە و پێويست بە کاتێکی زۆر و خوێندنەوەیەکی ورد و هەوڵدانێکی زۆر دەکات. ئەم کۆمەڵگه‌یانە تەنها لە بوارێک یا لەلایەنێکەوە گرفتیان نيە،بەڵکو لە چەندين لایەنەوە کێشە و گرفتیان هەیە و ئەو کێشانەش چارەسەر نەکراون و گەشەیکردووە و بووە بە قەيران، ئەمەش وه‌ها دەکات ئەو کۆمەڵگانە بەوە وەسفبکرێن کە لە قەيرانێکی قووڵ و مەترسيدان. ئەم جۆرە لە کۆمەڵگا و دەوڵەتانە ژمارەیان کەم نين لەجيهاندا،بەڵام ئەوەی لێرەدا مەبەستە ئەوەیە فۆكۆس بکەينە سەر کۆمەڵگه‌ی کوردی لە هەرێمی کوردستانی عيراق،وەک کۆمەڵگایەک کە لەقەيراندا دەژێت.
کۆمەڵگای کوردی بۆیە لە قەيراندایە چونکە چەندين کێشەی چارەسەر نەکراوی هەیە لەسەر ئاستەکانی سياسی،کولتوری،ئابووری،ئاينی، کۆمەڵایەتی…هەموو ئەم ئاستانە پەيوەندیان هەیە بە یەکترەوە و کارلێک دەکەن،هەموو ئەم بوار و ئاستانە بە یەکەوە قەيرانیان دروستکردوە و هەموویان بە یەکەوە وایان کردوە کە بڵێن هەرێمی کوردستان لە قەيراندایە،تێگەيشتنێکی هەڵەیە ئەگەر وا بزانين کێشەی ئێمە تەنها سياسيە یاخود ئابووریە یا ئاينی! هەرێمی کوردستان تەنها یەک کیشەی نییە،بەڵکو چەندين کێشەی قووڵ و ئالۆزی چارەسەرنەکراوی هەیە ئەمەش لە چەمکی کێشە دەردەچێت و دەبێت چەمکی قەيرانی بۆ بەکاربێنين.
ئەو خوێندنەوە و تەفسيرە باوەی کە تەنها تەرکيزی لەسەر دەسەڵاتی سياسي یا حيزبە سياسيەکانە وەک هۆکارێکی سەرەکی بۆ ئەم قەيرانە، تەفسيرێکە تەنها لایەکی قەيرانەکە دەبينێت،بەڵام چەندين لایەنی قەيرانەکە پشت گوێ دەخات،تەفسيرێکی تاک ڕەهەندە. ڕاستە ئاستی سياسی یاخود دەسەڵاتی سياسی هەرێمی کوردستان بەشێکی گرنگی قەيرانەکەیە،بەڵام دەبێت ئەوەش بزانين سياسەت دياردەیەکی سەربەخۆ نييە، بەڵکو پەيوەندی پتەوی هەیە بە جيهانبينی ئەو کۆمەڵگایە،پەيوەندی پتەوی هەیە بە کولتور و ئابووری و ئاستی مەعريفی ئەو کۆمەڵگایە.
واتە کاتێک کولتور و جيهانبينی کۆمەڵگایەک نا ديموکراسی بێت ناکرێت سياسەت لەو کۆمەڵگایەدا ديموکراسی بێت،ناکرێت حکومەتێکی ديموکراسی لە کۆمەڵگا و کولتورێکی نا ديموکراسيدا لە دايک بێت.ئەمە مانای ئەوە نييە کە سياسەت بە هيچ جۆرێک نەتوانێت بەهای نوێ دروست بکات یاخود دەستکاری جيهانبينی کۆمەڵگا بکات،بەڵکو دەسەڵاتی سياسی و کۆمەڵگا پەيوەندیەکی دياليکتيکیان هەیە،هەردوو لا کار لەیەکتر دەکەن،بەڵام دەبێت لە کۆمەڵگا زەمينەیەک هەبێت بۆ گەشە کردن ئەو کات دەسەڵاتی سياسی دەتوانێت ئەو زەمينەیە فراوانتر بکات،بەڵام ئەوەی لە کۆمەڵگه‌ی کورديدا هەیە زەمينەیەکە بۆ ناديموکراسی و نا شەفافيەت،ئەو کات دەسەڵاتی سياسی ئەو زەمينەیە فراونتر دەکات ئەمەش جەوهەری قەيرانەکەیە.
بەرێوبردن و رەفتار وبيرکردنەوە و پەيوەندی لە ناو خێزان و حيزب و گروپە کۆمەڵایەتیە کوردیەکاندا،هەمان ئەوەیە کە لە دەسەڵاتی سياسی کورديدا هەیە و مومارەسە دەکرێت.کەواتە کێشەکان دابەش دەبن،بەشێکی لەخێزاندایە،بەشێکی لە دەسەڵاتی سياسی، بەشێکی لە کولتور و تێگەيشتنمان لە ئاين و بەها ئەخلاقيەکاندایە،بەشێکی لە کەڵەکەبوونی مێژوویی.کەواتە ئێمە لەبەرامبەر قەيرانێکی فرە ڕەهەند و هەمە لایەنين.پرسيار ئەوەیە ئایا چارەسەر چييە یاخود هەنگاوی یەکەمی چارەسەر چييە؟
بۆ چارەسەرکردنی هەر کێشە و قەيرانێک سەرەتا پێويستە چاودێری قەيرانەکە بکرێت،بە مەبەستی تێگەيشتن لە قەيرانەکە،ئەم چاودێريە واتە کۆکردنەوەی زانياری و دياريکردنی ئەو هۆکارانەی کە بوونەتە هۆی دروست بوونی ئەم قەيرانە،واتە دەبێت سەرەتا لە ڕووی تيۆریەوە چارەسەرمان لا بێت،واتە سەرەتا دەبێت فکر کار بکات و لە ڕووی فکریەوە لە کێشەکان تێبگەين و چارەسەرێک یا چەند چارەسەرێک دەستنيشان بکرێت و پاشان لە واقعدا جێبەجێ بکرێت،بی گومان ئەمە پرۆسەیەکی قورس و ئالۆزە دەبێت چەندین دەزگا و گروپ بە شێوەیەکی رێکخراو کاری لەسەر بکەن لە کاتی جێبەجێکردندا.کەواتە هەنگاوی یەکەم بۆ چارەسەرکردنی قەيرانی هەرێمی کوردستان بريتيە لە فکر،بەڵام چ فکرێک،یاخود چ شێوازێک لە فکر؟
ئێمە پێمان وایە هەنگاوی یەکەمی چارەسەری قەيرانەکانی هەرێمی کوردستان بريتييە لە دايک بوون یاخود گەشەدان بە چەمکی (فکری کوردی)،فکری کوردی واتە فکرێک کە هەڵقوڵای ئەو قەيران و کێشانەی هەرێمی کوردستان بێت،چونکە هەر کێشەیەک یا قەيرانێک تايبەتمەندی خۆی هەیە بە هۆی ئەو ژينگە و شوێنکاتەی کە تيايدا کێشەکە دروست بووە،بۆیە دەبێت فکرێک چارەسەری بکات کە هەڵقوڵاوی ئەو ژينگە و شوێنکاتە بێت. (جۆن ديوی) پێیوایه؛ فکر کاتێک دروست دەبێت و دەجوڵێت کە قەيران و کێشە هەبێت،واتە ئەوەی فکر دروست دەکات بريتيیە لە کێشە١.
وەک ئاماژەمان پێکرد هەر کێشەیەک تايبەتمەندی خۆی هەیە کەواتە دەبێت فکريش ڕەنگدانەوەی ئەو کیشەیە بێت تا بتوانێت چارەسەری بکات،بۆ نمونە وڵاتی يۆنان قەيرانی ئابووری هەیە،هەرێمی کوردستانيش قەيرانی ئابووری هەیە،بەڵام هۆکار و تايبەتمەندی ئەو دوو قەيرانە لە یەکتر جياوازن،بۆیە دەبێت چارەسەرەکەش جياواز بێت،کەواتە دوو تيوری و فکری جياوازیان پێويستە.ئەمە مانای ئەوە نییە کە سود لە مەعريفەی مرۆڤایەتی نەبينين،بەڵکو پێويستە ئەزمون و فکری بيانی بە گرنگ دانێين و ئاگامان لێ بێت،بەڵام ناکرێت تەنها بە ئەزمون و فکری بيانی چارەسەری کێشەکانی خۆمان بکەين،بۆ نمونە بۆ تێگەيشتن لە چەمکی دەسەڵات بە شێوەیەکی گشتی دەبێت ئاگامان لە تێزەکانی (ميشال فوکو) بێت،بەڵام بۆ تێگەيشتن لە دياردەی دەسەڵات لە کوردستاندا تەنها ميشال فوکو به‌س نييە،بەڵکو شان بە شانی تێزەکانی فوکو پێويستمان بە تيوری و فکری نوێ دەبێت واتە پێويستمان بە فکری کوردی دەبێت،چونکە هيچ فکر و تيۆریەکی کۆمەڵایەتی نیيە بۆ هەموو کۆمەڵگا و هەموو کاتێک یەک سود و مانای هەبێت،نابێت بيرمان بچێت هەموو تيۆريەکی فەلسەفی و زانستە کۆمەڵایەتیەکان لە ژينگە و کاتێکی دياريکراودا دروست بوونە و زۆر تا کەم ڕەنگدانەوەی ئەو ژينگە و شوێنکاتەیە کە تيايدا لە دايک بووە،ناتوانين ئەو تيۆريە بە تەنيا بەکاربێنين بۆ تێگەيشن لە شوێنکات و ژينگەیەکی دی،بەڵکو پێويستمان بە تيۆر و فکرێکی نوێ دەبێت.
فکری کوردی بريتیيە لەو فکرەی کە هەڵقوڵاوی ژينگەی کوردیيە،تيۆری و چەمکی نوێ دادەنێت کە لە واقعی کوردیەوە سەرچاوەی گرتوە،لە هەمان کاتيشدا ئاگاداری مەعريفەی بيانیە و سوديشی لی وەردەگرێت(ئەم چەمکە -فکری کوردی- قسە لەسەر کردنی زیاتری دەوێت لە دەرەفەتی تردا دەگەرێنەوە سەری).ئەرک و وەزيفەی ئەم فکرە بريتیە لە شيکردنەوە و لێ تێگەيشتنی جيهانبينی و کەسايەتی و دەروونی تاکی کورد،هەر وەها ڕەخنە گرتن بە مانای سەر لە نوێ خوێندنەوە و تاقيکردنەوەی ئەو بەها و یاسا ئەخلاقیانەی کە ئەم تاکە باوەڕی پێی هەیە.
ئەرکێکی ديکەی بريتييە لە تێگەيشتن و خوێندنەوەی مێژووی کورد،چەندان ئەرک و وەزيفەی دی کە دەرەفەت نييە لێرەدا باس بکرێت. بۆ ئەمەش پێويستە هيچ شتێک نە بە ناوی کولتور،نە سياسەت، نە ئاين،نە کەسایەتی مێژوویی، نە حيزب…موقەدەس نەکرێت و بخرێتە دەرەوەی ڕەخنە و خوێندنەوەی زانستی و بابەتی،چونکە هەموو ئەوانە پێکەوە فکر و دەرون و جيهانبينی تاکی کوردیان دروست کردوە،ئەوانە پێکهێنەری کۆمەڵگای کوردين،واتە دەکرێت هەموویان پشکی خۆیان هەبێت لەم قەيرانە،بێ خوێندنەوە و دەست بردن بۆ کولتور و مێژوو و دەسەڵاتی سياسی و ئاين…ناتوانين لە قەيرانەکە تێبگەين و چارەسەری بکەين.
١-د.عبد الرحمن بدوي،مدخل جديد إلی الفلسفة،دار القلم،الکويت،١٩٧٥،ص١٤٧
هاووڵاتی،٢٠١٥
ته‌واو