شار لەدونیابینى مۆدێرنەوە تاجەنگى جیاوازییەکان


Loading

نووسینی: سمکۆ محەمەد

شار یەکێک لەو دەرکەوتانەیە کەلەدواى ململانێى نێوان سیستمى دەرەبەگى و سەرمایەدارییە و بەسەرکەوتنى سەرمایەدارى کۆتایى پێهات کەپێشتر فۆڕمێکى تایبەتى هەبوو، دواتر لەگەڵ هەر چەرخێکدا یان هەر سەدەیەکدا فۆڕمى گۆڕا و بوو بەناوەندێک بۆ بڕیارى سیاسى و بازرگانى و کۆکردنەوەى نەتەوە و ئاین و گروپە کۆمەڵایەتیەکان و هتد، چونکە پێشتر پێوەر بۆ شار رۆشنبیرى و فەلسەفە بوو هەروەک لەدەوڵەت شارى یۆنانیدا دەبینین چۆن قسە لەسەر شاربوون و فراوانى چەمکەکە دەکرێت، لەشوێنێکى دیکەشدا پێوەر سەنعەت و فرە کولتوورى و فرە زمانى و هۆکارە جیاوازەکانى گواستنەوەى ئینسان و شتومەک و هەروەها گرینگترین لایەنیشى ئازادى تاک و تاکگەرایى بوو کەپێشتر شوێن جەهەنمێک بوو بۆتاک و دواتر لەشاردا بزربوو هتد، شار ئەو چەمکەیە کەقسەوباسێکى زۆرى لەسەر کراوە، ئێمە لێرەدا چەند لایەنێکى گرینگى ئەم باسە موناقەشە دەکەین و بەسەر بونیادنانى شارى کوردیدا پراکتیکى دەکەین کەکوردستان لەسەرەتاى ئەم گەشەسەندنەدایە.
ئەگەرچى لەڕابردووى کۆندا مەبەستم لەسەدەکانى بەر لەزایینە، نمونەى فۆڕمێکى یەک ئاستى چ لەدونیاى عەرەب و چ لەدونیاى رۆژئاوا بوونى هەبووە، بەو مانایەى کەشار بەپێى تێگەیشتنى کۆن دیاردەیەکى مێژووییە و بەر لەیۆنان و میسرەوە سەریهەڵداوە و بەر لەفەلسەفە و بیرکردنەوە و بەر لەبیرکردنەوە لەتیراز و دیزانى تەلارسازى بوونى هەبووە، واتە شار ئەوکاتەى کەبەو مانایە وەرگیراوە زیاتر لەکۆمەڵێک و زیاتر لەپێکهاتەیەک تێیدا ژیاون و حوکمیان کردووە بەسەر بوونى بازاڕ و شێوەى پێکەوەژیاندا، شار مانایەکى وەکو خۆى و ئەو مێژووەى هەبووە، بەڵام لەدواجاردا بەناچارى دەرەنجامى جەنگى قۆناغەکانى سیستم و ژیان بووە، ئیتر گەشەى کردووە هەمو ئەو روخسارو سیمایانەى گۆڕى کەپێشتر بینراون و ئێستا چوونە مۆزەخانەى مێژوویى ژیانەوە، “بۆنمونە جەنگى نێوان سەرمایەدارى و سیستمى دەرەبەگایەتى بووە کەبەتەواوەتى سەریهەڵدا و بوو بەدیاردەیەکى جهانى و چاوى لێکرا، ئیتر سیحرەکانى شار لەوێوە دەستپێدەکەن کەگوندەکان دەخزێنێتە نێو یەک سەنتەرەوە و دەبێتە ئەو سەنتەرەى کەکەنارەکان لەخزمەتیدا دەبن و هەر لەگوندەکانەوە خۆى بەرهەمدێنێتەوە، بەڵام ئەم دیاردەیە جەنگێکى تر بەرهەمدێنێ، ئەویش پەیدابوونى چینە جیاوازەکان جەنگى جیاوازى چینەکانە، جەنگێک هەر لەجیاوازى ژیانەوە بگرە تادەگاتە جیاوازى کولتوورى و فەرهەنگى و بەڕێوەبردنى کۆمەڵگە و ستایلى ژیان و شێوەى جلوبەرگ و تەنانەت قسەکردن بەموفردەى کەرەستە نوێیەکانى شار و هتد” (1). وەکو پێشتر باسمان کرد لەسەدەى نۆزدەدا شار لەئەنجامى خزانى گوندەکان بۆ سەنتەرێک، فراوانتر دەبێت و کارى دەستى دەبێتە مانیفاکتۆر و دواتر سەنعەت گەشە دەکات و دەبێتە فاکتۆر، واتە ماشینى سەرەتایى و دواتر دەبێتە کارگە. هەروەها سیاسەت دەبێتە چەقى یەکلایى کردنەوەى ململانێى نێوان هێزە سیاسى و مەزهەب و نەتەوەکان و چەمکى حزب وەکو مامەڵەیەکى تر لەگەڵ کۆبوونەوەى خەڵکێک بۆ دیاریکردنى چارەنووسیان لەسیاسەت و هتد، لەوێشەوە جارێکى تر لەدواى چەندین سەدە فکر گەشەدەکات و بیرۆکەى نوێ دێتە پێشەوە، ئیدى فکرى ناسیونالیزم وەکو دەرکەوتەیەکى نوێ بۆ دەمارگیرى نەتەوەیى و جەنگى نەتەوەکان سەرهەڵدەدات، هەر دوابەدواى ئەو چەمکە سیاسیە، رۆژئاوا قۆناغێکى دیکە بەخۆیەوە دەبینێ و مۆدێرنیتە بەشێکى زۆرى لەفەزاى شێوە ژیانى سیاسى داگیر دەکات و جەنگى جهانى بەخۆیەوە چونکە دەمارگیرى نەتەوە و دەوڵەت و سنوور پەیدابوو، ئەوەبوو لەئاڵمان هیتلەر و نازیەت و لەئیتاڵیا مۆسۆلۆنى و شۆڤێنیەت و لەروسیاش ستالین، ئەمە جگەلەوەى کێشەى ئاین گەورەتر لەقەوارەى خۆى حاڵەتى نێگەتیڤى بەخۆیەوە بینى، ئەمەش بەشێک بوو لەو عەقلانیەتەى کەپێشڕەوایەتى سیستمى سیاسى و دەوڵەتى دەکرد لەلایەک، هەروەها دەمارگیرى فەرهەنگیش لەلایەکى تر.
سەربارى ئەوەى کەعەقڵ ئامێرى هەروەک ئەوەى ئادۆرنۆ و فرانکفۆرتیەکان شیکاریان بۆدۆخى ئەوکاتى رۆژئاوا کردووە پەرە دەسێنێت، بەپێى قسەى هابرماس بێت، چەمکى عەقڵئامێرى لەپێناو تەفسیرکردنى باڵادەستى خود یاخود مرۆڤ، بەسەر سروشتدا هێنرایە ئاراوە، نەک ئەوە هاتبێت تاپێمان بڵێت چ زیانێک بەر ئەو شتە کەوت کەکۆنتڕۆڵ کراو دەستى بەسەردا گیرا، ئەمە تەنها ئەوکات ئاشکرا دەبێت و خودى مرۆڤ هۆشیار دەبێتەوە لێى، کەبزانێ چۆن بووەتە یەخسیر و رۆبۆتى شار و هەست بەپاوانخوازى بکات کە سیستمى پۆست سەرمایەدارى کۆنتڕۆڵى هەموو ژیانى کردووە و لەدەسەڵاتى خودى مرۆڤ دەرچووە و هەموو شتێک بەپێى رێوشوێنى یاسایى گیراوە و بەشێکى زۆر لەئازادیەکانى تاکى کۆنتڕۆڵ کردووە.
ئیبن خەلدوون لەپێشەکیدا گوتویەتى ” مرۆڤ بۆخۆى بەسروشت شارنشین بووە، کۆبوونەوەى ئینسانەکان بەشێوەى کۆمەڵ واتە شوێنى کۆبوونەوەى نیشتەجێبوون کەبەزاراوە شارى پێدەڵێن، کەجیاوازە لەبادیە و حچر، (بدو) واتە گوند بناغەى ئاوەدانیە، پێداویستیەک کەجێگەى قایل بوونى ئینسانە و ژیانى پێوەبەڕێوەدەچێت، بونیادى ژیانێکى نوێییە کەلەکەمەوە بۆ زۆر دەڕوات و شێوەیەکیشە لەخۆشزگوزەرانى”. ئەم پەرگرافە لەکتێبى مقدمە ابن الخلدوون. بەرگى دووەم .
دیوێکى ترى شار تائێستا کەمتر ئاوڕى لێدراوەتەوە، ئەویش کارکردنى ئەدیب و شاعیر و چیرۆکنووسەکان بوونە کەلەسەر شوێن و کات وەکو جوگرافیاو زەمەنى بەردەوام لەجوڵە کاریان لەسەر کردووە و تەنانەت پاڵەوانى رۆمانەکانیش بەشێکى زۆریان لەفەزاى رۆمانەکە داگیر کردووە، هەر ئەوەى کەیادەوەرى لەشاردا فراوانترە لەگوند کەرووبەرەکەى و کاتەکانى دیاریکراو نییە، چونکە لەشار کات و شوێن دیاریکراوە بەوپێیەى کەئابورى سنوورى بۆداناوە، بۆیە یادەوەرى لەشاردا نمونەیەکى ترى دەرکەوتەى ئینسانێکمان پێئاشنا دەکات کەزیاتر لەشوێنێکى سیحرى و زیاتر لەکاتێکى هەیە بۆ مومارەسەکردنى ژیان، ئەم حاڵەتە لەکوێوە سەرچاوەى گرتووە کەئەدەب بۆتە بەشێک لەو کایانەى کەسیحرى شار ئاشکرا بکات و بیکات بەسیمبولێکى سیحراوى لەلاى ئینسان، ئەوەى کەرۆمان کردوویەتى ئەوەیە کەچیرۆکەکان ماناى جیاوازیان هەیە لەو چیرۆکانەى کەلەسەردەمى دەرەبەگایەتیدا بەرهەمهاتوون، عەبدولڕەحمان مونیف یەکێک لەو ئەدیبانەیە کەمیسر بەشێکن لەفەزاى بیرکردنەوەى ئەو، ئەمەش لەوێوە سەرچاوەى گرتووە کەشار روداوى زیاترى تێدایە بەحوکمى هۆکارەکانى هاتوچۆ و گەیاندن و شوێنى نیشتەجێبوون و بازاڕ، هەروەها شڵەژان و تێکچڕژانى خەڵک بەناویەکتردا و ئەوکارانەى کەدەوڵەت لەرێگەى دەزگاکانى پۆلیس و ئاگر کوژێنەوە و تەندروستى و کارەکانى تر شێوەى ژیانى خەڵک رێکدەخەن و مەیسەر دەکەن. بۆیە رۆمان لێرەدا چ لەرووى حەبکە و چ لەڕووى گێڕانەوە و مامەڵەکردنى لەگەڵ پاڵەوانە جیاوازەکانى کەزۆرجار لەژیانى خەڵکیشدا رەنگدەدەنەوە کەلەئەسڵدا خەیاڵى رۆماننوسە، سیمایەکى تر دەدات بەو ئەدەبەى کەخوێنەر چاوەڕێى ناکات، ئەمە جگەلە کۆڕ و کۆبوونەوە و زانکۆ وەکو سیمایەکى جیاواز لەشارى بچوک یان گوندنشینەکان، کاریگەرى راستەوخۆ دەخاتە سەر شێوەى ژیانى ئینسانەکان بەبێ ئەوەى مەیلیان لەو شیچوە ژیانە ببێت.

سەرەتاى دەسەڵاتگرتن
سیاسەت وەکو چەمکێکى نوێ لەسەدەکانى ناوەڕاستەوە دەبێتە ئامرازێک بۆ بەڕێوەبردن، نەک بۆ رێگەپێدان بەمومارەسکردنى ئازادانە و بەشداریکردنى هەموو خەڵک و هێزى سیاسى و فکرى جیاواز بۆ نێودەوڵەت، بۆیە باب مەزنى و پشتاوپشت وەرگرتنى دەسەڵات لەکوڕەوە بۆ باوک و دروستبوونى ئیمبڕاتۆریەت و ئیلهام وەرگرتن لەسیستمى کڵێسا و قەشەسازى و هتد، دەبێتە ئەلتەرناتیڤ بۆ سیستمى پاشایەتى کەتا ئێستاش بوونى هەیە لەزۆربەى وڵاتانى رۆژئاوا و رۆژهەڵاتیش، ئەمە دەبێتە هۆى ئەوەى شێوەى حوکمڕانى سەرەتا دەسەڵاتدارەکان و پاشماوەى سیستمى دەرەبەگایەتى ناچار دەکات کەدەست بۆ کەسانى شەڕانگێز و ناشارستانى ناجۆر ببەن تاکو بیانپارێزن لەناڕەزایەتى خەڵک، “نمونەى دروستکردنى شارێکى نوێى وەکو فەرانسە لەسەردەستى ناپلیۆن کەلەرێگەى چەقۆکێش و پیاوى شەڕانگێز و نامرۆڤانە و ملکەچ بۆ دەسەڵات و هتد وەکو سەرەتایى دروستکردنى ئیمبراتۆریەتێک” (2). بەمشێوەیە حوکمڕانى تاماوەى دوو سەدە بەهەموو کێبەرکێکان و یەکتر سڕینەوەى ئەربابەکانیشەوە هەروەکو لەدەسەڵاتدارێتى پاریسدا بەنمونە چنگمان دەکەوێت بەردەوام دەبێت، بەڵام دواى ئەوەى سەنعەت گەشەدەکات و خەڵک کەمێک چاوکراوەتر لەجارانى پێشوو دێنە نێو حوکمڕانیەوە، شۆڕش دەستپێدەکات، بەتایبەتى لەرۆژئاوا کەهەمیشە لەشۆڕش دانەبڕاوە.
بەسەرهەڵدانى شێوازێکى نوێ لەبڵاوکراوە و گەیاندنى دەنگى خەڵک و ناوەندێک بۆ کێشمەکێشى سیاسى و فەرهەنگى و یەکلایى کردنەوەى فکر و هتد، دەستى کار دەبێتە ئەو هێزە بەرهەمهێنەرەى کەدەوڵەت لەسەر دەستى ئەوان چاو دەبڕێتە فراوانترکردنى شار، بەڵام ئەم دەستى کارە دواجار دەبێتە مڵۆزم بەسەر سیستمى سیاسى و دەوڵەتەوە و ناڕەزایەتى بەرپادەبێت لەنێو کارگەکانى کەرتى گشتى و کەرتى تایبەتى و سەرقاڵى پۆلیس لەکۆنتڕۆڵى شەقامەکان و شوێنە گشتیەکان و پەکخستنى هۆکارەکانى گواستنەوەى بەشەرى و شتومەک و هتد کەبەرێگاى ئاسن دەبێ، هەروەک ئەوەى کەلەسەدەى 18 دواتریش بەچڕوپڕى لەسەددەى 19 کرێکار لەکارگەکاندا گەورەترین ناڕەزایەتى سیاسیان بەرپاکرد و میدیاى ئەوکاتەى سەرقاڵ کردبوو جگە لەبیرمەندەکان و ئابوریناسەکان.

مانەوەى پاشماوەى گوندى
دروستبوونى شار لەسەرەتادا بەشێکى لەسەر دەستى ئاغا و شێخ و بنەماڵەى خۆجیاکەرەوە و پیاوە مەزهەبیەکان و عەشیرەتگەرى و هتد دروستبووە، زیندوکردنەوەى ئەم عەقلیەتە وەکو ژێرخانێکى کولتوورى بۆ پاڵپشتیکردنى دەوڵەت و سیستمى حوکمڕانى، دواى ئەوەبوو کەدەرەبەگ و ئاغاکان و پیاوانى خویچن مژى گوندەکان بێئومێدبوون لەوەى چیتر ژیانى خۆشگوزەرانى رەها بۆ ئەوان ببێت، بۆیە بەشێوەیەکى تر رویانکردە شار و لەگەڵ دەوڵەت دەستیان تێکەڵ کردوو لەشاردا بەشێوەیەکى تر لەدەزگاکانى حکومەتدا جێگەى خۆیان کردووە، ئەمەش بۆ بەرهەمهێنانى سەرخانێکى نوێ بوو لەدروستکردنى نمونەیەکى دیکەى شار بەپێى ویستى ئەوانى تر نەک لاسایکردنەوە، بەڵکو جۆرێک لەلاسایى کردنەوەى وڵاتانى کەنداو، بۆ نمونە دووبارەکردنەوەى جل و بەرگ بەپۆشتەتر و دیزاینێکى نوێ، هەروەها دیزان و ستایلى خانوو لەکەرەستەکانى وەکو قوڕ و دار و بەرهەمى شاخ بەبێ کارگە، بۆ مەرمەڕ و پەنجەرەى شوشە و کەرەستەى بیناسازى نوێى گرانبەها و حەمام و سەراوى تیراز نوێ کەلەدونیاى ئەوروپى باویەتى، هەروەها لەبرى سەرین و بەڕە و دۆشەک لەلادێ، کورسى و قەنەفە و مێز و چاى و قاوەخانە بەکەرەستەى نوێ ى ئەوروپى، هەروەها حەمام و سەراوى نوێ بەڵام لەدەرەوەى حەرەمى خێزان و جیاکردنەوەیان لەگەڵ میوان و پیاو و هتد، چونکە لێرە دیوەخان مەرامە ئەسڵیەکەیە و لەوێوە گوتارەکە بڵاودەبێتەوە و بەرهەمى دەبێت، ئێستا ئیتر دەبێ بچینە سەر ئەوەى ئەم فەندە پێشتر لەرێگەى رەنجى جوتیار و بەرووبومى بۆماوەى باب و باپیران بوو، ئێستا گۆڕا بۆ ئەو پاڵپشتیە ماددیەى کەلەرێگەى حزب و هەندێکجاریش دەوڵەت و لەوێشەوە بۆ وەبەرهێنان لەکۆمپانیا و سپیکردنەوەى پارە لەدەرەوەى وڵات، ئەم هاندانە ئەجێندایەکە نەک لەکوردستان بەڵکو سەرەتا لەخێڵەکان و بنەماڵە و شێخەکانى کەنداوەوە هات و بەریتانیەکان پشتگیریان لێکرد بۆ ئەوەى هەرچى زیاتر لەرێگەى ئەمانەوە کەڵک لەو بەروبومە نەوتیە وەربگرن کەلەژێر چنگى ئەواندایە. (3).
دەستهەڵنەگرتن لەو خووەى کەخێل و بنەماڵەکان و شێخەکان لەکولتوورى کۆن و گۆڕینى بۆ شار، ئەولیاى چەلەبى کە مێژوونوسێکى کوردە و لەهەولێر بەچاوى خۆى دیاردەکانى بینیوە و یەکێکە لەسەرچاوە گرینگەکانى مێژوو لەسەر هەولێر، وەکو مەرجەعێکى کۆمەڵایەتیە کەتائێستاش ئەو مۆرکەى هێشتۆتەوە لەهەولێر و رەنگە دوو قوناغی دیکەى ژیانى شارستانیش هەر مۆرکەکەى پێوە دیاربێت، هەڵبەت ئەم حاڵەتە کۆمەڵایەتیە لەدهۆک و هەندێ ناوچەى دیکەى شارەزوور و بنەماڵەیەى لەپشدەر و جافەکان بەتایبەتى هەیە و هەمان ترازى ژیانە لەگەڵ سیاسەت و شارستانیەت خۆیان گونجاندووە. لەبەرامبەر ئەو هاوکارییە ماددیەى دەوڵەت و حزب بۆ شێخ و ئاغاى کۆن و بنەماڵە و هتد، ئەو شێوە بەشدارییە سیاسیەیە کەهەم لەرووى ماتریالى بەشەرییەوە و هەم لەرووى سەربازى و میلیشیاو و هەم وەچەکانیان ئینتیما بۆ حزب زیندوو دەکەنەوە و دەوڵەمەندیان دەکەن، سەبارەت بەشێوەیەکى ترى بەشداریکردن لەخەباتى پارلەمانى، ئەم خێڵانە بەهۆى ئەوەى خەڵکێکى زۆر و مورید و پیاوى خۆیان نزیک و خومان و هتد لەگەڵیان ئینتیما دەکەن بۆ حزبێک وەکو وەبەرهێنان و کەڵک وەرگرتن لەژیانێکى رەفا لەلایەن ئەو حزبەکەى لەپارلەمان دەردەچێت، بەگرینتى بەکۆ دەنگ دەدەن بەحزبێک کەهاوکارییەکەیان لێنابڕێ. هەڵبەت ئەم ئینتیمایەى شێخەکان بۆ دەوڵەت و سیاسەت و حزب و بەو شێوەیە، لەوێوە سەرچاوەى گرتووە کەئەوان دەیانهەوێ وەکو ساڵى 1956 تا 1958 دوچارى سەرگەردانى نەبن وەختێک شۆڕشى جوتیاران بەهاوکراى حزبى شیوعى کرا و ئاغاکان بەناچار روویان لەشار کرد و جارێکى تر بوونەوە بەپیاوى دەوڵ’ت و دەسەڵات و شێوە ژیانێکى شارستانیان دەستەبەر کردو و جارێکى تر خۆیان لەخەڵکى هەژار و تازە هاتوو بۆ شار جودا دەکردەوە جا بەجلوبەرگ بێت یان تەلار یان شێوەى کار و هتد.
شار لەسەردەمێکدا پێوەرەکەى ئەوەبوو کەباڵەخانە و تەلارو بازاڕ و سینەما و ناوەندى رۆشنبیرى هەبێت. کەچى لەسەردەمێکى تردا مەرجى سەرەکى ئەوەدەبێت کەبازرگانى تێدابکرێت و بۆڕسە و ئاڵووێرى دراو و جموجۆڵى سەنعەتى و کەشتیڕانى و بەرهەمهێنان و ئاڵووێرى سەرزەمینى دەریایى و ئاسمانى و هۆکارەکانى گواستنەوەى بەتایبەتى تێدابێت، یەعنى بەشى زۆرى بەها فەرهەنگیەکان یان ئەوەتا ماناى بازرگانى وەردەگرن، یان ئەوەتا دەکرێنە قوربانى بازرگانى، ئەوەش کەپاشماوەى بەهاى فەرهەنگییە دەبێ لەچوارچێوەى بازرگانیدا بۆ وەبەرهێنانەوەى خۆى لەرووى ماددە و پوڵەوە، جارێکى تر دەبێتە خزمەتکارى بازاڕ، هەروەک ئەو فیلمانەى کەمیدالیاى ئوسکار و خەڵاتەکانى تر وەردەگرن، لەبازاڕەکاندا قیمەتیان زیاترە بەحوکمى ئەوەى کەبەزووترین کات ماڵیاتى خەرجیەکان وەبەرهەمدێنێتەوە.
لەئێستادا پێناسەى نوێ هەیە بۆ چەمکى شار تاکو فۆڕمەکەى لەفۆڕمى پێشووتر کەکلاسیک بوو جیابکرێتەوە، هەڵبەت مەبەستم لەو فۆڕمە نییە کەجاران خەڵکى بەئەسپ و وڵاخ کاریان دەکرد و شتومەک و کاڵایان ئاڵو وێردەکرد و دەبوونە هۆکارى پەیوەندیەکانى نێوان گوند و شار یان گەشتیان پێدەکرد، ئێستا گەشەى تەکنۆلۆژیا واى کردووە کەبەماشین و پایسکل و میترۆ و فرۆکە کار مەیسەر دەبێت، نەخێر پێکەوەژیانى نەتەوە و ئاین و کولتوور و رۆشنبیرى جیاواز و یەکتر قەبوڵکردن و هتد، کارپێکردن بەزیاتر لەزمانێک لەناوەندەکانى راگەیاندن و قوتابخانە و دائیرە فەرمیەکان و نوسین و تادەگاتە ژیانى ئاسایى، پێوەرێکى سەرەکى هەنوکەییە کەپێناسە بۆ شارى نوێ دەکات، ئیتر ئەمە ئەوەمان پێدەڵێت کەتەنها پەیوەندى شارو گوند لەوێدانییە کەبازرگانى بێت یان بەرزى باڵەخانە و فۆڕمى تەلارسازى بێت، یان ئەوەى ئەرشیف دەیسەلمێنێ کامە گوندە و کامە شارە لەرووى مێژووییەوە، بەڵکو سەلماندن ئەوەیە کەیەکەم شار ئەوەبوو کەدەستوورى ژیان و یاسا و رێکخستنى ژیان هاتەپێشەوە، حاموڕابى دەکرێت بەیەکەم کەس بناسرێت کەپێیوابوو شار لەوێوە دەستپێدەکات کەخاوەنى پرنسیپى خۆى بێت لەرووى یاساوە، هەروەها تۆما ئەکوینى و رۆسۆ و تۆماس هۆبز و هتد بۆ رۆژئاوا پشتگیریان لەو چەمکە کردووە کەئینسان پێشتر بۆ خۆجیاکردنەوەى لەوانى تر هەوڵى شارنشینى داوە.

ئێمە و ئەوان لە شاردا
(تەزفیتان تۆدۆرۆڤ) هەم رەخنەگرى ئەدەبیە و هەم بەشێکى دیکەى کارەکەى مێژوونوسینە، لەپێشەکى کتێبەکەیدا بەناوى (ئێمە و ئەوان) باس لەو شێوە بەزۆر پێکەوەژیانە دەکات بەشێکى زۆرى دوفاقیەتى تێدایە و سیستمى دەوڵەت بەزۆر سەپاندوویەتى بەسەر مرۆڤەکاندا و دواجار پراکتیک ناکرێ لەژیانى کۆمەڵایەتیدا، بۆ نمونە ئەو لەو پێشەکییەدا باس لەوە دەکات چۆتە فەرانسە لەنێوان گوفتار و رەفتاردا دوفاقیەت هەبووە و ئەو رووبەرووى بۆتەوە، دەڵێ ” ئەم دوفاقیەم هەم لەنێو هاوڕێکانم بینى کەبەینم لەگەڵیاندا هەبوو، هەم لەو لێکۆڵەرە گەنجانەى کەجیاوازیان لەنێوان گوفتار و رەفتار دەکرد، سەرسام بووم پێى، یەعنى ئەو جیاوازیەى لەنێوان بەرهەمە فکرییەکان و رێساى ژیاندا هەبوو، من واى بۆ دەچم کەتایبەتمەندییەک هەبێت کەفەرانسە شوێنى ئێمە نەبێت و لەوانى تر جیامان بکاتەوە، هەرلەبەر ئەوەش بو کەناوەڕۆکى بیروڕاکانم لەگەڵ ئەوان جیاوازى تێکەوت، بۆیە زۆر هەوڵمدا بۆئەوەى ژیانم بەسەر بیروباوەڕەکانم زاڵ بێت، ئەمەش بووە یاسایەک کەدەبوو لەژیانمدا پراکتیزەى بکەم، یان بڵێم ئەم دوانە یەکسانن بەڵام هەوڵمداوە هەردوکیان لەیەکترى نزیک بکەمەوە” (4) ئەم ئێمەو ئەوانە سەرەتاکەى لەجیاوازیەکانى ژیانى نێوان خەڵکى لادێ و نیمچە شار کەسەرەتا بوو هاتەئاراوە، جیاوازى نێوان ئەشرافى شوێن و غەریب و ئەریستۆکرات و هەژارەکان پەیدابووە، تاکو گەیشتۆتە ئاستى چینایەتى و شێوەى ژیان لەبارى کولتوریدا زۆر جیاوازى لەخۆ دەگرێ، مەترسى ئێمە و ئەوان، واتە جیاوازیکردنى ئەوى خاوەندار و خاوەن شوناسى شوێن و ئەوى ترى بێگانە و پەناهەندە، موناقەشەى زۆر لەسەرکرا، تاکو گەیشتە ئەو ئاستەى کەدەوڵەت ئیتر بیر لەسیستمێک نەکاتەوە کەلەڕووى یاساوە، تەنها هاوڵاتى خاوەن دەوڵەت یان خاوەن شوێن واتە ئەرباب و پشتاوپشت خاوەن شوناسى شار هاوڵاتى پلە یەک بێت، ئەویتریش پلە دوو و سێهەم هتد، بۆیە رۆژئاوا کەچاوى لەئامریکا کردووە و لاسایى کردەوە، دەستى دایە بیرکردنەوەیەک کەدەوڵەتى نەتەوەیى و یەک شوناسى، بکات بەدەوڵەتى فرە کولتوور و کۆمەڵگاکان و حەوانەوەى هەموو خاوەن کولتوورێک بەپێى کار و پیشە و بەهاى ئینسانى بێت، بەڵام ئەمە هێشتا نەیتوانى چارەسەرى ریشەیى باسەکە بکات کەجیاوازى ئێمە و ئەوانە. بۆ نمونە تائێستاش بەهۆى کێشەى کولتوورى لەنێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵات، بەپەناهەندەى رۆژهەڵات دەگوترێت سەر رەش، ئەمە بەشێوەیەک لەشێوەکان سوکایەتیکردن و جیاکردنەوەى رەگەزسپەرستییە کەئێستا خەریکە تۆختر دەبێتەوە، بۆرنمونە سەرکەوتنى راسیستەکان لەئەسکەندەنافیا و بەشێک لەرۆژئاوا، گەیشتنیان بەدەسەڵات لەرێگەى دەنگدانى زۆرینەى خەڵکەوە، هەروەها دەستدرێژى کردنى توندڕەوانەى روداوەکەى ساڵى 2010 لەنەروێژ کەبووە هۆى گیانلەدەستدانى دەیان کەس کە کچێکى کوردیش بوو بەقوربانى، باشترین سەلمێنەرى ئەو راستیەن کەتائێستا ئێمە و ئەوان لەرۆژئاوا کۆتایى نەهاتووە تەنها لەنێو سیستمى سیاسى نەبێت کەئەویش لەشوێنێکدا سیاسیەکان و خەڵکى هۆشیار هەستى پێدەکەن.

شار لەئاسۆییەوە بۆ ستونى
چەمکى ئاسۆیى و ستونى کەلە ئەندازەدا بۆ شار مانایەکى هەیە و لەگوتاردا مانایەکى دیکەى هەیە، شار وەختێک کەلەئاسۆییەوە فۆڕمى خۆى دەگوازێتەوە بۆ ستونى، تەنها لەوێوە نییە کەتەنها فۆڕمى خۆى دەگۆڕێ و سیحرێک دەخوڵقێنى کەتەنها چاو دەیبینێ، واتە تەلار و خانوو لەسەر زەوى و فلاتەوە بۆ باڵەخانەى بەرز و هتد، بەڵکو لەوێوەیە کەسەرەتا دەوڵەت دەبێ ئەو سیحرە نیشانبدات کەخاوەنى پلان و ئەجێنداى بیناسازى و تەلارسازى و پڕۆژەى ستراتیژى نەتەوەیى و نیشتیمانیە، هەرلەویشەوە ئەوە بخاتە زەینى هاوڵاتیانەوە کەئیتر دەبێ خۆیان رابهێنن وەختێک دەوڵەت و حکومەت پێویستى بەشوێنێک بێت پلانى ستراتیژى لەسەر بینا بکات، دەبێ هاوڵاتى پابەندى ئەو پلانە بێت و حکومەتیش لەبرى ئەوە خزمەتگوزارى و قەرەبووى هاوڵاتیان بکاتەوە و شار بەرەو شێوەیەکى تر بچێت کەپێشتر خەڵک هەستى بەبارە خراپەکەى نەکردووە، هەروەها ئەو ئامادەسازییەش بکات کەئەگەر پێشتر هاوڵاتیان لەکۆمەڵگەى بچوکى خێزانیدا دەژیان و یەک زمان و کولتوور و بنەچەى عەشیرەت و بنەماڵەیى بوونە، ئیتر لێرە بەدواوە تێکەڵ بەکۆمەڵگەیەک دەبن کەفرەیە لەکولتور و زمان و رەفتار و هتد، هخەروەها لەیەک دەرگاوە یان لەیەک ئاسانسێرەوە بۆ ماڵ دەچنەوە کەپێشتر هەرکەسێک جۆرە سەربەخۆییەکى هەبوو لەخانوو و دیاریکردنى دراوسێى کولتوور و زمان و شێوەى خزمایەتى و هتد.
لەبارەى ئەوەش کەپۆلینکردنى خەڵک لەسەرەوە بۆ خوارەوە “جیهانبینى ئاسۆیى بۆ تاکەکانى بونێکى کۆمەڵایەتى دەردەکەوێ کەدروشمى یەکسانی تاکە پرنسیپى قبوڵکراو و دروشمى گونجاوە بۆ بوون و کار، لەبرى ئەو جهانبینییەى دەسەڵاتى سیاسى و پیرۆزى لەلایەکەوە و ئەو دەسەڵاتە و باوکسالاری لەلایەنى دووەمەوە، ئەمانە هەموو لەگەڵ رەهایبوون و نەبوونى سانسۆر کار یان کۆنتڕۆڵکار لەلایەنى سێهەمەوە، جهانبینیەکى جیاواز یاخود تەواو ناکۆک سەریهەڵدا کەپێچەوانەى هەموو ئەوانە دەدەبڕێت، لەراستیدا ئەم گۆڕانە واقیعیە یان شێوازى تێڕوانینە، راگەیاندنى لەدایکبونی شتێکى تەواو نوێ بوو، ئەویش ئەوەیە کەجان جاک رۆسۆ لەرستەى یەکەمى کتێبە بەناوبانگەکەى (پەیمانى کۆمەڵایەتى) نوسیویەتى (دەمەوێت بگەرێم بەدواى ئەوەدا داخۆ لەسیستمى شارستانیدا بنکەیەک بۆ فەرمانڕەواییکردن هەیە، لەسەر بناغەیەک بەوجۆرە مامەڵە لەتەک مرۆڤەکان دەکات کەهەن، بەو جۆرەش مامەڵە لەتەک یاساکان دەکات کەپێویستە هەبن”. (5)
ئەم حاڵەتە لەکوردستان نەلەئاستى حکومى و نەلەئاستى جەماوەرى و هاوڵاتیان وەکو خەیاڵیش بوونى نییە و رەنگە هەم حکومەت نەتوانێ لەشوێنى پێویست دەست بۆ شوێن بەرێت بۆئەوەى پلانى خۆى دابڕێژێت و دیمەنى شار بگۆڕێت و لەبەرامبەردا قەرەبو بکاتەوە، هەم هاوڵاتى ئەو پابەندیەى بەپلانى حکومەتەوە نەبێ کەهاوکارى بیناسازى و پڕۆژەى حکومەتەوە هەبێت.
لەرووى ئاسۆیى و ستوونیەوە شار هەیبەتێکى تر لەفۆڕم وەردەگرێت، رەنگە لەرووى ستونیەوە ماهیەتێک و سیحرێکى جیاوازى هەبێت هەروەکو ئەوەى کەلەرۆژئاوا هەیە و کولتوورێکى جیاجیاى پاراستووە و کولتوورێکى دیکەى یەک نیشتیمانى و ئینتیمایى بەخشیوە خەڵک کەپابەند بوونە بەیاسا و کولتوورى گشتى، مەسەلەى رێژەى دانیشتوان بەپێى عەقلیەت و پەروەردە دەبێتە شارنشینى و لەیەک تەلاردا چەندین نەتەوە و کولتور و رەنگى جیاواز و زمانى جیاواز پێکەوە لەسەر ژن و توێژى جیاواز و کارى جیاواز دەژین و کەسیش مافى ئەوى تر ناخوات و دەستکارى ژیانى ئەویتر ناکات، بەومانایەى کەچیتر خەڵک لەو ئاستە کۆمەڵایەتیەى کەپێشتر خوڵقى پێوەگرتبوو و دەبوایە خێزان زیاتر لەچەند ئەندامێکى هەبێ و ئەوانەش دابەشبن بەسەر نێرو مێ و یەکسان بن، ئیتر جێگەى لەنێو ئەو تێرم و ئەو فۆڕمە نەمایەوە کەبتوانێ کەلەستوونیدا شوناسى خۆى وەکو تاک کەبەشێک بوو لەخێزانى ئارەزوومەندانە و خێزانى پێکەوەژیانى نێرو مێ و مناڵ و دەنگێکى زیاتر لەتاکێک، بۆیە دەبوو ئەو ژیانە قەبوڵ بکات کەلەجوگرافیایەکى دیاریکراوى پێویست، کەڵک وەربگرێت، ئەمە سەرەتاى فۆڕمى کۆمەڵایەتى بوو، بەڵام ئەم فۆڕمە لەلایەن دەوڵەتەوە نەخشەى بۆ داڕێژرا کەمانا و شوناسى لەرێگەى حکومەت و دەوڵەتەوە دیاریکرا و دواتر لەلایەن کۆمەڵگەوە قەبوڵکرا، بۆیە وەختێک ئەم چەمکە دەچێتە نێو سیستمەوە، ئیدى یەکەم هەنگاوى دەچێتە بوارى پەروەردەوە کەماڵ یەکەمین کۆمێنیکەیشنى کۆمەڵگەیە قەبوڵى دەکات و هەندێکجار سەرپەرشتیار ئاگادار دەکاتەوە کەئەمە شارە و دەبێ بەپێى پرنسیپى شار و سیستمى شار مامەڵە لەگەڵ چەمک و دیاردەکانى شار و هەڵسوکەوتى شار بکەین، لەوێوە دەستپێدەکات چۆن شار دەبێتە مۆدێلێک و دەبێت بەماددەیەکى کۆمەڵایەتى. بۆیە لەئاسۆییەوە خۆى دەگوازێتەوە بۆ ستوونى، چونکە لەگەڵ ماناکانى ترى ژیان وە کەرەستەو پێداویستیەکانى تر دەبێتە عادەت، هەرئەمەش شێوەیەک لەسۆسیال لەبرى موڵکدارى تایبەتى بەفۆڕمە کلاسیکیەکەى موڵکدارى کشتوکاڵى نامێنێت و دەبێتە پەروەردەیەک بۆ نەوەکان و سیستم دەیکات بەیاسا، ئەمە تاڕادەیەک لەشارەکانى کوردستان تاکو سەدەى رابردووش کە15 ساڵ لەمەوبەرە، نەک هەر مەقبول نەبوو، بگرە دانیشتوانى شوقە و تەلارى بەرز بەشوێنى نامۆ و خەڵکى غەریب و خەڵکى بەدڕەوشت دەناسێنرا، چونکە هێشتا چەمکى شار تەواو جێگەى خۆى نەگرتبوو، بەومانایەى هێشتا پێکەوەژیانى هەموو کولتور و شێوەزار و تەنانەت زمانى جیاوازیش جێکەوتە نەببوو، بۆیە ئەو کۆمێنیکەیشنە بۆ ژیانى ئاسایى، تائەو جێگەیەى کەشار فراوان دەبێت و دەوڵەت و ئیدارە و حکومەت بیر لەستونى دەکەنەوە و وەبەرهێنان لەلایەن کۆمپانیاکانەوە دەکرێت، ئیدى کڕینى موڵکدارى و جێگەیەک بۆ حەوانەوە دەگۆڕێت و قەبوڵدەکرێت.

شار بزوێنەرى مێژوو عەقڵ
بۆچى شار دەبێتە بزووێنەرى مێژوو؟. دەرکەوتووە کەزۆربەى شارە ناسراوەکان بوونە بەمایەى زیندووێتى مێژوو، بۆنمونە ئەسینا لەرێگەى دروستبوونى دەوڵەتشار و فەلسەفە و دانانى چەمکەکان و زیندووترین چەمکیش تائێستا کارى پێبکرێ دیموکراسیە، رۆما وەکو ئێمبراتۆڕ و بازاڕى کۆن و هونەرى پەیکەرتاشى و چەقى ئەوکاتى نوێنەرایەتى شار، میسر وەکو سیستم و سەرەتاى سەرهەڵدانى ململانێى نێوان ئاینەکان و دەسەڵات و شارستانیەتێک لەرۆژهەڵات بەرامبەر بەرۆژئاوا، پاریس وەکو هێزێکى گەورە و هێناکایەى جۆرێک لەفەلسەفەى زانستە مرۆییەکان و شێوازێکى نوێ لەجەنگ و بەریتانیا وەکو دەوڵەتێکى گەورەو خاوەن دەستوور هتد، لەرۆژهەڵاتیش، بەغداد کەشوێنى یەکەمین سەرهەڵدانى خوێندنەوە و یاسا بووە و شام وەکو سەنتەرێکى بازرگانى و پێوەلکانى هەموو ئەو وڵاتانەى کەئێستا خاوەنى دەسەڵاتن و هەروەها وەکو خاوەنى زۆرترین چیرۆکى ململانێى نێوان شیعەگەرێتى و دەسەڵاتى سووننەى ئەوکات و مەغریبى عەرەبیش وەکو شارستانیەکى تایبەت لەبوارى ئاسەوار و پردى نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵات فۆڕمى جیاوازى بەمێژوو بەخشى و خۆى نوسییەوە.
ئێمە بۆ سەلماندنى ئەوەى کەئینسان سەرەتا نەیتوانیوە ببێتە کائینیکى شارى بەماناى مەدەنیەت، ئەوەی کەفارابى وەکو فەیلەسوفێکى شارەزا لەبوراى فەلسەفە، کتابێکى هەیە بەناوى (سیاسەتى شار مەبدەئە ئامادەکانى) لەوێدا بەرۆشنى باس لەشێوازێکى لۆژیکى دەکات کەئینسان ئاژەڵێکە ناتوانى هەتا شار نەدۆزێتەوە بەختەوەرى بدۆزێتەوە، ئەمەش لەوێوە سەرچاوەى گرتووە کەفارابى لەسەردەمى عەباسیەکان ژیاوە و ئەوکات ئینسان بەدواى ژیانێکى شارستانیدا گەڕاوە، نمونەش دۆزینەوەى شێوە و دیزاینى تەلار و جل وبەرگ و کەرەستەکانى ژیان بووە، بۆیە فارابى تەنها بەدواى فەلسەفە و ئەخلاق و زانستەوە نەبووە، بەڵکو بەدواى ژیانێکى باشترەوە بووە کەلەشاردا چنگ دەکەوێ، چونکە شێوە ئازادییەک هەیە بەهۆى ئەوەى کەئینسان بزر دەبێت کەمتر دەکەوێتە ژێر مەرحەمەتى گوتارى زاڵى کۆمەڵگە و کولتوور و جلوبەرگ لەبەرکردن و هتد.
مەسەلەى هاتنى چەمکى ئازادى، لەوێوە دەستپێدەکات کە کۆمەڵگە لەتاک نەتەوەی و مەزهەبى و ئاینیەوە، دەوڵەمەند دەبێت و گەشە دەکات و دەبێتە فرەیى لەکۆمەڵگە و نەتەوە و نەریت و ئاین و مەزهەب گروپى جیاواز، قەبوڵکردنى ئەم فەزا کۆمەڵایەتیە، سەرەتایەکە بۆ مومارەسەکردنى ئازادى بیروباوەڕ، پێچەوانەى ئەم بیرو بۆچوونەش لەبارى رۆحیەوە بۆ تاکەکان هەر وایە” ئەگەر بەوردیش بڕوانینە ئەم نەبوونى ئازادى و بەگەڕخستنە عەقڵییە، دەبینین هەلومەرجى ژیانى دانیشتوانى شارە گەورەکان هەرگیز لەبار نییە، بێگومان ئەوان لەرووى ژیانى رۆحیەوە زۆر لەمەترسیدان، جێى گومانیشە کەشارە گەورەکان پێشتر نێوەندى رەونەقدانەوەى شارستانى بوببن، بەومانایەى تیایاندا مرۆڤى نمونەیى وەک کەسێتیەکى رۆحى گەشەى سەندبێت، هەرچۆنێک بێت دۆخى پرسەکان لەمڕۆدا ئەوەیە دەبێت شارستانى راستەقینە لەو رۆحە رزگار بکەین کەلەخودى خۆى و دانیشتوانەکەى بەرهەمهاتووە”. (6) . لەحاڵێکدا شار سەدەیەک زیاترە مەسەلەى رۆحى کوشتووە لەجەوهەرى ئینساندا، مەسەلەى مردنى چەمکى خودا لەلاى نیچە و مردنى ئینسان لەلاى فۆکۆ، باشترین سەلمێنەرە کەئینسان لەدەرەنجامى مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو ستایلە ژیانەى کەلەشارى رابردوو و شارى نوێدا کردویەتى، مەسەلەى ویژدانى وەلاوەناوە و هەموو شتێک و ئامانجێک بۆ ئینسان لەشاردا تەنها خوژیاندن و گەیشتنە بەتموحە بێسنوورەکانى، هەڵبەت نەبوونى پەیوەندى لەنێوان تاکەکان و بگرە تاڕادەیەک گروپە جیاوازىکانى کۆمەڵگە کەبۆ پاراستنى کولتوورى تەسکى گروپچێتى هەیە، بەشێکە لەنەهێشتنى رۆحیەتى پاکى ئینسانى، رویەەکى تریشى ئەوەیە کەئینسان واتێگەیشتووە مادام دەوڵەت و حکومەت و بەرپرسیارێتى دەوڵەت هەیە، کەواتە ئەو مەتڵەبە ئینسانیە نەماوە کەدەبێ تاک یان گروپێک لەگروپەکان بەرامبەر بەخەڵکى نەدار یان شێت یان بێنەوا یان هەر کائینیکى ترى نامۆ پێشانى بدات.

پێکدادانى شارنشینى و لادێى و ئەخلاق
هەتا ئەوکاتەى کەسیستمى قەشەسازى و کەنیسە و دەسەڵاتى مەزهەبەکانى کاسۆلیک و ململانێ لەگەڵ سەرهەڵدانى پرۆتستانت، نەمەسەلەى فکر بەوشێوەیە ئازادبوو، نەسیاسەت و نەژیانى کۆمەڵایەتى و نەئازادیەکانى تاک، هەروەک ئەرستۆ دەڵێ مەبەست لەبونیادنانى شار، ئەوەیە کەحورمەت بۆ تاک بگەڕێتەوە و ژیانى خۆى هەڵبژێرێ بەئازادى، جگەلەمەش فرەیى لەجۆرى بیرکردنەوە لەلایەن خەڵک و تاکەکانەوە کەکاریگەرى لەسەر شێوەى ژیان و ئەتەکێتى رۆژانە دادەنێ، هەروەها رەنگدانەوەى ستایلى خواردن و سەرچاوەى خورادن کەبەفۆلکۆرى نەتەوە یان کۆمەڵگە بەگشتى دادەنرێ، کارێک دەدات کەپێکدادان لەنێوان ئینتیک و تایەفەکان و مەزهەبەکان رەنگبداتەوە، بەڵام سەرەنجام ئەمە دەبێتە کولتوورێک کەشارنشینیش ناچار بێت بۆ پێداویستیە غەریزیە رۆژانەییەکانیان کشتوکاڵى سەنعەتى بکەن بەمۆدى کار، ئەمە لەئەروپا مۆدێلى سیاسەتى دەوڵەتە لەسەدەى رابردووەوە، بەڵام ئەمە کاتێک پێکدادانەکە زەقتردەکاتەوە، ئەوکاتەى کەدانیشتوانى ناوچەکە کەبەر لەوەى ببن بەشار، بەرلەوەى چڕى دانشتوان کاریگەرى بخاتە سەر مۆدێلى ژیانى هەریەک لەنەتەوە و تایەفە و مەزهەبى ئاینى، ئەوە قەبوڵ نەکەن کەپێکەوە بژین، مەبەستم لەشێوە قەبوڵ کردنى خواردن و خواردنەوە و شێوى خودا پەرستى هەریەک لەو مەزهەبە ئاینیانەیە.
مەسەلەى زەمانەتى کۆمەڵایەتى، گرینگترین باسێکە کەبۆ گشت و بۆ تاکیش، رەنگە بۆ تاک زیاتربێت، لەبەرئەوەى هیچ هێزێکى کۆمەڵایەتى دیکە نییە پارێزگارى لەئازادى و بەرژەوەندیەکانى بکات و بەتەنهاش ناتوانێ ململانێى کۆمەڵ بکات و گرەو لەسەر بردنەوە دۆڕاندن بکات، هەروەک ئەوەى بیرمەند و فەیلەسوفانى وەکو (دیکارت و مارکس و هۆسرەل) و دەیانى تر، لەژێر کاریگەرى فشارێکى زۆرى کۆمەڵگا و دەسەڵاتە دیار نادیارەکان، نەیانتوانیوە بژین بەئازادى و ئەوەى کەئارەزوویانە وەکو فکر بیڵێن، بۆیە ناچار کراون شارو زێدى خۆیان بەجێبهێڵن و بەرەو ئاوارەى و دەربەدەرى سەرى خۆیان هەڵبگرن و دەنگیان نەگات بەئەوانى تر و تاسەدەکانى 19 و 20 بیرۆکە و فەلسەفەکانیان نەگاتە کیشوەرەکانى تر و دەوڵەت و نەتەوەى ژێر دەستە و هتد.
قسەوباسێکى تر کەبیرمەندەکان زۆرى لەسەر دواون مەسەلەى کۆمۆنیکەیشنە لەبوراى عەقل و جێگەى بوون، عەقڵ لەنێو شار و هەروەها بزربوونیشى لەلایەکى تر، هابرماس یەکێک لەو بیرمەندانەیە کەباس لەئەگەرە کراوەکان دەکات و دەڵێ” ماناى ئەگەرى کراوەیى هەیە، زیاد لەوەى ماناى ئەمرى واقیع بگەینێت، ئەو گریمانەی بونى دەکات، بەڵام گرەنتى ئەوە نادات بەشێوەیەکى بەردەوام لەسەر زەمینى واقیع بەرجەستەبێت، هەرلەبەر ئەم هۆیەش هابرماس باس لەیەدەکى عەقلانیەت یان عەقلانیەتى شاراوە دەکات، ئەمەش دوو دەرەنجامى گرنگى لێدەکەوێتەوە، یەکەمیان ئەوەیە تێرمى کردەى کۆمینیکاشین بەمانا ئیجابیەکەى دەرفەتى ئەوەى بۆ دەرەخسێنێ تائەو عەقلانیەتە شاراوەیە قوتار بکات، ئەو عەقلانیەتەى مۆدێرنیتى لەهەناوى خۆیدا هەڵیگرتووە، دووەمیشیان ئەوەیە کەچەمکى عەقڵى کۆمۆنیکاشین بوارى تازەکردنەوەى تیوریاى رەخنەیى قوتابخانەى فرانکفۆرتى دەداتێ، ئەو ەتیۆریایەى بەشێوەیەکى تایبەت هەریەک لەئادۆرنۆ و هۆرکهایمەر هێنایانە ئاراوە”. (7)

تایبەتمەندى دیمۆگرافیا
مێژووى دامەزراندنى شار ئەوەمان بو دەگێڕێتەوە کە ژماەرى دانیشتوان پێشتر لەڕووى کەم و زۆرى و رێژەییەوە سەبارەت بە بەشداریکردنى ئینسان لەدروستکردنى شار پەیوەندى بەژمارەوە هەبووە، ” ئەوکاتەى کەژمارەى دانیشتوانى شار لە 100 کەس تینەدەپەڕى لە نیوەى یەکەمى سەدەى شانزەهەمى پێش زانینى بوو، ئەمە لەساڵى 1872 لەنێوان (32 تاکو 65 ) هەزار کەس گەشەى کردوو لەساڵى 1890 و هتد لەرۆژئاوا .. (5) زاراوەى ستراتیژیەتى دەوڵەت سەبارەت بەگەشەسەندنى شار رێگەى نمونەیەیى هەیە، ئەویش لەشوێن و کاتدا دیارى دەکات، بۆئەوەى بتوانێ هێزى شەڕکەرەکان لەدەستکەوتى خۆیدا بەرهەبهێنێتەوە، بەتایبەتى ئەو هێزە دژەى کەرێگەى بەپەناهەندە داوە نیشتەجێ بێت لەو شارەى کەدەوڵەت بۆگۆڕینى دیمۆگرافیاکەى هەنگاو یان پلانى ستراتیژى هەبووە، ئەمە بیرکردنەوەى ساڵەکانى (1780_ 1831) کارل فۆن کلاوزڤتز بوو، ئێستا ئەمە وەکو نمونەیەکى نوێ لەرۆژهەڵات شتێکى نوێیە بۆ دیاریکردنى وەسفێکى نوێ بۆشارى مۆدێرن کەدیمۆگرافیا مەرجى سەرکەوتنى شارە، بەڵام بۆ هەندێ نەتەوە شتێکى مەترسیدارە، مەسەلەى کوردستان یەکێکە لەو نمونانە کە دیمۆگرافیا خەریکە توشى شۆکى دەکات، نمونەش ئەو شوێنانەیە کەلەڕووى زمان و کولتوورەوە ململانێى تیاکردووە و ماوە و لەرووى جوگرافیاوە مەترسى لەدەستدانى هەیە، هەڵبەت مەبەست لەو شوێنانەیە کەلەبارى سیاسی و مێژووییەوە سەر بەجوگرافیاى کوردستانن و لەرووى یاسایى و دەستووریەوە هێشتا دەستنیشان نەکراون و چارەنوسیان دیارنییە چۆن دەبێ، ئەمە جگەلەوەى کەشوێنێک هەبێت تایبەت بەکولتور و ئاینێکى وەکو مەسیحیەکان، خەریکە دەکوێتە بەردەم مەترسیدارترین کارەسات، ئەویش چۆڵکردن و پەرتەوازەبوونى مەسیحیەکانى بەرتللە و ترکێف و هەندێ ناوچەى موسڵ کەئاسەوارى مێژوویى مەسیحی و کلدان و ئاشوریەکانن و ئێستا ژیان سیاسەت دیارى دەکات، ئەوان ناچارن یان کوردستان هەلبژێرن یان سەربە بەغدا بن، ئەمە بەشێکە لەمەسەلەى دیمۆگرافیا.
هەڵبەت ئەو گروپانەى کەخەریکن لەرێگەى سیاسیەوە شار فراوان دەکەن زۆرن و نهێنین، لەوانەش نوسیگەنگەکانى کڕین و فرۆشتنى زەوى و زار و خانوو و خزمەتگوزارییەکانى ترن کەپەیوەندییان بەشارەوە و هەیە، پلاندانان یەکێکە لەو هۆکارانەى کەشار بەپیى پلانى ئەندازەیى فراوان دەکات و هەموو ئەو رەگەزە کۆنانە لەناو دەبات کەسیستمى کۆن بەرهەمیهێناوە، وەکو پێکەوە دروستکردنى خانوو و زەوى و زار و بازاڕ لەلایەن چەن بنەماڵەیەکەوە و دروستکردنى شاروچکەیەک یان گەڕەکێک لەلایەن هۆزێکەوە، کۆمەڵێک خزم و دۆستى نزیک لەیەکتر کۆمەڵگەیەک پێکدەهێنن بەبێ ئەوەى دەوڵەت بزانى ئەمە تێکچوونى دیموگرافیایە بەرووە شارستانیەتەکەى، ئەمە تەواو لەئێستادا دیمۆگرافیاى شارى کۆڕیوە و نمونەش ئەو گوندانەیە کە کۆکمپانیاکان وەکو شارى ستاندار لەروى بیناسازیەوە دروستیان دەکەن و بۆ هەر کەسێکە کەدەتوانێ بەشدارى بکات و لەوێ نیشتەجێبێت بەبێ شەوەى بزانێ کێ جیرانیەتى و کێ بەشدارى لەو شارۆچکەیە دەکات.
پێکەوەژیانى نەتەوەکان و مەزهەبەکان لەهەموو روویەکەوە مەسەلەیەکە لەلایەن مەزهەب و ناسیونالیزمەکان و راسیزمەوە موناقەشەى توندى لەسەر دەکرێ، تائەو شوێنەى کەجارى واهەیە لەشوێنەوار و عەلامە و دیمەنە سروشتى و دەستکردەکانەوە سەرچاوە دەگرێت و نیشانى خەڵکى بیانى دەدات، لەکوردستان خەریکە زۆربەى شوینەوارەکان دەشێوینرێ و عەلامەى سەردەمى عوسمانلى و عەباسیەکان سەرهەڵدەدەن، دروستکردنى گومەت و تەلارى سەر بەکۆنى دەرەوەى کولتوورى کوردى و کلدانى و تەنانەت ئاینەکانى تر. ئەم حاڵەتە لەکاتى خۆیدا ” لەپاریس لەسەدەکانى 17 و 18 هەبوو دژ بەیەهودیەکان، وەختێک بەیاساش چارەسەر نەکرا لەپاریس و تەنانەت تەلارسازى و ئاسەوارى ئاینەکانى تر و نەتەوەکانى تر هەبوو کەدەمارگرژى ناسیونالیزمى فەرانسایى بوو” (8).
شوێن یەکێکە لەو هۆکارانەى کەئینسان شار وەکو ماڵى خۆى تەماشا نەکات، چونکە ەشوێن گەورەترە و لەدەسەڵات و ئیرادەى تاک دەردەچێت لەلایەک، هەروەها دەوڵەت و سیستم و حکومەت هەیە بۆ پارێزگاریکردنى لەئەمنیەت و پاکوخاوێنى و رێکخستن، بۆیە رەنگە لەژورێکى وەزیفەى کاردا لەبەڕێوەبەرایەتیدا فەرمانبەرێک ژوورەکەى خۆى خۆشبوێت، بەڵام هێشتا وەکو ماڵەکەى نییە، “سروشتى ماڵى رۆژهەڵاتى یاخود سروشتى ماڵى وەزیفە یان سروشتى ماڵى کۆمەڵ، ئەو سروشتەیە کەهەمان ئەو ماڵانەى لەسەرە لەکولتوورى خۆرئاوایى و ئەفریقى و چینى و ژاپۆنى و هیندى، کەهەموو ماڵێک هەڵگرى خاسیەتى جودایى ژیارییە، سیمارى جیاوازیش ئەوەیە کەوایلێدەکات لەسەرجەم کولتوورەکاندا زیندوو بێت، بەڵکو گەرموگوڕ هۆگرانە بێت، تەنانەت لەجیاوازترینى کۆمەڵگەکاندا لەنمونەى کۆمەڵگە پیشەسازیە سەرەتاییەکاندا، بەڵام شتێکى گرینگ هەیە پێویستە ئاگامان لێى بێت بریتیە لەرەندى میتۆلۆژیانە لەهەموو یەکێک لەشێوەکانى ماڵ و کار و بەشداریدا، یەکێک لەئەرکە بنەڕەتیەکانى لێکۆڵینەوەکانى شار، بریتیە لەشیکارى سروشتى ئابوریانەى کارێکى نێوان ماڵ و کەسى نیشتەجێى ناوى، بەوپێیە شار لەگوندەوە هاتووە، پەیوەندیگەلى ماڵیانەى هاوشێوە بنیات دەنێت، بەڵام هەر فاکتەرى ئابورى گۆڕاوەکانى کار دەچنە ناو ئەم بونیادە، یەکسەر چەمکى ماڵ گۆڕانى بەسەردا دێت، ماڵ تەنها دەبێتە شوێنى نیشتەجێبوون، ئەرکەکانى بەسەر شوێنى کار و قاوەخانە و یانە و شەقامەکاندا دابەشدەبن، ئیتر گوندیبوون ماڵ کۆتایى پێدێت”.(9) . لێرەوە لەو تێگەیشتنەوە تێدەگەین بۆچى شارنشین گوندیبوون ماڵ وەکو شوێن تێکدەدات و هێواش هێواش دەبێتە کائینێکى شارنشینى و هەموو پەیوەندیەکانیشى دەگۆڕێ، چونکە شوێنى کارى جیایە کەپێشتر لەنێو رەزو و باخ و شینایى بووە، ئێستا لەنێو وەزیفە ئەگەر حکومەتى بێت، لەنێو قاوەخانە و چێشتخانە ئەگەر لەکەرتى تایبەت کار بکات، بەڵام ئەرکى ئەمجارەى قورستر دەبێت کائینى شارنشینى، چونکە شوناسێک وەردەگرێ لەزۆر لایەنەوە دەبێت بەرگرى لەو شارە بکات کەپێچشتر قەوزارەیەکى بچووک و کولتوورێکى بچووک و شوێن و سنوورێکى بچووک و خەڵکێکى کەم بوون لەقەوارەکەدا، ئێستا قەوارەکە گەورەتر بووە دەبێ لەبەردەم بیانیەک بەرگرى لەپاکوخاوێنى و رێکخستنى شار و کولتوورى شارەکە بکات، ئەمەی جیاوازى نێوان دوو کارێکتەر، یەکێکیان گوندنشینى و ئەویتریان شارنشین، بەڵام بۆ خەڵکى شارنشینى کوردستان کەتازە خەریکە دارە دارە دەکات، هێشتا جیاوازییەکى ئەوتۆى نیە، لەبەرئەوەى هێشتا ماڵى جودا نەکردۆتەوە و لەوەزیفەشدا کەبەشى زۆرى خەڵک لەحکومەتدان بەموڵکى خۆى نازانێ، پاک و خاوێنى شار بەلاى تاکى کوردیەوە مەسەلەیەکە سپێردراوە بەکەسانى تایبەت کەکرێکارى شارەوانیە، کەواتە دەبێ ئەو کرێکارە هەمیشە بەدواى کارێکتەرەکانى ترەوەبن بۆئەوەى شار پیس نەبَى و پاشەڕۆى ئەوان هەڵبگرنەوە، باشترین نمونەش پیسکردنى ئەو ژینگەیەیە کەسەیرانکەر و خەڵکى لەکاتى وەرزى بەهاردا چى بەسەر سروشتدا دەهێنن و چۆن پیسى دەکەن، ئەمە دەلیلى ئەوەیە کەبەماڵى خۆى نازانى شارنشینى کوردى، هەڵبەت ئەمە لەسەرانسەرى عێراقدا هەر بەو شێوەیەیە، کەچى بۆجوانکردن و رێکخستنى ماڵى خۆیان، زۆر گرینگى بە پاکوخاوێنى دەدەن و دیزانى ماڵەکە ناوبەناو دەگۆڕێت بۆ شێوەیەکى تر، سەبارەت بەرێکستنى شار لەئەمنیەتەوە تابەرپرسیارێتیەکانى تر دراوە بەپیاوانى ئەمنى، کەواتە هەموو ئەمنیەتێک لەئەستۆى ئەو پیاوانەیە و شارنشین پەیوەندى بەو بەڵایەوە نییە، وەزیفە تەنها بۆئەوەیە کەموچەى مانگانە وەربگرێ نەک خزمەتى خەڵک، ئەمە عەقلەتێکە کەپەروەردەى شارى وەکو فلتەر نەبینیوە، بۆیە بەماڵێکى ترى گەورەى لەدەرەوەى ماڵەکەى خۆى نابینێ.

نامۆبوونى تاک لەشار و لەنێو کار
زێدەبەها هۆکارێکى گرینگى گەشەسەندنى شێوەى ژیانى شارە لەسیستمى سەرمایەداریدا، بازاڕ و ئاڵو وێرى شمەک و پێداویستى ئینسان، بۆئەمەش شار پێویستى بەکارى زیاتر و دەستى کار هەیە، ئەگەر بیر بکەینەوە دەتوانین لەوە تێبگەین کەبەرهەمهێنان زێدەبەها چۆن بەرهەدەهێنێ، دەتوانین لەوەش تێبگەین کەبەها بەپێویست لەشوێنێک دەستەبەر نابێت، بۆ نمونە دەشێ بەها لەکارگەیەکى چنیندا بەرهەمبهێنرێت، بەمشێوەیە بەشارکردن لەزۆر رێگاوە مەیدانێکە بۆ دەستەبەرکردنى زێدەبەها، هاوبەندیییەکى کرینگ لەنێوان و خولى سەرمایە و بەرهەمهێنان هەیە، هەر لەێرەوە ململانێ لەنێوان فەزاى شاردا بۆ بەرهەمهێنانى بەهاو دەستەبەرکردنى بەهەمان رادەى ململانێ لەشوێنى کاردا گرینگە، ئەمە بەشێکى ئەو عەقڵەیە کەسەرەنجام بۆ دابینکردنى پێداویستى ئینسان و جیاکردنەوەى شار، پێویستى بەدەستى کار دەبێت و تاکیش لێرەدا بەکۆتایى هێنانى کارەکەى و بەرهەمهەمى کارەکەى کەبۆخۆى نییە جگەلە کرێى دەست هەق، دوچارى نامۆبوون دەبێت.
روویەکى ترى نامۆبوونى تاک لەنێو شاردا پەیوەندى بەئاینەوە هەبووە و ئێستاش هەیە، دیارە لەدواى شۆڕشى (مارتن لوپەر) کەیەکێکە لەو ناوانەى کارێگەرى هەبووە لەسەر خاوکمردنەوەى بیرى خودا پەرستى لەرێگەى ئاینەوە و گوتەیەکى بەناوبانگى هەیە دەڵێ (ئێوە تەنها کاتێک ئازاد دەبن کە رۆژگارتان بێ نیگەرانى و شەوگارتان بێ خەم بێت).، هەر لەپەرواێزى ئەم جوملەیە بوو کەهەوڵیدا کۆنترۆڵ بکات بەسەر توندڕەوى ئاینى مەسیحى کەجەنگى سەد ساڵەى نێوان کاسۆلیک و پڕۆتستانت بەهەزارەها خەڵکى بیگوناهى کردە قوربانى ئەو توندڕەوییە کەلەرۆژئاوا هەبوو و سەرەنجام تێگەیشتن هەموو گوتارەکان یەک شتن و هیچ گوتارێکى ئاینى ئەوە ناهێنێ ئیسنانى لەسەر بکوژرێت بەناوى خواوە، هەروەها سەرهەڵدانى جۆرێک لەژیانى نوێ و ئازادى ئاینزایى و خوداپەرستى، کەئەمە بەبەرەبەیانى ئازادى تاک دەژمێردرێت و تاکگەرایى دەستپێکرد، بەڵام هەردواى ئەمە کەبازاڕ هەموو شتێکى بێ بەها کرد، کەسێکى وەکو نیچە سەر هەڵدەدات و بانگەوازى مردنى خوادەکات، مردنى خوا وەکو نمونەیەک بۆ مردنى ویژدان، هەڵبەت ئەم باسە کاریگەرى زۆرى هەبوو بۆ سەر تاک کەنامۆ بێت لەوڵات و شارەکەى خۆى و لەکۆمەڵگەى خۆى، ” بۆیە سەربەخۆیى تاک جۆرێک لەکێشەى دەروونى بۆ تاک بەرهەمهێنا، چونکە گەنج بەپێچەوانەى گەورەکان کەمێژوو و یادەوەرییان لەگەڵ مەسەلەى رۆح و ئاین هەبوو، ئیدى گەنج رووبەڕوى دونیایەک لەململانێ بوونەوە، بۆیە تاک مەترسى هەموو جۆرە شکستێکى لەگەڵ خۆى هەڵگرت کەرێگەى جۆراو جۆراو هەبوو بۆ سەرکەوتن کەئەمە تاقیکردنەوەى ژیان بوو، هەر ئەوەى کەپزیشکى زیاتر لەو سەردەمەدا دەرکەوتن سەبارەت بە نەخۆشى دەرونى کەبەشێکى زۆرى پەیوەندى بەو تێنەگەیشتنەوە هەبووە کەسیستمى ژیان خوڵقاندبووى، بۆیە ئیتر گەنجەکان هەم لەخێزان دوورکەوتنەوە و هەم لەکۆمەڵگە و هەم لەو بەهایانەش بێبەش بوون کەپێشتر بەشێک بوون لەستراتیژیەت و ئامانجى ژیان”.(9)

سەرچاوە و پەراوێزەکان
1: بروانە ئیدیۆلۆژیاى ئەلمَانیا. مارکس ئەنگڵس. لەفارسیەوە . سەلام مارف .. ساڵى 2001.
2: 18 ى برۆمیر لویس پۆناپارت. مارکس . لەبلاوکراوەکانى . دار التقدم.
3: پێشەکى چاپى دووەم. کتێبى ئێمە و ئەوان. تۆدۆرۆڤ ساڵى 1986 .
4: یۆرگن هابرماس. عەقلانیەتى کۆمینیکا شێونخوازى. هاشم ساڵح. وەرگێڕانى. شوان ئەحمەد. گۆڤارى سەردەم ژمارە 13.
5: سەرهەڵدان و گەشەکردنى شارستانى لەهزرى نوێى خۆراوادا. سەعید بن سەعید ئەلعەلەوى. و. هەڵکەوت عەبدڵڵا. گۆڤارى سەردەم. 15
6: ئەلبرت شفایزەر. فەلسەفەى شارستانى. وەرگیرَرانى بۆکوردى. عەبدوڵلا مەحمود زەنگەنە. ل30.
7: بگاقە المدن العملاقە فە العالم .. ترجە. عبدعلى الخفاف.. الموسوعە الێغیرە. ل 32.
8: عالم الفکر العدد 38. ملف حول مدینە باریس و سحرها. مجلە فکریە تێدر من الکویت.
9: مرۆڤ و شار. رێکخستنى ماڵ. یاسین النێیر. و. خەسرەو رەسول. هەفتەنامەى چاودێر. ژمارە 452 ساڵى 2014:
10: پەراوێز: ئەولیاى چەلەبى لەسیاحەتنامەدا ئەم باسەى کردووە بەمێژوو، ئەو باسى هاتنى عوسمانیەکان دەکات لەساڵى 1756 بەرگى یەکەمى کتێبى سیاحتنامە لەئەستەنبوڵ چاپ کراوە ساڵى 1983 . کتێبى ئاغا و شێخ و دەوڵەت باسى کردووە کوردۆ لەئەڵمانیەوە کردوویەتى بەکوردى، کتێبى سەردەم ژمارە (18).


بابه‌تی: گۆڤاری مه‌ده‌نیه‌ت