سوژەی دولوزی

Loading

. سوژەی دولوزی
لە فەرەنسییەوە لە گەڵ پێشەكیەکی نوسەر

“Le sujet n’est-il qu’une fiction” Nietzsche   .”

سوژە تەنیا خەیاڵێکە” نیتچە.

ــ  پێشکەشە بە ئـازیزان :ساروان ئەحمەد  و ھەژاری هەژاری شووشه لەگەڵ خۆشەویستیم.

دولوزنیتچەییە، زانین و شارەزایمان لەم بنەمایە زۆر بەرچاومان ڕووندەكاتەوە،دولوز نیتچەییە كە،بڕوای بە هیچ ماهییەت و جەوهەرێكی نەگۆڕو ئەبەدی و سابت و دامەزراو نییە.ئا لێرەوە “سوژە” بۆ دولوز وەك چۆن بۆ نیتچەش هەروابوو :”خەیاڵە”،فۆرمیولەبوونی سوژەیەك لە سەر ڕوتەختێكی ئیماناسی ڕەها،لە ناو پەیوەندی هێزەكاندایە.! هێزەكان شێوازو فۆرمی سوژەیەك بەدیاردەخەن.بەم مانایە سوژەیەك،لە وێنەی سوژەی مرۆیی بوونێكی ئەبەدی و ئەزەلی و هەمیشەیی نییە لە ناو فۆرمێكی جێگیرو هەتا هەتاییدا.ئێمە ئەوەمان لا ڕوونە كۆی مەنزومەو سیستەمی چەمكی دولوز پێكەوە لكێنراون و لێكجیاناكرێنەوە.سوژە وفیۆرمیولەبوونی فۆرمی جیاوازی سوژە لە سەر ڕووتەختەكان لە ناو سەیرورەو هێڵەكاندایە.سەیرورەیەك كە لە شوێنێكدا دەركەوتەیەكی نیییە بۆ گرتن و لەمسكردنێكی كۆنكرێتی و بەرجەستەبوو،ئەو هێندە بە ڕەهایی لە جوڵەدایە تەنیا لە ئەزموون و بەركەوتنكێكی ترانسێندانتاڵیدا لە گەڵیداین.ئیدی هەر شوناس بەخشینێك بە سوژە،تەنانەت شوناس بەخشین و ناسنامە بەخسین بە سوژەیەك لە وەهم و نوێنەرایەتیكردنێكی ئیدۆلۆژی زیاتر هیچ نییە.بۆ نمونە :سوژەیەكی پیاوا،سوژەی ژنانە،سوژەی ڕۆژهەڵاتی،سوژەی ڕۆژئاوایی…هەر سوژەیەك لە گەڵ ئاوەڵناوێكدا ئەفسانەو درۆ و وەهمە.سوژەیەك لە خێراییەكی ڕەها لە ناو فیچقەكردنەكاندا”FLUX” بەربەست و شوناسێك نایوەستێنێت،مێژوویەكی نییە،ئەوەی هەیەتی تەنیا جوگرافیایە،جوگرافیاو هاتووچۆو ڕۆیشتنی ڕەهاییانەی كۆچەری.ئا لێرەوە ئێمە لە بوونی سوژەیەكەوە دەگوازینەوە بۆ بە “بوون-بە”بوونێكی تر،ئەڵبەتە بوونێكی تری نەوەستاو ڕەها و سەیرورەیی.. سوژەی كوردی..كوردبوون نییە،بوون-بە كورد بە فۆرمی دەركەوتنی جیاوازی ڕەهاو بە ئیماناسی لە ناو ڕووتەختێكدا،لە نێوان پەیوەندی هێزەكاندا،هەمیشەو بە بەردەوامی و بە ڕەهایی بوون بە “بوونێكی نوێ”.سوژە ناوێكی نییە،سوژە ناسنامەو ماهییەتێكی ئەبەدی نییە،سوژە لە ناو زماندایە بە هەمیشەیی گۆڕاو.دولوز فەیلەسوفی گۆڕاو گۆڕدراوەكانە Variation””،فەیلەسوفی ناجێگریی و نا سەقامگیری و گۆڕاوەكانە.نەگۆرێك،كۆمەڵیچك نەگۆر بوونی نییە تا شوناسێكیان هەبێت ،هەمیشەو بە بەردەوامی بە

فەیلەسوفی فەڕەنسی دۆلۆز
فەیلەسوفی فەڕەنسی دۆلۆز

گۆڕدراویی.سوژە بۆ دولوز: وەهم و ئەفسانەو درۆیە تا ئەو شوێنەی ناسنامەو جێگیریی و سەقامگیری هەیە،سوژەی دولوز ماهییەت و جەوهەرێكی نەگۆڕی هەمیشەیی ئەبەدی و ئەزەلی نییە….دولوز لەو تێكستەی خوارەوە كە لە فەرەنسییەوە وەرمانگێڕاوە،چیمان پێ دەڵێت؟ ئەو دەڵێت :سوژەو فەلسەفەی سوژە نوێ نییەو تەنیا لە ناو فەلسەفەی هاوچەرخدا نییە،مێژوویەكی درێژی باس و خواس لە ناو فەلسەفەدا هەیە سەبارەت بە سوژە دەبێت حورمەتی ئەو میراتە گەورەو مەزن و دەوڵەمەند بگرین.
خاڵێكی جەوهەری دیكەی دولوز: بازدانێتی بە سەر پەیوەندی سوژە/ئۆبژەدا،ئەم دوانە وەك دوالیزم و پەیوەندییەكی نەفییانەو نەفیگەرایانە ئەفسانە و درۆیە،بوونێك لە سەیرورەی ڕەهادا دەكەێتە سەرو سوژە/ئۆبژەوە،دەكەوێتە سەرو پەیوەندی دیالێكتیكیانەی سوژە/ئۆبژەوە! بوونێكی سەیرورەیی نە سوژەیەو نە ئۆبژێ! هەردوكیانەو هیچیشیان نییە وەك شوناس و ناسنامە وەرگرتن….
بەڵێ كە زانیمان دولوز نیتشەیی-سپینوزاییە،زۆرشت لامان ڕوون و ئاشكرا دەبێت.
ئەبوبەكر جاف

وەڵام سەبارەت بە پرسی سوژە

چەمكێكی فەلسەفی بارگاوی و ئاخنێنراو پەستێنراو پڕكراوە بە وەزیفەیەك یا چەندین وەزیفە, لە ناو كۆمەڵێك كایەی بیركردنەوەی وەهادا, كە ئەوانیش لە ڕێگەو بە هۆی چەندین گۆڕاوی ناوەكییەوە ( VARIABLES INTERIEURES) دیاریكراون،تایبەتكراون.وەك چۆن لە كۆتایشدا گۆڕاوی دەرەكیش ( VARIABLES EXTERIEURES ) هەن , (دۆخی شتەكان, چركەساتەكانی مێژو”چركەساتە مێژووییەكان”), لە ناو پەیوەندییەكی ئالۆزدا لە گەڵ گۆڕاوە ناوەكییەكان و وەزیفەكاندا. ئەمەش بەو مانایەی چەمكێك لە ڕێگەی چێژوو هەواو هەوەسەوە نە لە دایك دەبێت و نە دەمرێت. بەڵكە بەوپێودانگەی كۆمەڵێك وەزیفەو ئەركی نوێ لە ناو كایەی نوێدا بە شێوەیەكی ڕێژەیی دووریدەخەنەوە و لە كاری دەخەن،لە شتێك ڕووتی دەكەنەوە.
هەر لە بەرئەمەشە، كە، هەرگیز زۆر گرنگ نییە ،كە، ڕەخنە لە چەمكێك بگرین: بەڵكو وا باشترە وەزیفەی نوێ دروستبكەین و كایەی نوێ بدۆزینەوە , تا وای لێبكات چەمكەكە بێسوودو بێ كار بێت
چەمكی سوژە ( SUJET) بنەمایە دەربازی نابێت. ئەم چەمكە ماوەیەكی دورو درێژە بە دوو وەزیفە و ئەرك بارگاوی و پەستێنراوە: پێش هەرشتێك وەزیفەیكی بە گەردونیكردن ( UNIVRSALISATION), ئەمەش لە ناو كایەیەكدا, لە كێلگەیەكدا, كە ئیدی یونیڤێرسێل نوێنەرایەتیكراو نەبوو لە لایەن كۆمەڵیك جەوهەر و ماهیەتی بابەتییەوە , بەڵكو لە ڕێگەی ئەكت و كردەی ئەقَڵی و پرۆسەی بیركردنەوە یان زمانەوانەوانی نوێنەرایەتیكراو . بەم مانایە, داڤید هیۆم لە فەلسەفەی “سوژەدا” چركەساتێكی بنچینەیی و پرانسیپی تۆرماركرد, ئەو بە گەڕانەوە ی یا بەپشت بەستن و دەستگەیشتنی كۆمەڵێك كردەو ئەكت بە شێوەیەك دراوی (LE (DONNE تێپەڕاندبوون (چی ڕو دەدات كاتێك من دەڵێم “هەمیشە” یا “پێویست و ناچاری ؟) , كایەی هەماهەنگ و گەیەنەر لێرە بە دواوە كایەییەكی مەعریفە نییە, بەڵكە زیاتر بڕواهێنان و ئیمانهێنانە ،”CROYANCE ،دەگۆڕێت بۆ پانتاییەكی ئیمانهیچنان و باوەڕی، وەكبنچینەو زەمینەیەكی نوێ بۆ مەعریفە CONNAISSANCE)) : لە ژێر چی هەلومەرج وپێودانگێك ئیمان و بڕواهێنانێك ڕەوایە كە من بۆ ئەوشتە پێش ئەوەی پێم درابێت قسەدەكەم؟
لە جێگەی دووەمدا, سوژە بارگاوی و پڕكراوە بە تاككردن “فەردیكردن “(INDIVIDUATION) , ئەمەش لە كایەكدا كە تاك لێرەبە دوواوە ناتوانێت شت،شمەكێك بێت،ناتوانێت بوونێكی ڕۆحی بێت،.بەڵكە كەسێكە “PERSONNE, زیندو ,ژیاو, قسەكەر و قسە بۆ كراو زماندار.(“من-تۆ “JE-TU” ) . ئەم دولایەن و بواری سوژەیە ،”منی یونێڤێرساڵ LE JE ” (جێناوی كەسی یەكەمی سەربەخۆ ،(منی بكەر. وەرگێڕ”), ( خۆم،منی بەركار Le Moi-” جێناوی خۆیی ” ی تاك، ئایا ئەم دووانە بە ناچاری و زەرەورەت پێكەوە لكێنراو پەیوەندن؟ هەمان پەیوەندیی و وابەستەبون , ململانێ و ڕكابەری لە نێوانیاندا نیە؟، وە چۆن ئەم ململانێیە شیبكەینەوەو و بە سەریدا سەركەوین؟ كۆی ئەم پرس و پرسیارانە زیندو دەكەینەوەو یا ئەیانژێنینەوە بەو پێیەی، كە، پێی دەڵێن “فەلسەفەی سوژە”, هەروەك لای هیۆم, هەروەها لای “كانتیش” كە ڕوبەڕوی (منێكUN JE ,) بووەوە وەك كۆتایی پێهێنەر و دیاریخەری یەكلایكەرەوەی زەمەن , وە( منێك،LE MOI) كە كۆتایی پێهێنراوە لە زەمەندا. هەروەها لای هۆسیرڵ، كۆمەڵێك پرسیاری هەمانشێوەو هەمانجۆر لە دوا “تێڕامانە دیكارتییەكان”یدا خۆیا قوت دەكەنەوەو سەر دەردەخەن و سەردەردێنن,
ئێمە ئەتوانین وەزیفە وگۆڕاوی نوێی بەهێز و شیاو تایبەت بكەین،ئامادە بكەین بە مەبەستی هێنان و دروستكردنی گۆڕانكاری ؟ كۆمەڵێك وەزیفە و ئەركی بە “دەگەمەنكردن و ناوازەییكردن, كە بتوانن غەزوی كایەی مەعریفە بكەن،داگیری بكەن؟ ئەمەش بە فەزڵی گۆڕاوی نوێ شوێن-كات.لە ڕێگەی بە ناوازەو بە دەگمەنی كردنەوە نابێت گوێبیستی جۆرێك لە بەرپەرچدانەوە ببین بەرانبەر یونیڤێرسێڵ, بەڵكە ڕەگەزێكی نا دیاریكراو ،كە بتوانێت، درێژكراوە بێت بۆ هاوسێیەتی و هاوماڵی, یا نزیكییەك لەویترەوە . بە شێوازێك بتوانێت دەستی بگات بە پێكەوە بەستن و پێكەوە گرێدان: ئەمە ناوازەیی و دەگمەنییە،بە واتا و مانای ماتماتیكی مەعریفە, بە هەمانشێوەش باوەڕو برَواهێنان، ئامانجیان جێگرتنەوەو شوێنگرتنەوەیە بە تێگەو زاراوەی وەك “رێكخستنەكان یان دیسپۆزیتیف AGENCEMENT OU DISPOSITIF,”, كە بەرنامەو ناردنێك،یان دابەشكردن و جیاكردنەوەو بەشبەشكردنێكی ناوازەیی و تاكوتەرایی دیاری دەكات،تایبەتیدەكات . ئەمەش لەوجۆرە كارو بەرنامانەن لە تایپی ( یاری زار هەڵدان،زارفڕێدان ) لە كایەیەكی ترانسێندانتاڵی بێ سوژە، پێك دەهێنێت . فرە و جۆراوجۆر دەبێت بە ناو، یان كاركەرو جێگرەوەی ناو،فرەیی و هەمەجۆری , وە فەلسەفە تیۆری فەرەیی و مۆڵتیپلیستێیە. كە، پەیوەندی بە هیچ سوژەیەكەوە دروست ناكات لە وێنەی یەكێتییەكی پێشوەختەو حازر بە دەست و ئامادەكراو. ئەوەی كە ئەژمار دەكرێت و بە هەند وەردەگیرێت نە ڕاستییەو نە هەڵە،ڕاستی و هەڵە لەمەولا گرنگییەكی نابێت، بەڵكو دەگەمن و ڕێسایی, ئەوەی سەرنجڕاكێش و ئاسایی و باوە.وەزیفەو ئەركی ناوازەیی و دەگمەنی دەبێتە و جێگرەوەی گەردونیی و یونێڤێرسیالیتێ.( لە كێڵگەو كایەیەكی نوێی وەها، كە، لێرە بە دواوە بەكارناهێنرێت بۆ یونیڤێرسێل و سەروكارێكی لە گەڵدا نابێت). بە هەمان شێوە لەیاسادا “لێرەدا مەبەست مافە” ئەمە دەبینین, زاراوە و تێگەی قەزایی (دۆخ, هەلومەرج) یان (مافناسی یونیڤێرساڵ بەتاڵ دەكەنەوە،دووری دەخەنەوە،ڕووتی دەكەنەوە بۆ سودو قازانی بەرنامەو پرۆگرامەكانی ناوازەیی و دەگمەنی. وە وەزیفەكانی درێژبوونەوە و پانبوونەوە. چەمك و وێناكراوێكی زەینی وەك ” تێگەیشتنی ماف،یاسا”یی پێكهاتوو چێكراو لە لایەن بڕیارو حوكمە قازاییەكانەوە هەموو “سوژەیەكی ماف”ی تێدەپەڕێنێت,. بە پێچەوانەشەوە فەلسەفەیەكی بێ سوژە، ماف دەنوێنێت و نوێنەرایەتی دەكات لە تێگە و چەمكێكی دروستكراو پێكهێنراوی ناو مافناسی و فقهی ماف بینا دەكرێت,. بە شێوەیەكی پەیوەست و هۆگر پێكەوە. ڕەنگە، چەند تایپێكی بە تاكو تەراییبون “بەتاكانەیی بوون” بچەسپێنن ، فەرزی بكەن, ئەم تایپانە كەسی نین. پرسیار لە خۆمان دەكەین و خۆمان بە پرسیاردێنین سەبارەت بەوەی تاكێتی و بە تاكێتی بوون چی لە ڕووداوێك دەكات : ژیانێك, وەرزێك, بایەك, جەنگ و پێكدادانێك كاتژمێر پێنجی ئێوارە… ئەتوانین بە”ئەمەیببون “ئەمەبوون ،یان ئەوێبوون،” ناوی بنێین , ئەم بە تاكبونانە ئیدی كەس و منێك پێك ناهێنن.پرسیارەكەش لە زانینی ئەوەوە لە دایك دەبێت, ئەگەر ئێمە لە ئەویتربوندا نەبین زیاتر لە خۆمان بوون .
فەلسەفەو ئەدەبی ئەنگلۆفۆنی , بەم نیگایە،بە شێوەیەكی تایبەتی زۆر گرنگە, چونكە زۆر جاران بە هۆی ئەو كڵۆڵی و نەتواناییەوە كە هەیەتی بۆ ئەوە مانایەكی تایبەت بۆ وشەی (من،منی بكەر ) بدۆزێتەوە خۆیان جیادەكەنەوە،بە جیاواز دەردەكەون ،ئەمە جگە لەو وەهم خەیاڵێكی ڕێزمانی. ڕوداوەكان پرسیار لەبارەی پێكهێنان و شیكردنەوە و سازان،یان نەسازان و پێكنەهاتن دەكەن , لە بارەی خێرایی و خاوێتی, هێڵی درێژی و پانی,لە بارەی تواناو دەسەڵات و و كاریگەرییە زۆر ئاڵۆزییەكانەوە.دژ بە هەموو تاكگەرایی و كەسگەراییەك , دژ بە هەمو زمانەوانییەك , پسیكۆلۆژییەك, ئەوان ئەبنە هۆ و ئەنجامی بەرزكردنەوەو باڵاكردنی كەسی سێیەم, هەروەها و بەهەمان شیوە كەس چوارەمی ،كەسی ناوازەو دەگمەن ، هیچ-كەس, لەو كاتەی ئێمە باشتر خۆمان و كۆمیونێتەی خۆمان دەناسینەوەو دان بەخۆمان و كۆمیۆنێتەكەماندا دەنێین، بەرانبەر ئەو ئاڵوێرو شت بە شتەساختەو باتڵەی نێوان منێك و تۆیەكدا “un Je et un TU.)). بە كورتی، ئێمە لەو بڕوایەداین كە تێگە و چەمكی سوژە بڕێكی زۆر لە گرنگی و ئەرزشی خۆی ونكردووە,لە سود و قازانجی ناوازەیی و دەگمەنی و پێش تاكیبوون و ئەو بە تاكبووە نا-كەسیانە. بەڵام ،بە وردی، ئەوە بەس نییە بەراوردی كۆمەڵێك چەمك بكەین بە یەكتری یان بیان دەین بە گژی یەكدیدا،ئەمەش لە پێناو و بە مەبستی ئەوەی بزانین باشترینیان كامەیە . دەبێت ڕوبەوڕوی ئەو كایانەی گرفت ببینەوە كە وەڵامیان هەیەبۆ دۆزینەوەی ئەوەی لە سایەی چ هێزگەلێكدا گرفتەكان خۆیان ئەگۆڕن و خۆیان پێویستیان بە دروستكردنە, پێكهێنان و دروستكردنی بە چەمكی نوێ. هیچ شتێك پیر نابێت لەوەی كە فەیلەسوفە مەزنەكان لە بارەی سوژەوە نوسیویانە،هیچ نوسینێكی فەیلەسوفەكان ناسڕێتەوە و وەلاوە ناخرێت, هەر ئەمەش ئەو بەهانەیە كە ئێمە لە ڕێگەو و بە هاوكاری ئەوان گرفتی ترمان شیكردۆتەوە, دۆزیوەتەوە بە شوێن پێ هەڵگرتنیان زیاتر لەوەی گەڕانەوە بێت بۆیان, كە تەنیا بێتوانایی وكەمدەسەڵاتی ئێمە دەربخات لە شوێنكەوتنیاندا.ئا لێرەدا , پێگەو مەقامی فەلسەفە بە شێوەیەكی بنەڕەتی و بنچینەیی خۆی جیاناكاتەوە لەوانەی زانست هونەر.

سەرچاوە
: .GILLES DELEUZE,DEUX REGIME DE FOUS , REPONSE A UNE QUESTION SUR LE SUJET,P.326-328 Les Editions de minuit.

* کولتور مەگەزین: تێرم و ڕێنوس ئەم وەرگێڕانە فەلسەفیە تایبەتە بەنوسەری ئازیزمان ئەبوبەکر جاف خۆی.