هیچ نەگۆڕاوە! ئەو خاكەی شمشێری غەزووەكان لەتوپەتی كرد، هێشتا شوێنی یەكلاكردنەوەی ناكۆكیی ئەوانی دیكەیە بە جەستە و خەنجەری بەرپشتێنی كورد خۆی. ئەوەی گۆڕاوە، تێپەڕبوونی ساڵ و سەدەكانە بە چەندبارەبوونەوەی مێژوو لە خاكێكی لێكهەڵوەشاوە و خوێناوی بە دەستی خۆی و دوژمنەكانی.
سوارەكانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی سەروەریی سوڵتان و ئاڵای ئیسلامیان بە شەكاوەیی تا دەروازەكانی ڤیەننا گەیاند، بەڵام لە چەندین جەنگدا لەمدیو دەروازەكانی ئەسفەهان و تەورێز و خاكی ئێراندا شكستیان خوارد، تا دواجار دوو ئیمپراتۆرە هاودینەكەی رۆژهەڵات كە چەندین سەدە ئاڵای ئیسلامی یەكدییان لەسەر سنوورەكانی نێوانیان لە خوێن هەڵكێشا، لە شەڕی چاڵدێرانی 1514وە، بێ هیوا لە لەناوبردنی یەكدی، بە دوو مێژووی جیاواز، بە یەك ئایین و دوو مەزهەبی لێكجیا، سنوورێكیان بەناوی ئاشتی، بەڵام تا ئێستا بارگاوی بە جەنگێكی كراوەی شاردراوە، لە نێوان خۆیاندا كێشا.
ئیدی بێ ئەوەی سوپاكانیان بەرامبەر یەكدی ببنەوە، چاڵدێران فێری كردن لەودیو سنوورەكانی خۆیانەوە بەردەوامی بە جەنگەكانیان بدەن بێ ئەوەی ئەسپ و سوارەكانیان بگلێن. ئیدی سوارەكانی حەمیدیە و قزڵباش و جاش و بەسیج، تا دەگاتە ئەو هێزانەی لە وەهمی كوردایەتیدا لەنێوان ئەم دوو سنوورەدا دابەش بوون، ئامادەن بە فەرمانەكانی ئەستانە و تاران، لە جیاتی سەربازە نازدارەكانی ئەوان خوێنی یەكدی بڕێژن.
ئەوان ئیدی پێویستیان بە جەنگی راستەوخۆی یەكدی نییە كە بتوانن جەنگێك بە جەستە و سوپای ئەوانی دی بكەن، جەنگێك كە پێی دەگوترێت جەنگی بە وەكالەت. بۆ كۆمیدیای مێژووش ئەوەی داهێنەری جەنگی وەكالەتە و ئەو فێڵەی فێری سوڵتانەكانی عوسمانی و شاكانی فارس كرد تاوەكو جەنگەكانیان بە كورد بكەن كە لەناو خاكی خۆی و خەونی بە نەتەوەبوون و یەكدی كوشتندا لەنێو سنووری هەردووكیاندا بزر بووە، خۆی كوردێكە بەناوی مەلا ئیدریسی بەدلیسی كە زۆر باش دەیزانی یەكەمین دوژمنی كورد هەر كورد خۆیەتی.
لە چاڵدێرانەوە میراتگرەكانی سوڵتان و شاهەنشا و جەنەراڵ و مەلا و سەركردە مۆدێرنەكان لە كورد خۆیەوە فێربوون، خاكەكەیان كە خۆیان پێش داگیركەرانیان لەتوپەتیان كردووە، لە نێوانی یەكدیدا بكەنە پانتایی ململانێكان و لە رێگەی ئەوانی دیكەوە جەنگ و پەلامارەكانیان بۆ یەكدی رابگەیەنن و خۆشیان درێژترین و ئاڵۆزترین پەیوەندیی دیبلۆماسی بارگاوی بە كێشە و ململانێی بێ كۆتایی پەرەپێبدەن كە دیبلۆماسیەتی نە جەنگ و نە ئاشتییە، ئەگەر ئاشتی بێت بۆ خۆیانە و ئەگەر جەنگیش بێت بۆ بریكارەكانیانە.
ئەو پانتاییەی نێوان ئەم دوو هێزەش لە كوردستان زیاتر چیدی نییە كە لای دوژمنەكانی مانایەكی نییە. ئەو بریكارانەش كە لەنێو ئەو پانتاییەدا بوونەتە جێگرەوەی سوپاكانی سوڵتان و شا و ئاخوندەكان، لە كورد زیاتر كەسی دیكە نین كە لە وەهمی جەنگی بە نەتەوەبوون و سەربەخۆییدا یەكدی دەكوژن و جەنگی وەكالەت بە میراتی بۆ نەوەكانیان جێدەهێڵن و سنوورەكان لە یەكدی دادەخەن و نیشتمانی خۆیان لە یەكدی حەرام دەكەن و دواجاریش وەكو دوا هەڵخەڵەتاو و خیانەتلێكراو و دۆڕاو لە كەناردا جێدەهێڵرێن. ئەفسوس دواجار یەكەمین خیانەتكاریش لە خۆیان هەر خۆیانن.
وەهمی كوردبوونە یان پەرتبوون، پێنج سەدە دوای چاڵدێران و جەنگی میرەكان، پارچە لێكدابڕاوەكانی نەوەكانی ئەردەڵان و بابان و برا لێكتۆراوەكان لەژێر عەبای پیرۆزی ولایەتی فەقیهدا بەرامبەر موریدەكانی ئەستانە یەكدەخاتەوە و هەڵسوڕێنراوەكانی دەستی ئەوانی دی، كە هەوادارانیان لە خەونی گۆڕینی جیهانی ژێر دەسەڵاتێكدا كە تەنیا درۆ و دراویان هەبوو بە گێڕانەوەی دراوە دزراوەكان بۆ گیرفانی گەل وێڵ كردبوو، دواجار دوای گێڕانەوەی بەشێك لە دراوە دزراوەكان بۆ گیرفانی خۆیان، لە جیاتی سیستەم، تەنیا دەمامكەكانی خۆیان گۆڕی و ئاڵا دڕاوەكانیان بەدەستی یەكدی، لەگەڵ برا دوژمنەكانیان تێكەڵ كردەوە، ئەوەی نەشگۆڕا دابەشبوونی ئەبەدیی براكان و جیاكردنەوەی سنوورەكانیانە لەناو خاكێكی لە دەرەوە سنوور نەناسراو و لە ناوەوە لەتوپەتكراو.
چی گۆڕاوە؟ مۆڵە گەورە و پڕ كاڵاكانی دوو ئەمارەت بە كولتوور و ستایلی عوسمانی و ئێرانی تادێت هەڵدەتۆقێن و جێگەی بازاڕەكانی قاچاخ و گومرگی مەرزەكانی خەباتی شاخیان گرتووەتەوە. زانكۆكانی ئیشق و جیهان و گەشەپێدانەكان خەریكە نەوەیەكی نوێی نامۆ بە مێژوو و كولتووری خۆی دروست دەكەن. مادۆی توركی و فالوودەی ئێرانی پێكدادانێكی شارستانیانەی چاڵدێرانێكی دیمان نیشان دەدەن كە ئەمجارە غەزووی كولتووری و شوناسی تا دێت ئەم هەرێمە دابەش بووە بەسەر دوو دەڤەر و دوو سنووردا لێكدادەبڕێنێت و پارە و سامانی ئەم میللەتە بێ كەسە بەرەو دەرەوە دەبات و منداڵانی هەژاری میللەتێكی بێ بەرهەم و بێ مووچەش تەنیا سەیركردنی مۆڵە قەشەنگەكانیان بۆ دەمێنێتەوە.
ئەوەی گۆڕاوە ئاراستە و ریزی درێژی بارهەڵگرەكانی نەوتی هەڕاجكراوی كوردییە لە مەرزەكانەوە بۆ گیرفانی سوڵتان و ئاخوندەكان و گەڕانەوەی ریزی لۆریە بارهەڵگرەكانە بە بەرهەم و كاڵاو خواردنی ژەهراوی و بەسەرچوو بۆ میللەتێكی گەمارۆدراو. چی گۆڕاوە؟ جەنگاوەرەكان بوونە بازرگان و شەڕی مانەوەی ملیارەكانی خۆیان لەگەڵ یەكدی دەكەن.
ئەوەتا چیدی دوو هێزی بڕیاردەری ناوچەكە جەنگی راستەوخۆی یەكدی ناكەن، بەڵكو ئەوان ئیدارەی جەنگەكان و ململانێی دژی یەكدی و لەناو خاكی كورد و بە جەنگاوەرە كوردەكان دەكەن. راستە دەڵێن كورد جەنگاوەری بەهێزن، بەڵام جەنگاوەرێك كە هەرگیز نەیتوانیوە جەنگ لە دەرەوەی خۆی بخوڵقێنێ و كاراكتەرێكی بزوێنەری رووداوەكان بێت، بەڵكو جەنگاوەرێك تەنیا جەنگەكانی لەدژی یەكدی كردووە و بووەتە كاراكتەری هەڵسوڕێنراوی جەنگەكان لەلایەن ئەوانی دیكەوە كە ئێستا پاش تاڵانكردنی ناو ماڵی كورد، سەیری جەنگی لێكترازانەكەی دەكەن. دوای پێنج سەدە لە چاڵدێران، ئەم جەنگاوەرە خودكوژانە بەردەوامن لە یەكدی خواردن و جوڵانەوە بە پیلانی ئەوانی دی لە خاكی كوردی بە تەختەی شەترەنج كراودا.
دوای سەدەیەك لە كۆیلەكردنی شێخی حەفید كە خۆی بە پاشای كوردستان و وڵاتێكی لەتكراو دادەنا و مەملەكەتەكەی لە سنووری بازیان تێنەدەپەڕی، دوای چارەكە سەدەیەك لەو حكومەتی هەرێمەی هەر بە كەرتكراوی مایەوە و نەبووە هەڵگری شوناسی نەتەوەیەك، ماڵی كورد هێشتا بە لێكترازاوی لێك جیاكراوەتەوە و تەنیا هەر زەنگی ئاشكراكردنی ماوە و هیچی دی. ئیدی پێش ئەوەی باسی زوڵمی سەد ساڵەی سایكس- پیكۆ بكەین، باشترە لە مێژووی چاڵدێرانەوە پرسیار لە نەتەوەبوونی خۆمان بكەین.
تەواو
- ئەم گوتارە لە ماڵپەڕی (ڕووداو) بڵاوبۆتەوە.
ڕێنوس و خاڵبەندی تایبەتە بەنوسەر خۆی.