تێبینی: سـاڵی 1978 یەكـەم شـیعری ئـەم داهێنـەرەم لـە ئەرشـیفی خـۆم یاداشــت كــرد، لــەم ســاتەی ئــەم تێبینییــە دەنووســم چــل ســاڵی پـڕە لـە هـەر ڕۆژنامـە و گۆڤارێكـدا شـیعریم بینیبێـت یادشـتم كــردووە. لــە یــادی بیســت و پێنــج ســاڵ تێپەڕبــوون بەســەر كۆچـی: 1993/1/14 ئـەم بەشـە شـیعرەی لای مـن كۆبووەتـەوە وەك كتێبێكــی ئەلكترۆنــی بــاوی دەكەمــەوە. داواش لــە بنەماڵەكــەی دەكــەم خەمســاردی لــە چاپكردنــی ســەرجەم شــیعرەكانی درێــژە نەكێشــێ.
سەباح ڕەنجدەر 1993/1/14 هەولێر
داگرتن
دیوانی: ڕوانینه‌كانی شه‌قام – جه‌لالی میرزا كه‌ریم
پێشه‌كی یه‌كه‌م
ڕێگا دوورەكانی چاومان
سه‌باح ڕه‌نجده‌ر
شــیعر و هونــەری واقیعــی، ئاڕاســتەیەكی واتــادارن بــۆ ژیــان و لەسـەر ڕێوشـوێنی بینینـی شـتەكاندا بنیـادنـراون و بەڕێوەدەچـن. جــوان كاركــردن ئــەو قەناعەتــە پەیــدا دەكات و دووپاتــی دەكاتــەوە، واقیــع بــە هیــچ شــێوەیەك بارێكــی نەگــۆڕ و جێگیـر نییـە. هەندێـك جـار كتوپـڕ گۆڕانێكـی گشـتگیر وەردەگرێــت، لــەم بارەیانــدا دەســتەبژێر داڕێــژەری بنەمــای ئــەم دۆخگۆڕینــەن. هەندێــك جــاری دیــش دۆخێكــی سســت و ناچــالاك وەردەگرێــت. لــەو بارەیانــدا زۆرینــەی جەمــاوەر ڕۆڵ دەبینـن. دەبێـت پرسـیار لـەو ئەدەبـە بكرێـت، كـە بـە مەبەسـتی ئـاكاری واقیـع و بزووتنـەوەی واقیـع دەنووسـرێت، یـان بـارودۆخ، جـا چ بارودۆخـی سیاسـی، یـان كۆمەڵایەتـی، یـان ئایینـی …. تاد، بەرهەمــی دەهێنێــت. هەســت و نەســتیش لەگــەڵ بارگۆڕینــی واقیــع بــەرز دەبنــەوە و دادەكــەون، جۆرێــك هــەژان وەردەگــرن و لــە ئەنجامــدا هەوڵــدەدەن پەیوەندیــی بــە شــتێكی نادیــار و نــەدۆزراوەوە بكــەن. ئەمیــش گــەردوون و بوونــی خودایــە.
واقیــع و خەیــاڵ دوو ئاراســتەی پێچەوانــە نیــن و جیاكاریــی نێوانیـان جیاكارییەكـی زۆر نییـە، چونكـە خەیاڵیـش بەشـێك لـە واقیعـی تێدایـە و واقیـع ئاڕاسـتەی دەكات بـۆ بەرزبوونـەوە و گەیشــتن بــە كانــگای خەمڵیــن. شـتەكانی واقیـع دیـار و بینـدراون، شـتەكانی نـاوەوەی مرۆڤیـش نادیــار و نەبینــدراون، بــە جێگۆڕكێكردنــی بینــدراو و نەبیندراوەكان دۆخی شیعری بۆ شاعیر دروست دەبێت، بیندراو و نەبینـدراوەكان ئاڕاسـتەی هەسـت بـە شـتكردنی وەردەگـرن، پرسـیارێك دێتـە ئـاراوە دانەپەیـڤ و كەرەسـتەكانی واقیـع لـە چ مەودایەكـدا دێـن و بـۆ چ مەودایـەك دەچـن و چ مەودایەكیـش لــە شــیعردا دەكەنــەوە. هەمــوو شــاعیرێك بەســەرچاوەیەكەوە كاریگـەرە. ئایـە بـۆ ئـەو سـەرچاوەیە دەگەڕێتـەوە، كە شـاعیر پێـی كاریگـەر بـووە، یـان ئاڕاسـتەیەكی دی وەردەگرێـت.
ئــەم شــاعیرە لــە قۆناخــی حەفتایەكانــی شــیعری نوێــی كوردیــدا گوڕێكــی بەخشــندە بــوو، ئــەوەی لــە ئەزموونیــدا خەســڵەتێكی بەهێــز و دیــارە و ســەرنج پــڕ مــەودا و قــووڵ دەكاتـەوە، كـەم و دەگمـەن كێـش و سـەروا دەمێنـن. كێـش و سـەرواش دەنگـەكان ڕێكدەخـات و دەورێكـی كاریگـەر وەردەگرێــت بــۆ فراوانكردنــی مانــا. هەمــوو ڕســتەیەكی شــیعری كێشــی تێدایــە، بــەڵام هەمــوو كێشــەكان دیــاری نەكــراون بــۆ پێوانەكــردن. ترپــە و ئاوازیــش لــە كاتــی گۆكردنــدا دەردەكەوێــت. بــە چوونــە ناویەكــی ترپــە و ئــاوازی گــەرم و ڕەگــەزە بنیادنەرەكانــی زمــان، مۆســیقایەك دادەهێنێــت خــوڕ و ســەرپەڕ. وردە دەمــارە قووڵەكانــی هەســت لــە مرۆڤــدا دەدۆزرێتــەوە و پــڕ خوێنــی دەكات بــۆ بزوانــدن. وا لــە مــرۆڤ دەكات لــە شــوێنی خــۆی هەســتێت و هــەوڵ بــدات شــوێن بگۆڕێــت. ترپــە و ئــاواز لــەم شــوێنگۆڕكێیەدا وەردەگرێـت. ترپـە و ئاوازێكـی بـە جـۆش بەسـەر گیـان و دڵـی وێنەكانـدا دەڕێژێـت. گیـان و دڵـەكان دەجمێـن و ئامـادە دەبـن بـۆ ڕووبەڕووبوونـەوە و نیشـتەجێبوون لـە ناوچـەی شـیعر و واقیعـی زینــدوودا.
مۆســیقاش هاوســەنگ دەبێــت بــە واتــا. مۆســیقا لــە ڕسـتەدا بنیادێكـە بـۆ بەخشـینی چێـژ، بـەڵام وێنـە لـە جەسـتەی دەقــدا بنیادێكــە بــۆ بەرجەســتەكردنی مانــا. لــە بــاری مانایییــەوە بــە دووربینییــەوە دەڕوانێتــە كێشــە و گرفتـی مرۆڤـی وڵاتەكـەی، وەك كێشـە و گرفتـی سیاسـی و كۆمەڵایەتــی و ئایینــی …. تــاد، نــەك كێشــە و گرفتــی مرۆڤـی، كـە تاكـی كـورد لـە سـاتی لـە نـاخ ڕامـان و هێوریـدا هۆشــیاریی خــۆی تێــدا بدۆزێتــەوە. لــە نــاخ ڕامــان لای مرۆڤــی هەسـتیار پەیمانـی ئومێـدە. نموونـە: وەك لـە شـیعری: (نەخشـەی خەونــەكان)، یــان لــە شــیعری: (لــە كوێــم)، یــان لــە شــیعری: (چرپـەی ژانێكـی نوقمبـوو) یـان، لـە شـیعری: (گریـە شـیعر)دەردەكەوێــت.
بینــدراو و نەبینــدراو لەنــاو ئومێــددا بوونیــان هەیــە. هەمــوو ڕاسـتییە بیندراوەكانیش ڕاسـتییەكی شـاراوەی دیكەی تێدایە بـۆ مانـادان بـە گیـان، كـە گیـان هەمیشـە بوونێكـی نادیـارە، پەرجــووی هێزێكــی دەوێ بــۆ فــۆرم پێدانێكــی ئەفســوونی. شــیعر، كــە دەبێتــە تێڕامــان بەرانبــەر بــە بــوون، گیــان بەهــۆی دەسـەڵاتی زمانـەوە فۆرمـی ئەفسـوونی وەردەگرێـت. كەرەسـتەی ســەرەكی دەرخســتنی، ڕەگــەزە هونەرییــەكان لــە شــیعردا زمــان و پێكهاتــەی زمانــە. بوونــەوەر خســتنە نــاو ئــەو فۆرمــە ئەفســوونییە، مــرۆڤ تێیــدا لــە پێنــاو ناســینی ڕاســتیدا هەوڵــی لێكدانــەوەی شــتەكان دەدات، ئــەو ڕاســتییە شــاراوەیەی لەنــاو ڕاســتیی بینــدراودا دەناســرێت. وێنــە و تــۆڕی چــاو توانــای فراوانبوونەوەیەكــی كاریگەرییــان لــێ پەیــدا دەبێــت و دێنــە ڕوو بــۆ بەكارخســتنی زمــان و دیارخسـتنی واتـا و سـەقامگیركردنی وێنـە. لـە هەندێـك بـاردا و ناسـەقامگیركردنی لـە هەندێـك بـاری دیكـەدا. بنیادنانـی پەیوەندییەكــی فــرە ڕووخســاریش لــە ئاســتی داهێنانــی هــەردوو بارەكــەدا.
لـە لایەنـی مۆسـیقا و ترپـە و ئـاوازی شـیعرییەوە ناوەنـد و ڕایـەڵ و تانوپۆیەكـە دەتواندرێـت لێیـەوە هەنـگاو بـۆ داهێنانـی دیكـە هەڵبگرێــت. بینینێكــی شۆڕشــگێڕانەی بــۆ دۆخگۆڕیــن و ئێســتێتیكای ژیــان پێشــكێش كردوویــن. لەســەر هێڵــی شـیعرەوە پـێ بـە پـێ جەمـاوەر دەهێنێـت و زەمینەیـان دەداتـێ بـۆ ڕەگ دروسـتكردنیان لەنـاو گـۆڕان و وەرچەرخـان و هەڵوەسـتە و هەڵوێســتدا. ئاڵوگــۆڕی هەســتەكانی لەگــەڵ دەوروبەریــدا دەكات و دەیانهێنێتــەوە نــاو بوونــی خــۆی، بوونــی خــۆی وەك ناوەندێكــی شــیعری لــە هێڵــی گۆڕانەكانیشــەوە شــیعر بــە چنینێكــی كارامــەوە پەیامــدار دەكات بــە هونــەر و نەریتــی هەســتیار و جــوان، بــەڵام لــە لایەنــی واتــا و تێگەیشــتنەوە، تــاڕادەی سـاكارییەكی دوو دیـوی هونـەری و پـڕ ئەفسـوون، ڕوونێكـی لـە خشـتەبەرە. بـەردەوام لـە بارێكـەوە دەتگوازێتـەوە بارێكـی دیكـە. نێوانـی بارەكانیـش دەخاتـە بـەر پێوانـە و نیشـان، وەك خاڵێكــی ناوەنــد، بیــر و هەســتی لەســەر دەگیرســێنێتەوە و یارییـە زمانییەكانـی خـۆی لـە ڕێـگای كولتـوری كـۆدا تێـدا بەكاردەخــات. گفتوگــۆی ڕۆژ، وەك بەكارهاتوویەكــی ئەندازەیــی بەبــێ كـەم و زیـاد بەكاردەهێنێـت و توانـا زەینییەكانـی خـۆی تێـدا نیشـان دەدات، ئـەو زەینـەی فـۆرم بـە شـتە هەسـتییەكان دەدات، گیانێكی جەماوەرخوازە و شـیعرەكانی دەربڕینی ڕاسـتەقینەن لــە ناســنامەی كۆمەڵــگای كــوردی، وەك بــاری سیاســیو كۆمەڵایەتــی و ئایینــی …. تــاد، نــەك وەك بــاری گیانــی، هەروەهـا دەچێتـە نـاو قـەوارەی زانـدراوی (كولتـور) و (مێـژوو) بـۆ دۆزینـەوەی خەیـاڵ و پـڕ وزەكردنـی زمانـی هەسـتیاركراو بـە دەنگــی كــۆ، بەمەشــەوە هاوكێشــەیەكی لــە نێــوان دەنگــی تــاك و كــۆ بنیــاد نــاوە و دەنگــی تاكیــش ڕادەكێشــێتە نــاو دەنگــی كــۆوە، ناكرێــت شــاعیر تــەواو دەنگــی كــۆ بێــت، چونكـە ئـەم تێگەیشـتنە شـیعر بـەرەو میللیبـوون دەبـات. واتـە: شـیعرێكی ئاسـایی و ئاشـنا و باوخـواز، كەچـی ئـەم شـاعیرە بینینــی لــە دەنگــی كۆدایــە و مــەودای هونــەری و شــێوازی نوێبەخشــی وێنــا كــردووە، كــردەی لەدایكبوونــی زمــان لەنــاو مانــادا، كــردەی لەدایكبوونــی مانــاش لەنــاو زمانــدا بەجــێده‌هێنێــت و ڕایــەڵ و تانوپۆیــان لــە ناوەنــد دەچنێــت. تێگەیشتنیشــمان بــۆ چالاكبوونــی ژیــان لــە واقیعــی زینــدوو، توندوتــۆڵ دەكاتــەوە. ئامــاژەش دەدات لێــی بكۆڵینــەوە و تێــی بگەیــن. ئەوجــا لەنــاو (واقیعــی زینــدوو) ببیــن بــە كــەس و كەســایەتی كارا و دۆخگــۆڕ لەبــارە ئێســتێتیكییەكانیكۆمەڵــگه‌دا.
(ڕێـگا دوورەكانـی چاومـان)، ناونیشـانی كتێبێكـی شـیعریی: (جەلالــی میــرزا كەریــم)ە. ســاڵی (1992) لــە دووتوێــی (145) لاپــەڕەدا بــە شــێوەیەكی ســەرەتایی و هەژارانــە لــە ســلێمانی چــاپ كــراوە، ئــەم شــیعرانەی تێدایــە:
(ڕازەكانــی هەفتــە، تەمــەن، نەخشــەی خەونــەكان، لــە كوێــم، پێشكەشــە بــەو شۆڕشــگێڕانەی هێشــتا نەمدیــون، ئاوێنــەی هیوایەكــی ســەرهەڵگرتوو، ڕێــگا دوورەكانــی چاومــان، تێگەیشــتنی یادگارییــەكان، وەرزەكان، دووری، زەماوەنــدی بــاوەش پیاكردنــەوە، ڕۆژگارە ســەرگەردانەكان، ڕێــگا، وەرام، هەنــگاوی زام، هەڵوێســت، نــەورۆزی خۆزگــە، گەشــتە هەڵوێسـت، ناونیشـانی یادێكـی كۆچكـردوو، حـەز نامەیەكـی ئـاوارە، چرپـەی ژانێكـی نوقمبـوو، سـەرەتای حەیرانـی تەمەنمـان، گریـە شـیعر، هـاوڕێ، لـە خەمـی هەڵەبجـەی ژارا، پەیامـە ژێ.)
ڕازەكانی هەفتە
دڵداری
من لە وانەی دڵداریدا لە دوا ڕیزی قوتابییەكانی پۆلا بووم.
چونكە تەنیا
لەگەڵ ژانی ئاوارەیی خۆشەویستەكەی خۆما بووم.
نهێنی
ئەزانێ
من پاسەپۆرتی ڕەشكراوەی فرمێسكم لە گیرفانایە؟
یەك یەك ئێستگەكان جێ دێڵم
بەبێ ئەوەی بزانن چی لە دڵمایە.
شەرم
بە ڕێكەوت كە لە ڕێگادا تۆ ئەبینم،
شیعرەكانم شەرمەزارن.
كە ناتبینم،
چاوەكانی بینینەوەی وشەكانم هەر بێدارن.
نیشتیمان
كە هەست لەناو ئاگری دوور وڵاتیا،
ڕازەكانم ئەسووتێنێ
بەهارە ڕێ گوڵی دەنگم
لە پایزی بەستەكانما ئەپروێنێ.
پەشیمانی
دڵدارەكەم چەقۆی ڕقی زیزبوونی خۆی،
بست بست بەناو گیانما گەڕان.
هەتا لەناو پەرەی دڵما،
لە خوێنی خۆی دەریای پەشیمانی هەستان.
دڵ
من ئێستاكە لە دڵ دوورم نازانم هەم
یاخود ڕێچكەی نەمان ئەگرم
كامتان لە دڵتان نزیكن؟
ئاشكرای كەن، تا دەستتان لەگەڵا بگرم.
شۆڕش
ئەتانەوێ من بناسن؟
من عاشقی ڕێگایەكم مەرگی تیا بێ.
كە هەڵوێست مرد بۆچی نابێ؟
دەروون شیعری شۆڕشێكی تری تیا بێ.
شــیعری: (تەمەنــی دە ســاڵەی دێڕێــك)، كــە لــە ژمــارەی (40) ی ڕۆژنامــەی (هــاوكاری)دا، ســاڵی 1971 بــڵاوی كردووەتــەوە، شــیعری: (لــە خولیــای داســتانی مەرگــی زەردەشــتدا)، كــە لەژمــارە (5)ی گۆڤــاری (نووســەری كــورد)دا، ســاڵی 1972 بــاوی كردووەتــەوە، شــیعری: (ژانــی ڕۆژانــی هۆنــراوە)، كــە لــە ژمــارە (3)ی گۆڤــاری (ڕوانگــە)دا، ســاڵی 1972 بــاوی كردووەتــەوە. شــیعری: (ڕوانینەكانــی چــاوی شــەقام)، كــە لــە ژمــارە (8)ی گۆڤــاری (بەیــان)دا، ســاڵی 1973 بــڵاوی كردووەتــەوە. مەودایــەك بــۆ ســەرنجدان دەكەنــەوە.
دەكرێــت ئــەم چــوار شــیعرەی وەك مانیفێســتی شــیعری قۆناخی حەفتایــەكان، خەســڵەتی شــیعری ئــەو قۆناخەیــان تێــدا كــۆ بكرێتــەوە و ببیندرێــت، كــە شــیعری ئــەم قۆناخــە نوێنــەری دەنگــی كۆیــە. ئەمــەش بەشــێك لــە شــیعرییەت لــە دەقــدا وەردەگرێتـەوە، یـان ترووسـكەكان پـەرش نـاكات، بگـرە بـۆبــە ئاســانی دەســتەمۆبوونیان چەپكیــان دەكات. لـە بـواری دەنگـی كـۆدا قـووڵ بووەتـەوە و هـەر لـەم بوارەشـدا ســنووری خــۆی نەخشــاندووە، نــاو و توانــای خســتووەتە نــاو دوو كەوانـەوە، كـە لـە ئاسـتی داهێنـان لـە بـواری دەنگـی كـۆدا فەرامۆشـكردنی مەحاڵە. دەنگی كۆ و دەنگی تاكیشـی بە دوو جەمسـەری هـاودژ بینیـوە، بۆیـە لـە كولتـوری ڕۆشـنبیریدا لەنوێـوە بیـری نەكردووەتـەوە، خـودی كولتور نیشـانمان دەدات، كولتـور دەنگـی ڕابـوردووی كۆیـە، نواندنـی بـوون نییـە، بـوون خـۆ ڕۆشـنكردنەوەیە بـە شـیعرییەتی قـووڵ و جیهانـی شـاراوەی داهاتــوو.
دەشــبێت ئــەو بوونــە كاریگــەر بێــت بــە سروشــتی خەیـاڵ و خەیـاڵ بەنـاو هەسـتەكاندا تێپەڕێنێـت. مانیفێســت ئــەو ڕایــەڵ و تانوپــۆ و ناوەندەیــە، كــە مۆركــی گەرموگــوڕی و خەســڵەتی تــەواوی قۆناخێكــی شــیعری لــە خۆیــدا چنیــوە. وەك ئەزموونێكــی زینــدوو، ناســنامەی ڕوونــی تێــدا ئاشــكرا كرابێــت و هەمیشــە بــۆ بزواندنــی خەیــاڵ ئاســۆیەكی كــراوە بنوێنێــت. قۆناخــی دواتــر وەك: (ڕامانــی ســەرەكی) بــۆ تێگەیشــتن و خاڵــی بینیــن و كەشــی دۆخگۆڕیــن بگەڕێتــەوە ســەری و گیـان لەنـاوی ئامـادە بێـت بـۆ دۆنایدۆنكردنـی دەق، یـان چوونـە ناویەكــی دەق.
شــاعیرانی حەفتایــەكان لــە ســەرەتای ئەزموونیانــدا بەشــی زۆرینەیان لە (ڕەنگ) و (فۆرم) و (ترپە و ئاواز)دا، لە (ڕووبەری بینــدراو و وزەی نوســتوو)ی ئــەم شــاعیرە ســوودمەند بوونــە، ســیمای هــەرە درەوشــاوە و گیانــی ئــەم قۆناخــە واقیعخوازەیــە. شـێوازی گەیشـتووەتە ئاسـتی نەمـری. دەكرێـت وەك (دیـاردە) و (دامەزرێنــەر)ی ماوەیەكــی دیاریكــراو: (1970-1975)، ڕەخنــە و لێكۆڵینــەوەی ئەدەبــی كــوردی كاری زانســتییانەی خــۆی لەبــارەوە جێبەجــێ بــكات و كارایــی و كاریگــەری لەســەر شــاعیرانی دەوروبــەری دیــاری بــكات، بــەڵام دوای ئــەو مــاوە دیاریكــراوە، ئەزموونــی بــەرەو كــزی دەڕوات تــا ڕادەی لــە كورتیــدان و شكســت هێنــان. ئــەم ڕووداو و گۆڕانــەش ئــەوە بنچینــە و پێشــینەیەتی، كــە بــۆ ڕووبەڕووبوونــەوە و بەگژداچــوون. شــیعری بــە دەنگــی كــۆ و دنەدانــی جەمــاوەر زانیــوە، كــە لــە كوردســتان دەربــەدەر كــرا و لــە تاراوگــەدا نیشــتەجێ بــوو، پچــڕان و بۆشــایییەك كەوتــە نێــوان دەنگــی ئـەم و دەنگـی جەماوەر-كـۆ، لـە نیشـتەجێبوونی لـە تاراوگـەدا مەودایەكــی نــوێ لــە شــاعیریەتی ئــەو زیــادی نەكــرد. بگــرەمـەودای بیركردنـەوە و دەربڕینـی لـە دەنگـی كـۆدا تێـدا خـاو بـووەوە و لـە وەسـتان نزیـك بـووەوە.
لـە بنەڕەتـدا دەنگـی شـیعر، دەنگێكـی تاكییـە لەنـاو نـەرم و نیانـی زمـان و ئێسـتێتیكادا، هاوتــا بــۆ دەنگــی خــۆی دەدۆزێتــەوە. دەنگــی كــۆ زیاتــر لــە ڕۆمانـی فـرە شـاكەس و فیلـم و شـانۆ و سـینەما …. تـاد، ڕۆڵـی
كاریگــەر بــەدی دەهێنێــت، نــەك لــە شــیعردا. (فەرمانســالاری) و (داوا) لــە شــیعرەكانیدا، وەك دوو هێــڵ بەیـەك ئاسـت و بینیـن و تێگەیشـتن كاری لەسـەر كـردوون. لــە كاتێكــدا وا دەخوازرێــت بــۆ فەرمــان بــە دەنگــی تــووڕە و ناڕەزایــی بدوێــت، بــۆ داواش بــە دەنگــی نــەرم و ئــاوازدار. ئــەم دوو ئاســت و تێكەڵكردنــەش خاڵــی تێڕامــان و تێگەیشــتنیەتی بــۆ شــیعر، وەك نــاوەرۆك و ئەوجــا شــیعر وەك شـێوە. نـاوەڕۆك و شـێوە لـە شـیعری هونەریـدا یـەك دەگـرن و لــە ئێســتێتیكدا دەبــن بــە خاڵــی توانــاداری. واتــە: شــیعرییەت. شـیعرییەتیش پرۆژەیەكـی تـەواو ئێسـتێتیكییە و لەسـەر بیـر و زەیــن و خەیــاڵ و پێگەیشــتن و هەســتپێكردن بــەرز دەبێتــەوە و ئاســۆی چاوەڕوانــی بــۆ خــۆ ئاشــكرا كــردن دەستنیشــان دەكات، بوونــی خودێكــی بیركــەرەوە لەســەر بیركردنــەوەی كۆمەڵــگا و هەقیقەتــی تێگەیشــتن، هەقیقەتێــك خــودی بیركــەرەوە بتوانێــت بــە ئــازادی جووڵــەی خۆڕێكخســتنی تێــدا
هەولێر مایسی 2008
پێشه‌كی دووهه‌م
قەڵەمكێشی جەلالی میرزا كەریم بە وشە
یەكێـك لـە خاڵـە گرینگـەكان، بـۆ ژیانـی نووسـەر و ڕێزلێنـان لــە نووســین ئەوەیــە: بــە شــێوەیەكی تەندروســت و زانســتی كاتــی خــۆی ڕێكبخــات و بــاش بــەكاری بهێنێــت. ئــەم جــۆرە ڕێكخســتنە نــەك وەك نووســەر یارمەتــی دەدات، بگــرە وەك ژیانی فەرمانبەری و خێزانیش دەبێتە هۆ و هۆكاری یارمەتیدان و كارایــی ژیــان. ئەمــەش هەســتێكی تــەواو داهێنەرانەیــە و پەیوەندیــی بــە داهێنــان و پەیوەســتبوون بــە داهێنانــەوە هەیــە. بــەم شــێوەیە هەلومەرجــی ســوود وەرگرتنــی بــۆ دەڕەخســێت و خــۆی لەگــەڵ كاتــی بــاش بەكارهاتــوو دەگونجێنێــت. لــەم باروبــوارەدا، كات دڵــی نووســەر بــە لای خۆیــەوە ڕادەكێشــێت و بەرهەمــدار دەبێــت لــە ڕووی نووســینەوە، نووســەر بــە قووڵــی نووســین دەناســێت.
ناســینی قووڵیــی شــیعر، خاڵــی بەهێــزی پەیوەندییــە بــۆ یەكتــر ناســینی شــاعیر و خوێنــەر، یــان كۆمەڵــگه، كەســێك، كەســێكی نەناســراو لــە ئەســتێرەیەكی دوور، یــان دەوروبەرێكـی پارێـزراو، یـان بـە ژاوەژاو و پـڕ مەترسـی. هەسـت بــە نزیكبوونــەوەت دەكات، بــە حــەز و خولیــای ئەدەبیــی بێگـەردەوە لەگەڵـت دادەنیشـێ و گفتوگـۆی نێوانتـان لەبارەی ئـەدەب و جیاوازییەكانـەوە گـەرم دەبێـت. هـەر ئـەم ڕووداوەیـە ئەدەبـی كردووەتـە دیاردەیەكـی گەردوونـی و سەرسـوڕهێنەر.
ئــەو پرســیارەی دەكەوێتــە نێــوان شــیعر و كۆمەڵــگه بــە چ ڕێگایــەك دەگاتــە دۆخــی شــكۆمەندیی بەكارهێنــان و داهێنــان، شــاعیر بــە چ زانیــاری و پێوەرێــك ئاســۆی نێــوان شــیعر و كۆمەڵــگه دەپێوێــت. زمانــی كۆمەڵــگه كەمتــر لەنــاو ڕۆشــنبیریی نوێبەخشــدا كارا و چالاكــە، بگــرە لــە ئاســتی دەستنیشــانكردنی شــتەكاندا ئەفســوون و هێــزی خــۆی ڕادەگەیەنــێ. لــە هەمــانكاتیشــدا زمانــی كۆمەڵــگه زمانێكــی فــرە دەنــگ و فــرە پەیوەندییــە، توانــای داهێنانــی زمانـی تێدایـە و وزەكانـی دەربڕیـن پـەرە پێـدەدات، پێویسـت نییـە شـاعیر وەك گومـان و ترسـێك لێـی ورد بێتـەوە و خـۆی لـێ تـار و تەریــك بگرێــت، كۆمەڵــگا بــەردەوام لــە ڕێــگای داهێنانــە هەمــە جۆرەكانییــەوە وزەی زمانــی بــەرز دەكاتــەوە، بــەڵام لــە شــیعردا زمانــی، ســۆزی بــۆ خــەون و داوا و پێشــبینی و هەســت ….تــاد، هەیــە و ئاســتێك دیــاری دەكات و بەســەر پێكهاتــە دەروونییەكانــی دەكرێتــەوە. لــە كرانەوەیــدا كاكڵــی كاكڵەكانــە. دەســتباوی لــە بەكارهێنانیــدا مەبەســت و مانــا مانــدوو دەكات، لــە هەمــان بەكارهێنانیشــدا چڕكردنــەوەی زیــاد لــە پێویســتیش دیســان مەبەســت و مانــا مانــدوو دەكات. لــە هــەردوو بــاری بەكارهێنانــدا زمــان توانــای پاراســتنی بێدەنگــی نامێنێــت.
(جەلالی میرزا كەریم) لە بنەماڵەیەكی سیاسی و ڕووناكبیر و شۆڕشـگێڕدا، لـە سـلێمانی لـە سـاڵی 1935 لەدایـك بـووە، بـە بڕوایەكــی پتــەوەوە بەشــداری لــە ڕۆشــنبیریی زمانــی نەتــەوەی خۆیــدا كــردووە.
زمـان لـە دەقـی: (ڕازێكـی دەروون – گۆڤـاری تووتـن، ژمـارە 4ی سـاڵی 1970، ل: 60) و دەقی: (بڕوای شـار – گۆڤاری ڕزگاری، ژمــارە 9ی ســاڵی 1969، ل: 17)دا ڕووداوێكــی دەگمــەن نییــە، درێژبوونـەوەی ئـەو زمانەیـە دوابـەدوای شـیعری كلاسـیكی دێت و پێبەپـێ تـا دێتـە خـوارەوە كاڵ و كاڵتـر دەبێتـەوە. زمـان تێیـدا ئاســۆی یــەك ئاســتی وەرگرتــووە و پێكهاتــە و سروشــتێكی بـاڵا و جەربـەزە ڕووبەڕوومـان نابێتـەوە. واتـە سـەرلەنوێ هەسـتی پــێ ناكرێتــەوە. هەســت بــە شــتێك بكەیــت و نەزانــی چییــە. سەرســامی و دۆزینــەوەی نادیــاری لــەم نوختــەی نەزانیــن چییــەدا دێتـە كایـەوە و وەك كەرەسـتەیەكی خـاو و پـەی پـێ نەبـردراو فۆرمـی زەینـی وەردەگرێـت.
زمانـی لـە خـودی شـیعرییەوە نەبردووەتـە ناو خودی كۆمەڵگه‌وە، بگــرە لــە خــودی كۆمەڵــگه‌وە بردوویەتییــە نــاو خــودی شـیعرییەوە، جۆرێـك توندوتیـژی و تـرس و تۆقانـی خسـتووەتەوە. بــەم شــێوەیەش زمــان دەوڵەمەنــد و ئەزموونــدار نابێــت، لــە دەروونڕۆشـنی بەتـاڵ دەبێتـەوە و هەسـت و نەشـونما دەوەسـتێت. لەگـەڵ ئەمەشـدا بارودۆخـی ژیانـی حەفتایەكانی كۆمەڵگه‌ی كـوردی و زەمینـەی شیعریشـی ئامادەیـی ئـەوەی تێـدا بـوو، ئـەو زمانـە وەربگرێـت و قبووڵـی بـكات. لـە ئاسـتی بەكارهێنانـی هێماشــدا قووڵایــی هێمــای نەپاراســتووە، لــە قووڵایییەكــی پێویسـتدا هێمـا بـەرەو ژیانێكـی بزێـو نـاڕوات، بگـرە بەرهەمێك دەهێنێتــە كایــەوە و لەنــاوی ڕوون دەبێتــەوە و بەشــداری خــۆی ڕادەگەیەنـێ. لـەم ڕاگەیاندنـەدا زمـان پێویسـتییەكی بنەڕەتـی مرۆڤانەیــە و هەموومــان بــە شــێوەیەكی هاوبــەش بــەكاری دەهێنیـن و كەڵكـی لـێ وەردەگریـن. كەڵـك وەرگرتنێكـی دیاریكــراو و هەســتكردن بــە شــكۆمەندیی دۆزینــەوەی بەشــێك لــە هەقیقــەت. ئــەو هەقیقەتــەی دەتــەوێ لێــی بدوێــی تاقیكردنــەوەی دەوێــت و دەبێــت لــە ڕەفتــاری ئاخاوتنــدا بــەدی بكرێــت. هەمـوو تاقیكردنەوەیەكیـش كەرەسـتە خاوەكانـی ژیـان و جیهـان لەبـاری دۆخ و شـێواز و واتـادا تـازە دەكاتـەوە و ئـارەزووی پێشـنیازكردن بەهێـز دەكات، لـە هەمـان كردەشـدا كاتێكــی مێــژووی ژیــان و جیهــان ڕادەگەیەنێــت.
ئــەم كاتــە ڕاگەیانــدراوە، هونــەری داهێنــەری هەقیقەتــە. بەشــێك لــە پێداویســتییەكان بــە ژیــان و جیهــان دەبەخشــێت. ئەگــەر بتەوێــت بەســەر شــیعردا زاڵ بیــت، دەبێــت شــیعر بــاش بناســیت. هەمــوو شــیعرێك لــە شــوێنی خــۆی پێــدەگات و دەناسـرێت. ئـەو هونـەرەی ئـەو بـە دوایـدا دەگەڕێـت بیدۆزێتـەوە ڕێــك لەگــەڵ ئــەو شــوێنەی شــاعیرەكەی تێــدا پێگەیشــتووە گەشـەی كـردووە. پێگەیشـتنی پێكهاتـەی هونـەری شـیعر بـە پێودانگـی شـوێن و كولتـوورەوە پەیوەسـتە. واتـە: بیركردنـەوە و وێنــاكان ئــاكاری شــوێن وەردەگــرن. شــوێن هێڵێكــی بەردەوامـە و لـە فەرهەنـگ و كولتـووردا پێگەیشـتووە و درێـژ دەبێتـەوە و دەگات بـە هێڵـی بیركردنـەوەی هەمـوو شـاعیرێك. شــاعیریش وەك پێكهاتــەی ســەرەكی و ناســنامەی داهێنــان مامەڵــەی لەگەڵــدا دەكات. شــوێنیش خــۆی بــە ئــاكاری دانیشــتووان دەڕازێنێتــەوە.
(كاروانـی وشـەی ڕاچەنیـو) كۆشـیعری یەكەمـی ئـەم شـاعیرە بــووە، ســاڵی 1974 ئامــادەی چاپــی كــردووە و بردوویەتییــە چاپخانە و تەنانەت بووەتە فیلمیش . بە هۆی بارودۆخی سیاسـی لـە چاپخانـە وەرگیراوەتـەوە . شـاعیریش لـەم كاتـەدا بەغـدای جێهێشـتووە و بووەتـە پێشـمەرگە. ئەدیبـی ناسـراو: (محەمـەدی مـەلا كەریـم)، پێشـەكی بـۆ نووسـیوە و هـەم بـە ئامانەتیـش لای دانــاوە. دوای نســكۆی شۆڕشــی ئەیلــوول ســاڵانێكی زۆر وەك پەنابـەری دژە دەسـەڵات لـە ئەمەریـكا ژیـا و لەگـەڵ ڕاپەڕینـدا گەڕایــەوە كوردســتان و هاتــەوە نــاو كۆمەڵــگه‌ی پــڕ جووڵــە و زینــدووی خــۆی و كانــگای هەڵڕشــتنی هەســتەكانی. كوردســتان و كۆمەڵــگه‌ی كــوردی نــاو و ناولێنانێكــن، بوونــی ڕاســتەقینەیان لــە شــیعرەكانیدا هەیــە و شــادەماری خوێنیــن. ئەمیــش لــە هــەر كوێیــەك بووبێــت خوێــن بــووە بــۆ كوردسـتان، ماوەیەكـی كـەم تێیـدا مایـەوە، لـە 14\1\1993 لـە هەولێـر كۆچـی ناكۆچـی كـرد، كەچـی ئـەم ئامانەتـە سـەرە داوێكــی نەدرایــە دەســت كــەس و هیــچ هەوڵێكــی دیاریشــی بــۆ چاپكردنــی نــەدراوە، كــە گرینگتریــن كۆشــیعری نوێبەخشـی بزووتنـەوەی ڕوانگەیـە، دەربڕیـن لـە زمـان و فـۆرم و شـێوازی داڕشـتنی ئـەم بزووتنەوەیـە بـكات.
شـیعری شـاعیرانی ئــەم بزووتنەوەیــە بــە گشــتی لەنــاو تەمومژێكــی وشــیارانەدا بـارگاوی بـوو بـە ئایدۆلۆژیـا، شـیعری بـارگاوی كراویـش بـە ئایدۆلۆژیـا پەیوەسـتە بـەو دۆخـە ئێسـتایییەی، كـە تێیـدا دەژی و
دۆخێكــی نیمچــە هەڵخەڵەتێنــەرە. گـەردوون بـە جۆرێـك ترپـە و ئـاوازی دامـەزراو، بـە دوای یەكـدا هاتنی تاریك و ڕووناكی و وەرزەكان …. تاد، هەڵدەسـووڕێنێ. ئــەو جــۆرە ترپــە و ئــاوازەی، كــە گــەردوون بەڕێــوە دەبــات، گواســتراوەتەوە نــاو دەروونــی مــرۆڤ و وزەیەكــی زۆری لــە بیــر و مێشــكی خســتووەتە گــەڕ بــۆ هێنانــە كایــەی بەهــا ئێســتێتیكییەكانی ژیــان ڕێكخســتن.
لێدانــی دەمارەكانــی لەشـی مـرۆڤ جۆرێـك ترپـە و ئـاوازی بەڕێوەبردنن. گرینگترین ترپـە و ئـاواز لـە ڕۆیشـتنی مرۆڤـەوە پەیـدا بـووە و خـۆی لەگـەڵ هەقیقەتـدا گونجانـدووە و جۆرێـك چاوگـی هۆشـیاربوونەوەیە. لـە شیعریشـدا لـە یەكـەم دێڕییـەوە تـا دوا دێـڕی ڕۆیشـتنێكی نــەرم هەیــە، ترپــە و ئــاوازی ئــەو ڕۆیشــتنە دەبێتــە ئاهەنــگ. شــیعری ئــەم شــاعیرەش بــە هــۆی بوونــی سروشــتێكی ترپــە و ئاوازییــەوە، دەربڕیــن لەبــارە بوونییــەكان و دەرخســتنی مانــا دەكات، بـەڵام تەنیـا لـە ڕێـگای ترپـە و ئـاوازەوە ناگەینـە ناخـی ئـەدەب، ناخـی ئـەدەب خـۆرە و زەوی وەك پێكهاتـەی مـەوداكان بـە دەوریـدا دەخولێتـەوە. ناشـزانین كامەیـان سـەرچاوە و بنەوانـە و كامیـان پێكهاتەیـە. هـەر كاتێكیـش بمانـەوێ بـە تـەواوی ئــەو زانیارییــە بزانیــن و بناســین ون دەبیــن.
شــاعیری داهێنــەر، ئەگــەر ســەردەمێكیش بــە مەبەســت و ئەنقەســت پشــتگوێ بخرێــت، ئــەوە مێــژووی داهێنــان لــە ڕۆژ و ڕۆژگار و كاتــی پێویســتی خۆیــدا، زۆر بەهێــز و شــكۆوە دەیهێنێتـەوە نـاو ماڵـی ڕاسـتەقینەی ئـەدەب. لـە تەنیشـت گڵۆپـی بــە شــەوق و ڕاســتییە ڕوونــەكان ڕایدەگرێــت. مێــژووی بیركردنــەوەش، ئــەو مێــژووەی بــۆ زینــدوو دەكاتــەوە، كــە بەهـرە و كۆششـی خـۆی دروسـتی كـردووە و ڕەوایـی بوونیەتـی، ناتوانیــن لــە ژێــر كاریگــەری دەرچیــن. مێــژووی ئــەدەب كۆمەڵێــك شــتن بــە یەكــەوە دەڕۆن و تێكــەڵ بــە كــرۆك و ناوكــی داهێنــان دەبــن. لــەم بــار و بوارەشــدا داهێنــەر هــەر بــە داهێنەریـی خـۆی دەمێنێتـەوە. خوێنـەری هەمـە جۆریـش ناتوانێـت خــۆی لــە ئەفســوون و كاریگەرییەكانــی بــە دوور بگرێــت. پێـوەری ئەفسـوونی داهێنـان شـوێنی بـۆ دەستنیشـان دەكات. لـەم دەستنیشانكردنەشـدا پەیوەندییـە داهێنـدراوەكان دەدۆزرێنـەوە. بــە دوای ئــەوەدا دەگەڕێیــن، كــە هەیــە و قســەی لەبــارەوە ده‌كه‌ین.
هەولێر مایسی 2008
