لە وەستاڕێبەری ماناییەکانەوە بۆ گەڵ خورانی سۆمەریەکان سۆران حەمەڕەش کوردبوون (کورد - بوون) 08/08/2024 18 min read0
هیومانیزمی نوێ، ئارشیفیستەکانی ئێستا ئیسماعیل حهمهئهمین دۆسیەی: پێتەر سڵۆتێردایک 15/05/2021 17 min read0
هارۆڵد پینتهر، شانۆیهكی سیاسی و گهمهی دهسهڵات لای هارۆڵد پینتهر دانا ڕهووف کتێب 13/09/2015 1 min read0
کورد و مەسەلەی فەلەستین، دوای پەنجاو چوار ساڵ لە گۆڤاری ڕزگاری كولتور مهگهزین پۆڵهتیک -كولتوری سیاسی 09/12/2023 5 min read0
ماڵە کارتۆنیەکەی هەرێم، یان خوێنەرە حیزبییە کارتۆنیەکان ئیسماعیل حهمهئهمین پرسی ئێستا! 26/03/2023 6 min read0
لە شکستەوە بۆ شانازییکردن بە شکست، لێکۆڵینەوەیەک دەربارەی بنەماکانی گوتاری کوردایەتی و عێڕاقچێتیی پێشڕەو موحەمەد پۆڵهتیک -كولتوری سیاسی 28/05/2022 31 min read28
تێڕامان و زمانی کەمتێچوویی لە شیعری بەختیار عەلی دا پێشەوا کاکەیی ڕۆژمێری ئەدەبی 23/10/2024 8 min read0
`ژن، ژیان، ئازادی` بەرەنگاربوونەوەی باری باو ئازاد حاجی ئاقایی گوتاری فەلسەفی-فیکری 08/10/2022 15 min read6
فۆکۆ، مێینەیی و بەمۆدێرنکردنی دەسەڵاتی پاتریارکی كولتور مهگهزین سندوقی فەلسەفی 21/07/2022 45 min read23
نهزهند بهگیخانی: پیاوسالاری و هاوكێشەی دهسهڵات 1 كولتور مهگهزین گوتاری فیمینستی 21/11/2016 7 min read0
موئەیەد مستەفا فەیلەسوف، پێتەر سڵۆتهردایك باوەڕی وایــە، کە ئایینەکان تەنیا سیستەمی ڕاهێنانــی هەڵەن و ڕونیشیــــدەکاتەوە مرۆڤ دەبێت چۆن ڕاهێنان بکات و بەرەنگاری ڕەوشی جیهانیش بێــــــتەوە. فۆکەس: ئەگەر مرۆڤ کتێبەکەت وەک پێوەرێک وەرگرێــــــت، نەک تۆ هەر باوەڕت بە خوا نییە، بەڵکو باوەڕیش ناکەیت کە هیچ ئاینێک هەبێت؟ پیتهر سلۆتهردایك – ٢٠١١ له بهرلین چاوهڕهی تاكسی دهكات سڵۆتهردایك : تێزەکەی من لە ڕاستیدا بریـــتیە لەوەی کە هیچ ئاینێک نییە، بەڵکو تەنیا سیستەمی ڕاهێنانی تێنەگەیشــــــتراوە ههیه. من باوەڕم وایــە چەمکــــــی ئاین هەڵـــەیـــــە و زیانبەخشە هەروەهـــا بەشێک لە کولتوری ئیمپریالیستی ڕۆژئاوایشـــی تێدایـــە، تەنانەت هیندیــەکانیش پێشووتر نەیاندەزانی کە هیندۆسن، تاوەکو لە ڕێگای ئاینــناسە ئەوروپیەکانهوه بۆیان ڕوون نەبۆوە؛ چینیەکانیش تاکو ڕۆژگاری ئەمڕۆمان ناتوانن هیچ شتێک لەگەڵ ئایندا دەستپێــــــبکەن، تەنانەت نە لە یۆنانی کۆن و نە لە عیبیریشدا هیچ وشەیەکـــمان بۆ ئاین نییە. دژایەتی من لە دژی چەمکی ئاینی بەشێکی مێژووییە، بەشێکیشی هۆی سیستەماتیکیـــە. فۆکەس: ئەو بیرۆکەی بە مرۆڤێکی ئاینیـــەوە نووساوە، ئاراستەکەی بریتیــە لەوەی کە مرۆڤ بە هۆی خۆیـەوە نییە لێرەدا بوونی هەیە، بەڵکو بەهایەکی مەزن دەبەخشـــێتە هێزی خۆ خولقینەری مرۆڤ… پێتەر سڵۆتهردایك: بە بۆچوونــی من پەیوەندی نییە بە خۆ خولقاندن، بەڵکو پەیوەندی هەیە بە (خۆ -هاوکاریکردن) . من پێشنیاری سیستەمێکی گشتی تری بەرگری وەک جێگرەوە بۆ میتافیزیک دەکەم. ئەم فۆرمەی بەرگـــــــری لە جدیبوونــدا ناکەوێتە دوای میتافیزیک. با بەڕاستی لە خۆمان تێبگەین: سیستەمی بەرگری لە گشتیترین مانای خۆیدا بریتیــە لە (پێشبینیەکانی برینداربوون) کاتێک مرۆڤ لە جیهاندا بێت، دەزانێت لەو شوێنەدا وەڕس دەبێت، چوونکە شتەکان تیایدا بە خواری دەڕۆن. یەکێک لەو ئەنجامە تاریکانەی بیری لێدەکاتەوە وە لەوەی کە دڵنیایـــــــە، بریتیە لە کۆتاییەکەی (من) بهمانای ئەوەی پەیوەندی بەم دڵنیاییەوە هەیە پابەندم دەکات وێنای بکەم، بهوهی چۆن لەگەڵیدا ڕێبکەم. وەڵامە کلاسیکیەکە دەڵێت؛ باشترین ڕزگاربوون لایهن خوڵقێنهر (خوا) دەدۆزرێـــتەوە. لە بنەڕەتــــــدا ئەم جۆرە شێوازێــکە لە بیرۆکەکانی خزمەتگوزاری کڕیار: بەرهەمهێنەر بەرپرسە لە پرۆسەی ڕیسایکڵکرندی خولقێندراوەکانی، هەندێک ئاینی دیاریکراو بەرژەوەندیەکی مەزنیان لە پەرپێدانی ئافرێنەرێکی (خوڵقێنهرێكی) بەهێز هەیە، چوونکە چاوەڕوانیەکی زۆری بۆ مەزنترین خزمەتگوزاری بەرگریـکردنی هەیە. کێ دەتوانێت من بئافرێنێت، ئاواش دەتوانێت لە کۆتایــیدا ڕزگارم بکات. فۆکەس: کەواتە وەڵامی بەرگریکردن ( خۆپارێزی) چیـیــە؟ پێتەر سڵۆتهردایك: ئەو دەگەڕێت لە هاوبەشەکە، لە هەموو دامەزراوە پارێزەر و ڕزگارکەرەکـــان، بەرگری دەکات لە پێویستی بۆ ئارامی، بەڵام سنوورێک دەکێشێت لە نێوان ئارامی و شێتی دا. فۆکەس: ئاین بریتــیە لە جەخت خستنە سەر سەرەوە ــ بەڕێزتان چەمکی (گرژبوونی ـ ستوونی) بۆ ئەم ئاڕاستەیە بەکار دەهێنــن، کەوایە ئەم جۆرە گرژبوونە لە کوێـــیەوە دێت، کاتێک هیچ سروتێكی ئاینی بوونی نەبێت؟ نیتچه سڵۆتهردایك: گرژبوونی ستوونی ( Vertikalspannung) پێشووتر وەک شوێنی سەروو و خواروو تێدەگەیشتێنرا، ئەگەر خوا لە سەروو بێت، ئەنجامی هەموو پلەوپایەکـــان لە یەکەم یاساوە سەرچاوە دەگرن. لە کاتی نیتچەوە ئێمە کێشەیەکی نوێی ترمان هەیە: ئێمە چۆن دەتوانین بیر لە ستوونییەک بکەینــــەوە، کە لە یاسایەکی پیرۆزەوە نەهاتبێت و لەوێشەوە گهرنتی نەکرابێت؟ من وا بیریلێــــدەکەمەوە، کە وەرزش لە مۆدیرنــەدا ڕۆڵێکی مەزن دەبینێت، چونکە ئەو لە تەک هونەردا یەکێک لە مێتافۆرە هەرە بەهێزەکانی جیاکردنەوەی باشتر لە خراپ، پێشکەشـــدەکات. هەر لەبەر ئەمەشە هەستیاری لە پرسی حوکمدان لەسەر سەراپای هونەر، گرنگــــە. ئەگەر هەموو شتێک شیاو بێت، ئەوا ئێمە (گرژبوونی ستوونی) پاکتاو دەکەیـــــن، بێ ئەوەی سەراپای کارەکەمان هیچ واتایەکمان بدات بە بەدەستەوە. فۆکەس: گرژبوونی ستوونی کەواتە مانای ئەوەی کە : ئێمە پێویستیمان بە مەرجەکانی، هەیە؟ سڵۆتهردایك : بێگومان. ئێمە هیچ کێشەیەکمان لەگەڵ جیاوازیە بێگەردە ئاسۆییەکانـــدا، نییە، چونکە لە مێژە له وێدا،بوونیان هەیـــــە: هەر شتێک “ببێــــــت“ لە پاڵ یەکبوونی بێگەرد هیچ ئازارێکی نــییە، بەڵام ئەگەر جیاوازی ستوونی هەبێت، ئەوا مرۆڤ پێویستە ڕەنگەکان لێکتر جیابکاتەوە. فۆکەس: نیتچە ئەم (گرژبوونە ستوونیە) هەوڵیدا لە ڕێگای مردنی (خواوە) بیرۆکەی بەرزە مرۆڤ بەرهەمبێنێـــتەوە. چۆن ئەم کێشەکە بەم مقاشانەی سەرەوە چارەسەر دەکەیت ؟ سڵۆتهردایك : بەرزەمرۆڤ لای من تەنیا وەک گوزارشتێکی سەرلێشێواویــە و پەیوەندیمان پێوەی هەیە. ئەگەر خوا کە لەوێوە سیستەمێکی گەرەنتیـــکراوی پلە بە پلەی هەیە، نەبێت، ئێمە چۆن بتوانین داینامیکی بەرزبوونــــەوە وەرگرین؟ هەموو بەرزبوونەوە مرۆڤییـــەکان بەهۆی پێداویستی بۆ زێدەڕۆییــە پیرۆزەکان سەرچاوەیان گرتووە،. بەم مانایەش؛ هەموو ئاکارە بڕیار لەسەر دراوە زێدەڕۆکان، بەو واتایەی کە بە شێوازێکی ڕادیکاڵ مۆتیڤەکانی بێگەردی و پیرۆزی و خۆشەویستی و دادئامێزی لە خۆ دەگرن، ڕوودەکەنە نوخبەیەک، تا ئێستا بوونــــی نییە. هەموو ئەو کتێبانــەی لەو جۆرەن کتێبەگەلێکن بۆ (هەموو و هیچ کەس) هەر وەک کتێبەکەی نیتچە. بێگومان ئینجیلیش کتێبیکە بۆ هەموو کەسێک و هیچ کەسێک، ئاخافتنــەکانی بوزاش، هەر بەم شێوازەیـــــە. فۆکەس: لە کۆتایی کتێبەکەتدا، دێیــــتە سەر قهیرانی هەنووکەیی، دەربارەی دەنووسیت، کە (قهیران) تاکە دەسەڵاتــە، مافی قسەکردنی هەیە و بڵێت: “پێویستە ژیانی خۆت بگۆڕیت”، واتای چییە؟ سڵۆتهردایك : یاسایەکی ئاوای فریاگوزاری، پێویستی بە نێردەرێکی بە هێز هەیــــە، کە شوێنەکەی دەکرێت وەک بەڵگە کەلتورێکی ئاینی بێت. ئێمە بە پێچەوانــەوە، دەبێت شوێنی نێردەرە بەهێزەکە بگۆڕیــــن، هەر لەبەر ئەمەشە لە کۆتایی ئەم کتێبەدا، من خوا بە قهیران دەگۆڕمەوە، تهنگژه لە ئهمڕۆدا و وەک لە هەموو کاتێکیشدا، وەک خوایەک باڵادەستی هـــەیە. لە کۆتاییدا، خوا لە باشترین کاتەکانی هەمیشە وەک شتێک وێناکراوە، شتێک بە دەنگی هەقیقەت لەگەڵ ئێمەدا قسە دەکات. فۆکەس: بەڵام ئەگەر لە ئێستادا قهیران شوێنی خوای گرتەوە، دەبێت سیستەمی بەرگری ـــ یاخود ڕاهێنانی پەیوەندیدار بەم ئاڕاستەیە، چۆن بێت؟ سڵۆتهردایك: من باوەڕم وایــە، کە مرۆڤ پێویستە بێتەدەرەوە لە سیستەمی خۆ سنووردارکردنی جیهانی، ئەم جۆرە فیگورانەی هزر، سەرکردەی ئەلتەرناتیڤــــین هەر وەک “ کارل ئامێری، ڕودولف بارۆ و کارل فریدریکی ڤایسزێکەر“ کە لە هەفتاکانی سەدەی ڕابوردوودا پەرەیان پێدا. هانس یۆهانس ئەوەی تیرەکەی زۆر زیاتر هاوێشت بۆ ئەوەی بە ڕاشکاوانە گوزارشت بکات و ئازایی هەبێت بۆ نێگەیشتنێـــکی نوێ بۆ پۆلینکردنی فەرمانــە مۆڕاڵیـەکان؛ ئەو داوامان لێدەکات ئاوا کار بکەین، کە ئەنجامی دانوستانەکانمان لە داهاتوو هەمئاهەنگ بێت لەگەڵ ژیانی مرۆڤ لەسەر زەوی و شایانی قبووڵکردن بــن. من مەیل بۆ ئەمە دەکەم، کە ئەم بیرۆکانــە بە شێوازێکــی توندتری زانستی بەگری فۆرمولە بکەمهوه؛ سیستەمی بەرگری بونیادنراو لەسەر جیاوازی نێوان (هی خۆی) و ئەوانیتر. ئێمە لە ڕێگای جیهانگیریدا، ڕەوشی جیهانێکمان خوڵقانـــد کە داوامان لێدەکات زەوی و هەموو شتێک، کە پەیوەندی پێوەی هەیە، وەک هی خۆمان پێناسەی بکەین. لێرەدا پێویســـــتە بە قووڵی بیری لێــــــبکەینەوە چۆن وەک یەکەیەکی پارێزراو ڕادەگیرێت، لە جیاتی ئەوەی وەک شتێک بچەوسێندرێتەوە و بە بیابان بکرێت، هەر وەک ئەوەی شتێکی نامۆی دەرەکی بێت. فۆکەس: بۆئەوەی لە مێتافۆری وەرزشیدا بمێنینەوە: تۆ لە ئابووری جیهاندا دەتەوێت دۆپینگ (مادەی بەهێزکەری جەستەیی) قەدەغەبکەیت؟ ئێمە پێویسەتە خۆمان ڕابهێنـــــین، کە هەندێک ڕیکۆردی وەرزشی هەرگیز بەدەست نایەت، نە لە وەرزش و نە لە ئابووریشــــــدا؟ سڵۆتهردایك: هەموو دەستکەوتە وەرزشیــەکان شایانی سڵاولێــــکردنــن، بەڵام کاتێک بە هۆی تێچوونی دەرەکی وێرانکەرەوە نەبێت. بانگی (دەبێت ژیانت بگۆڕیت!) لە مڕۆدا بەر گوێی هەموو میدیاکاران کەوتووە و بەشێوازێکی کلاسیکی ئاڕاستەی (هەموو و هیچ کەس) دەکرێت. ئاڕاستەی هەر تاکێک و گشت کەسێک، دەکرێت. ئەوەی لێرەدا چێـــــدەبێت، لە کۆنفرانسێکی جیهانی دەچێت، تیایدا پشکنین بۆ فرۆمولەکردنی نوخبەیەک بۆ داهاتوویەکـــی توانادار، ئەنجامــــدەدرێـــت. فۆکەس: تەنگژەی جیهانی بێگومان بەهۆی هێزە ئازادبووەکانی ئابووری و تەکنۆلۆجیا درووستــدەبێت. بەڵام دژە خەونێک هەیە لە هەمان پانتایــــــیدا: دۆزینەوەیەکی پڕ هەڵەی تەکنیکیە، کە دەیتوانی لە سەراپای مۆڕاڵــی وازهێنان و بێزاری دوورمان بخاتــــەوە…. هەموویان نوێژ بۆ ئەم دۆزینەوەیە دەکەن. لە بنەڕەتا مرۆڤایەتی دەگەڕی لە وزە ناکۆتاکان یانیش لە سەرچاوەی وزە خۆڕاییەکان. من نزیکەی، دڵنیام کە لە پەنجا ساڵی داهاتوودا مرۆڤ شتێک دەدۆزێتەوە، ئەوەی لە خەونەکانی تەواو نزیکی دەکاتەوە. فۆکەس: کەواتــە ئێمە ونـــــــــنەبووینە؟ ئەوەی بەزۆری گەفمان لێدەکات، متبوونــــــی ئەم گواستنەوەیــــە، ئەگینا کەرەستەکانی وەرچەرخانێک بیگوومان لە ئێستادا بوونــی هەیە، بە هەمان شێوە بیروبۆچوون و چەمکە تەکنیکیەکانیش. ئێمە چاوەڕوانی مرۆڤەکان دەکەین،بیانەوێت لە ڕاستیدا ژیانی خۆیان بگۆڕن و ڕاهێنانی گۆڕاناریەکانیـــــشیان بەکارایی بکەن. ڕاهێنەری کارامەی ڕۆحــی سەردەم. تێبینی: پێتەرسڵۆتهردایك ، لە دایکبووی ١٩٤٧، مامۆستا لە زانکۆی کارلسروهە بۆ دیزاین و خۆیشی بەڕێوەبەری زانکۆی ناوبراوە. ئەم کتێبە (دەبێت ژیانی خۆت بگۆڕیت یان مرۆڤی تەکنیکی, Anthropostechink) لە ساڵی ٢٠٠٩ بڵاوکراوەتەوە. سەرچاوەی ناونیشانی ئەم کتێبە بریتیە لە هۆنراوەی <ئارشیشە تۆرسۆ ئەپۆلۆس>ی ریکلێس؛ ئەم کتێبە خۆی دەبەسێتەوە بەم ڕستەیە و سێنتەری ئەم بیرکردنەوەیـــەش دەڵێت مرۆڤ بەدرێژایی ژیانی بوونێکە ڕاهێنان دەکات و لە ڕاهێنانیشدا دەئافرێنێت. پێتەر سڵۆتهردایك تێرمە بیۆلۆجیەکان (پزیشکیـــەکان) لەگەڵ فەلسەفەدا ئاوێتــــە دەکات کە پەیوەندیدارن بە بەچەمکی پەرەسەنــدنی سرووشتی؛ ناوبراو چەمکی (ئۆپتیمازەر / پەرەپێــدان بە کار دەهێنێت وەک سیستەمی بەرگری. سهرچاوه: https://www.focus.de/kultur/medien/tid-14096/kultur-die-krise-wird-gott_aid_388870.html