سیاسه‌ت و ئه‌خلاق (٣)

  جيابوونەوەی سياسەت لە ئەخلاق

مەبەست لە جيابوونەوەی سياسەت لە ئەخلاق،ئەوەیە کە سياسەت بوارێکی سەربەخۆیە و تايبەتمەندی خۆی هەیە،بە هەمان شێوە ئەخلاق بوارێکی سەربەخۆیە و خاوەن تايبەتمەندی خۆیەتی، ناکرێت ئەم دوو بوارە بە یەک بوار تەماشا بکرێن و تێکەڵ بە یەکتر بکرێن.ئەمە مانای ئەوە نييە کە هيچ پەيوەندیەک لە نیوان ئەم دوو بوارەدا نەبێت،چونکە زانست و دياردە مرۆییەکان بە گشتی پەيوەندی لە نیوانياندا هەیە، بەتايبەت سياسەت کە پەيوەندی نەک تەنها لەگەڵ زانست و دياردە مرۆييەکاندا هەیە،بەڵکو پەيوەندی لەگەڵ زانست و دياردە سروشتيەکانيشدا هەیە.کەواتە کاتێک باس لە جياوازی و جيابوونەوەی سياسەت لە ئەخلاق دەکەين،مانای باسکردنی سياسەتێکی نا ئەخلاقی نييە،بەڵکو مەبەست لەوەیە کە ئەخلاق ناتوانێت و پێی ناکرێت سياسەت ئاڕاستە بکات یا بە مانایەکی دی،سياسەت لە چوارچێوەی ئەخلاقدا نامێنیتەوە،چونکە ئەوەی سياسەت ئاڕاستە دەکات و دەيجوڵێنیتەوە بريتييە لە بەرژەوەندی(بەرژەوەندی گشتی،ئابووری،سياسی…)،سياسەت بە پێی گەيشتن بە ئامانجەکان دەجوڵێتەوە،نەک بە پێی پرنسيپ و یاسا ئەخلاقيەکان.

لێرەدا هەوڵدەدەين چ لەسەر ئاستی تيۆری و چ لەسەر ئاستی پراکتيکی ئەوە بسەلمێنين کە  سياسەت و ئەخلاق دوو بواری جياوازن و ناکرێت تێکەڵ بکرێن بەیەکتر،لەم سەلماندن و باسانەوە هۆکار و دەرئەنجامەکانی دابڕان و لەیەکتر جيابوونەوەی سياسەت و ئەخلاقيش دەبينين.

لەم بەشەدا زیاتر لەسەر ئاستی پراکتيکی دەوستين، چونکە باشترين ڕێگا بۆ زانين و پێشاندانی ئەو هەڵە تێگەيشتنەی کە پێی وایە سياسەت و ئەخلاق یەک بوارن یا سياسەت نابێت داببرێت لە ئەخلاق،بريتييە لە واقعی سياسی،واقعی سياسی باشترين بەڵگەیە بۆ جياکردنەوەی سياسەت لە ئەخلاق.بەڵام ئەمە مانای ئەوە نييە کە جياکردنەوەی سياسەت لە ئەخلاق تەنها لەسەر ئاستی واقعيدا دەبينرێت و سياسيەکان ئەنجامی دەدەن،بەڵکو لە سەر ئاستی تيۆریش ئەم بابەتە لە فەلسەفەی سياسيدا دەبينرێت،بۆیە پێويستە سەرەتا ئاماژەیەک بەم بابەتە بدەين لە فەلسەفەی سياسيدا پاشان دەچينە سەر مێژوو و واقعی سياسی.

نيکۆلۆ ميکياڤيلی Niccolò Machiavelli (١٤٦٩-١٥٢٧):

ئەگەر نەڵێين یەکەمين بيرمەند، ئەوا دەتوانين بڵێين ديارترين بيرمەند لەفەلسەفەی سياسيدا،سياسەت و ئەخلاقی لە یەکتر جياکردوەتەوە ئەوا بيرمەندی ئيتالی (ميکياڤيلي)ە،ئەم بيرمەندە بە تايبەت لە کتێبی (مير)٦٧ بە شێوەیەکی واقعی و دەڕوانێتە سياسەت و جياواز لەو بانگەشە ناواقعیانەی کە بۆ دروستکردنی کۆمارێکی يۆتوبی و یاخود سياسەتێکی ئەخلاقی و گەردوونی وەک ئەفلاتون و کانت چەندين فەيلەسوفی دی بانگەشەیان بۆ دەکرد،لەم بارەیەوە ميکياڤيلی لە (مير)دا دەڵێت؛

((بيروڕای من لە کەسانی تر جياوازترە..چونکە زۆر کەسی تر چەندين کۆمار و ميرایەتیان بەخەياڵ بنیات ناوە بێ ئەوەی لە واقعدا بوونی هەبێت.چونکە ئەو ڕەوتە ژیانەی لەسەری دەرۆين زۆر جياوازە لەو ڕەوتەی کە گوایە دەبێ لەسەری برۆين.ئەو کەسەشی کە بە هيوای ڕوودانی شتێک لە ئايندەدا، پشت دەخاتە ئێستا و حازری،لەبری خۆپاراستن،خۆی لە ناودەبات))٦٨.

لێرەوە دەردەکەوێت ميکياڤيلی هەوڵی تێگەيشتن دەدات لە سياسەت وەک ئەوەی لە واقعدا دەگوزەرێت نەک ئەوەی لە خەياڵی خۆيدا دەيەوێت و دەيخوازێت وەک ئەوەی ئەفلاتون لە کۆماردا بانگەشەی بۆ دەکرد.هەر بۆیە ميکياڤيلی ئامۆژگاری مير دەکات کە سڵ لە بەکارهێنانی هيچ ئامرازێک نەکاتەوە بۆ گەيشتن بە ئامانجی دەوڵەت کە بريتييە لە سەربەخۆیی و بەهیزکردنی دەوڵەت،بۆ گەيشتن بۆ ئەو ئامانجە مير بۆی هەیە هەموو شێوازەکانی فێل و توندوتيژی و تا دەگاتە کوشتن بەکاربێنیت.

ميکياڤيللی لە بەشی ١٤ی کتێبەکەيدا (مير) هانی سەرۆک دەدات کە هەموو کات بایەخ بە هونەری جەنگ و خۆبەهێزکردن بدات، تەنانەت لە کاتی ئاشتيشدا دەبێت مير هەميشە بير و بایەخی لای جەنگ بێت چونکە پشت گوێ خستنی هونەری جەنگ دەبێتە هۆی فەوتاندن و لەدەستدانی دەوڵەت٦٩ (لێرەدا بە ڕوونی جياوازی نێوان تێڕوانينی تێکەڵکردنی سياسەت و ئەخلاق لەگەڵ جياکردنەوەی سياسەت و ئەخلاق دەردەکەویت،لای کانت دەبوایە سياسی هەميشە بایەخ بە ئاشتی بدات،بەڵام لای ميکياڤيلی سياسی دەبێت هەميشە بایەخ بە جەنگ بدات)

ميکياڤيلی دەرکی بەوە کردوە کە یاسا ئەخلاقی و ئايينيەکان ناتوانن دەوڵەت و گەل بپارێزن یا بەرێوبردنی دەوڵەت بە پێی ئەو یاسا بێ هێزانەوە فەراهەم نابێت.ميکياڤيلی پێی وایە باشترين بنچينە بۆ دەوڵەتان و سياسەتکردن بريتييە لە بوونی یاسا و چەکی کاريگەر،یاساش لەو شوێنە هەیە کە چەکی بەهیزی تێدایە٧٠ واتە لای ميکياڤيلی سياسەت بريتييە لە هێز،ئەگەر هێز نەبێت یاساش نابێت،لێرەوە جياوازی نێوان یاسای سياسی و یاسای ئەخلاقيمان بۆ دەردەکەوێت،یاسا ئەخلاقيەکان هێزیان لە پشتەوە نييە بۆ جێبەجێکردنیان،بەڵام یاسای دەوڵەت هێزی لە پشتەوەیە و بە هێز دەچەسپێت.لای ميکياڤيلی سياسەت بە پێی بەرژەوەندی و ئامانجە باڵاکان دەجوڵێتەوە نەک بە پێی بنەما ئەخلاقيەکان.ئەو پێی وایە  واقعی سياسی سەلماندویەتی زۆرێک لە سەرۆکەکان کاری گەورە و مەزنيان ئەنجامداوە لە ریگەی بەکارهێنانی فرت وفێڵ و سەرلێشێواندنی خەڵکەوە٧١ یانی زۆر ئاساییە لە سياسەتدا یاسا ئەخلاقيەکانی وەک ڕاستگۆیی و رێزگرتن…پشتگوێ بخرێت ئەگەر بەرژەوەندی دەوڵەت ئەوە بخوازێت.

پێويستە ئاماژە بەوە بکەين ميکياڤيلی تەنها لە سياسەتدا باوەڕی بە یاسا ئەخلاقيەکان نييە،بەڵام لەسەر ئاستی تاک و لە ناو کۆمەڵگادا ميکياڤيلی ئەخلاق بە گرنگ و پێويست دەزانێت، ميکياڤيلی لە سياسەتدا کە باوەڕی بە ئەخلاق نييە لەبەر ئەوەیە کە واقعی سياسی و سياسەت وەک ئەوەی لە واقعدا دەگوزەرێت و مومارەسە دەکرێت،ناکرێت بە پێی یاسا ئەخلاقيەکان حوکمی لەسەر بدرێت،چونکە ئەخلاق رەفتاری تاک رێکدەخات،بەڵام رەفتاری دەوڵەت لەسەروی ڕەفتاری تاکە،بۆیە رەفتار و سياسەتی دەوڵەت لەسەروی پێوەرە ئەخلاقی و ئاينييەکانە.درۆ کردن و کوشتن و فێڵ بۆ تاک کارێکی نا ئەخلاقيە،بەڵام بۆ دەوڵەت ئەو پێورە نامێنیت،چونکە دەوڵەت ئامانجێکی باڵای هەیە کە بريتييە لە پاراستی کۆمەڵگا و دابينکردنی ئاسايش و پاراستنی سەربەخۆیی…بۆ بەديهێنانی ئەو ئامانجانە ئەگەر پێويست بکات دەوڵەت بۆی هەیە و بەڵکو لەسەریەتی هەموو کارێکی نا ئەخلاقی وەکو فێڵ و کوشتن و درۆ…بکات٧٢.

ئەو هەموو دەسەڵاتەی بە سەرۆک دەدرێت لای ميکياڤيلی،بەو مانایە نایەت کە سەرۆک دەسەڵاتێکی ڕەهای هەیە و هيچ سنورێکی نييە،بەڵکو بنەمای فکری سياسی ميکياڤيلی بريتييە لە بەرژەوەندی گشتی،لای ميکياڤيلی دەسەڵاتی مير وەک ئامرازێکە بۆ گەيشتن بە ئامانجێکی گشتی و باڵا کە یەکگرتنەوەی ئيتاليایە،وەک لە بەشی ٢٦ی (مير)ئاماژەی پێدەکات.واتە بەرژەوەندی گشتی لای ميکياڤيلی پێش هەموو شتێکە سەرۆکيش هەموو ئەو دەسەڵاتەی پێدەدرێت لە پێناو کارکردن بۆ بەرژەوەندی گشتی کۆمەڵگا.لە (مير)دا لە چەندين شوێن دەبينرێت کە ميکياڤيلی ئامۆژگاری مير دەکات بەوەی خۆشەويستی و دڵسۆزی گەل و کۆمەڵگا بەدەست بێنێت و چونکە ئەگەر گەل رازی نەبن لە مير،ئەوا مير ناتوانێت بەردەوام بێت لە دەسەڵاتدا،یاخود ئامۆژگاری مير دەکات کە بە دوور بێت لە گەندەڵی و دەست درێژ کردن بۆ بەسەر سەروەت و سامان وشەرەفی گەلەکەی…٧٣.

بە کورتی لای ميکياڤيلی سياسەت و ئەخلاق لەیەکتر جيادەبنەوە و دەبن بە دوو بواری جياواز،لێرەوە پێوەر بۆ چاکە و خەراپەی سياسەت بريتييە نييە لە بنەما ئەخلاقيەکان،بەڵکو بريتييە لە گەيشتن بەو ئامانجانەی کە سوودی هەیە بۆ دەوڵەت ئیتر بەهەر رێگایەک بێت.

سياسەت لە واقعدا:

وەک پێشتر ئاماژەمان پێيدا باشترين بەڵگە بۆ سەلماندنی ئەوەی کە سياسەت و ئەخلاق دوو بواری جياوازن نەک یەک بواری ئاوێتە بوو بەیەکتر،بريتييە لە واقعی سياسی.ئەو سياسەتەی کە لە واقعدا پراکتيک دەکرێت ئەوەمان پێدەڵێت کە ناکرێت ئەخلاق ببێت بە پێوەر و ئاڕاستەکەری سەرەکی سياسەت،چونکە دڵ و جەوهەری سياسەت بريتييە لە هێز،نەک ئەخلاق.لێرەوە هەوڵدەدەين لە چەند رويەکەوە و بە پشت بەستن بە واقعی سياسی باس لە جياوازیەکانی نێوان سياسەت و ئەخلاق بکەين.

سياسەت و هێز:

کاتێک باس لە سياسەت دەکەين ئەوا ناتوانين باسی هێز نەکەين (هێز بە مانا فراوانەکەی:هێزی سەربازی،تەکنەلۆژی،ئابووری،جوگرافی،مرۆیی…) چونکە هێز بريتييە لە گرنگترين ئامراز بۆ  سياسەت لە پێناو گەيشتن بە ئامانجەکانی.ناکرێت لە دەرەوەی هێز و چەمکی هێز باس لە سياسەت و کاری سياسی بکەين،وەک هارۆلد لازويل دەڵێيت ((کاری سياسی لە رێگەی هێزەوە ئەنجامدەدرێت))٧٤ دەتوانين بڵێين؛ بزوێنەری سياسەت بريتييە لە هێز.

پێناسەی زۆر کراوە بۆ چەمکی( هێز) بەڵام لێردا تەنها پێناسەیەکی گشگير و سادەی هێز دەخەينە ڕوو،ئەويش هێز پێناسە دەکات بە:توانای لایەنی (س) لە سەپاندنی ئيرادە و ويستی خۆی بەسەر لایەنی (ص)٧٥.واتە هێز بريتييە لە هێنانەدی ويست و بەرژەوەندی لایەنێک (س) لە پێناو گەيشتن بە ئامانجەکانی لایەنی (س).بەڵام ئەم سەپاندنی ويست و ئيرادەیە هەميشە بە مانای ئەوە نایەت کە لایەنێک  لە ڕێگەی توند وتێژی و ستەمکاریەوە خۆیان ئەسەپێنن بەسەر لایەنێکی ستەملێکراو،بەڵکو مانای پۆزەتيڤيش لە خۆ دەگرێت،بۆ نموونە سەپاندنی یاسا لە ناوخۆی دەوڵەت یا لە ناو کۆمەڵگه‌یەکدا،لە رێگەی  هێزەوە دەکرێت،واتە بەکارهێنانی هێز بۆ هێنانەدی بەرژەوەندی و چاکەی گشتی.سياسەت چەندين وەزيفە و ئەرکی هەیە،سەرەکيترين و سەرەتايترين ئەرکی بريتييە لە پاراستنی ئاسايش و ئارامی لە ناو خۆی کۆمەڵگا (ئەو کۆمەڵگایە چ لە چوارچێوەی دەوڵەت بێت یا هەرێم یا دەوڵەت شار یاخود ئيمبراتۆریەت…) هەر وەها پاراستی ئەم کۆمەڵگایە لە هەرەشە و مەترسيەکانی دەرەوە،واتە پاراستی کۆمەڵگا لە مەترسيە ناخۆییەکان و دەرەکيەکان،ئەمەش  لە رێگەی هێزەوە دێتە دی.لێرەوەیە سياسەت و هێز دەبنە دوو ديوی یەک دراو.

وەک زانيمان دڵی سياسەت بريتی بوو لە هێز،وەک ئاشکرایە  بەکارهینانی هیز دوو لایەنی هەیە،لایەنێک کە دەتوانرێت بۆ بەرژەوەندی گشتی بەکار بهێنرێت،لایەنیکی تر بۆ بەرژەوەندی گروپێکی دياريکراو وەک لە سيستەمە ديکتاتۆریەکاندا دەبينرێت،کەواتە هێز مەترسیدارە و دەبێت چاودێری بکرێت و سنوردار بکرێت (بە تايبەت لە ناوخۆدا)،ئەو چاودێریکردنەش ديسانەوە دەبێت لە رێگەی هێزيکی ديکەوە ئەنجامبدرێت،ئەو هێزەش بريتييە لە هۆشياری کۆمەڵگا و ڕای گشتی،چونکە بەهێزترين هێز لە ناو کۆمەڵگادا،بريتييە لە خودی کۆمەڵگا و گروپە کۆمەڵایەتیەکان،زۆرێک لە شۆرشەکانی وڵاتان کە لە مێژوودا دەبينرێن و هەروەها ئەزموونی سياسی ديموکراسيانەی وڵاتانی رۆژئاوا ئەو ڕاستیە دەسەلمێنن کە هێزی گروپە کۆمەڵایەتیەکان دەتوانێت سنورێک بۆ ئەو هێزە دابنێت کە لە دەستی بکەرە سياسيە فەرميەکاندایە.هەر وەها بەدامودەزگايکردنی ديموکراسيانەی سياسەت دەبێتە مایەیی دابەشکردنی هێز بەسەر کۆی کۆمەڵگادا بە بڕ و شێوازی جياواز،ئەمەش ديسانەوە هۆکارێکە بۆ بەکارهێنانی هێز لە پێناو بەرژەوەندی گشتی.

رێگەیەکی دی بۆ رێگريگرتن لە بەکارهێنانی نێگەتيڤانەی هێز بريتييە لە یاسا (یاسای مرۆيی،القانون الوضعي)،یاسا و هێز دوو ئامرازی گرنگی سياسەتن،بۆ ئەوەی هێز خۆی لە خۆيدا نەبێتە ئامانج،دەبێت بە پێی یاسا،هێز رێکبخرێت و ئاڕاستە بکرێت،هەر وەها بۆ ئەوەی یاسا هەبێت پێويستە هێز بوونی هەبێت،چونکە یاسا بە بێ هێز مانای نييە،هەر وەها بە بێ یاسا،ديسانەوە هێز مانای ڕاستەقينەی خۆی لە دەست دەدات لە سياسەتدا.کەواتە بوونی یاسا و هێز دەبنە مایەیی دروستبوونی سياسەتێک کە بۆ بەرژەوەندی گشتی ئەو کۆمەڵگایە کار بکات کە تيايدا سياسەتەکە پراکتيک دەکرێت.

زۆرێک لەوانەی سياسەت و ئەخلاق تێکەڵی یەکتر دەکەن،لە ڕەهەندێکی یاساییەوە دەڕواننە سياسەت،پێيانوایە یاسا رۆڵێکی گرنگ و گەورەی هەیە لە سياسەتدا،هەر وەها پێيان وایە کە یاسا و ئەخلاقيش پەيوەندیەکی پتەو و بەهێز هەیە لە نێوانياندا،بۆ نموونە چەمکی دادپەروەری چەمکێکی ئەخلاقی و یاساییە،چ یاسا ئەخلاقیەکان و چ یاسا سياسيەکان چەخت لەسەر دادپەرەوەی و هێنانە دی دادپەروەری دەکەن،بەڵام لە ڕاستيدا دادپەرەوەی لە بواری ئەخلاقدا جياوازە لە دادپەرەوەی لە بواری یاسا و سياسەتدا.چونکە دادپەرەوەی لە بواری یاسا و سياسەتدا پشت بە هێز دەبەستێت،وەک ئاماژەمان پێکرد،یاسا بێ هێز مانای نييە وەک ميکياڤيللی ئاماژەی پێدەکات کە ((یاسا لەو شوێنەدایە کە چەکی بەهیزی تيدایە))٧٦ کەواتە یاسا خاسيەتی هێز و ناچارکردنی تێدایە،بەڵام وەک لە سەرەتادا بە تايبەت لە تيۆری ئەخلاقی کانت باسمان لەوە کرد ئەگەر  کارێک  بە ئازادانە ئەنجام نەدرێت،ئەوا کارێکی ئەخلاقی نييە بەدەر لە ئەنجامی ئەو کارە،واتە کارێکی ئەخلاقی دەبێت بێ ناچارکردن و بە ئيرادەیەکی ئازاد ئەنجام بدرێت،بەڵام یاسا بەو شێوەیە نييە بەڵکو یاسا هێزی لە پشتە و سزای ئەو کەسە دەدات کە سەرپێچی دەکات.لێرەوە یاسا و ئەخلاق لە یەکتر جودا دەبنەوە،مرۆڤ ناچاردەکرێت بە پێی یاسا رەفتار بکات،بەڵام لە بواری ئەخلاقدا ئەوا مرۆڤ دەبێت بە بێ فشار و ترس رەفتاری ئەخلاقی بکات نەک لە ترسی سزا وەک ئەوەی لە بواری یاسادا دەبينرێت.

کەواتە ئەوەی چاودێری سياسەت دەکات و سنور بۆ ئەو هێزە دادەنێت کە سياسەت بەکاری دەهێنێت،بريتييە لە یاسا و هۆشياری کۆمەڵگا و دابەشکردنی دەسەڵات بەسەر دامودەزگاکانی دەوڵەت…نەک ئەخلاق،چونکە بۆ ئەوەی لەگەڵ هێزدا مامەڵە بکەين و ڕووبەرووی هێز ببينەوە،پێويستمان بە هێزی ترە.لێرەوە ئەخلاق توانای نييە سياسەت ئاڕاستە بکات و چاودێری سياسەت بکات،چونکە سيمایەکی سەرەکی سياسەت بريتييە لە هێز،لەبەر ئەمەیە کە سياسەت و ئەخلاق لەیەکتر جيادەبنەوە و تێکەڵ بەیەک نابن.

سياسەتی نێودەوڵەتی:

لە ناوخۆدا دەسەڵاتێکی فەرمی هەیە توانای ئەوەی هەیە کۆمەڵگا رێکبخات،چونکە ئەو دەسەڵاتە ماف و شەرعيەتی ئەوەی پێدراوە لە لایەن کۆمەڵگاوە، کە هێز بەکاربهێنیت لە پێناو رێکخستن و پاراستنی کۆمەڵگا (لێرەدا باس لە سيستەمە سياسيە ستەمکارەکان ناکەين).لە ناخۆدا ئەوا چەند دەزگا و لایەنێکی فەرمین یاساکان دەردەکەن و جێبەجێيدەکەن،یەک دەسەڵات و یەک هێزی فەرمی هەیە،کە پێی دەوترێت حکومەت(حکومەت بە مانا فراوانيەکەی کە هەر سێ دەسەڵاتەکە لە خۆدەگرێت)،ئەم حکومەتەش لە رێگەی ڕەزامەندی کۆمەڵگاوە ئەو دەسەڵات و هێزەی پێدراوە.بۆیە لە دۆخیکی لەم شێوەیەدا ئەگەر هەیە سياسەت تەنها پشت بە هێز نەبەستێت،چونکە تا ڕادەیەک رێکەوتن و متمانەیەک (منتمانە بە مانا یاسایی و سياسيەکەی نەک ئەخلاقيەکەی) دەبينرێت لە نێوان حکومەت و کۆمەڵگا.

بەڵام ئەم دۆخە لە سياسەتی نێودەوڵەتی بوونی نييە،چونکە لەم جۆرە سياسەتەدا چەندين بکەر بوونيان هەیە،کە لە ڕووی هێزەوە جياوازی هەیە لە نێوانياندا،هێزیک نييە سەروەری هەبێت و هەموو ئەو بکەرانە ملکەچی بن و متمانەی پێبکەن،هاوشێوەی ئەوەی کە لە ناخۆدا زۆر تا کەم بوونی هەیە.پاشان هەر یەک لەم بکەرانە وێڵن بە دوای بەرژەوەندی خۆیان و هەوڵی گەيشتنيانە بە ئامانجەکانی خۆیان ئیتر بە هەر شێوەیەک بێت،بێ گوێدانە پێوەر و یاسا ئەخلاقيەکان.مێژووی سياسەتی نێودەوڵەتی ئەوەمان پێ دەڵێت کە ئەخلاق کەمترين و لاوازترين ڕێگری و بەربەست  بووە لەبەردەم سياسەت،هەر بۆیە بوونی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان کە هەڵگری چەندين یاسای ئەخلاقیە نەيتوانيوە رێ لە هێزی بکەرە زلهێزەکان بگرێت،بەڵکو هەندێ کات زلهێزەکان ئەم رێکخراوەیەش بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەکاردەهێنن.

باشترين و ڕوونترين بەڵگە بۆ نەبوون یا لاوازی ڕۆڵی ئەخلاق لە واقعی سياسەتی نێودەوڵەتی بريتييە لە ووتەیەکی بەناوبانگی (ونستۆن چێرچل)ی سەرۆک وەزيرانی بەريتانيا لە کاتی جەنگی جيهانیی دووەم کاتێک دەڵێت ((ئەو تاوانانەی کە بۆ بەرژەوەندی بەريتانيا ئەنجاممداوە،ئەگەر بهاتبا لە ناوخۆی بەريتانيا ئەنجامم بدایە،ئەوا هەموو ژیانم لە زينداندا بەسەر دەبرد))٧٧ بێجگە لەم نموونەیە چەندان نموونەی ديکە هەیە لە مێژووی سياسەتی نیودەوڵەتی بۆ نموونە ئەگەر بگەرێينەوە بۆ سياسەتی ولایەتە یەکگرتووەکانی ئەمريکا لە جەنگی جيهانی یەکەم،کە توانی بێجگە لە سودی سياسی سودیکی زۆر گەورە لە ڕووی ئابووريەوە بەدەست بهێنێت بە هۆی ئەم جەنگەوە، لە ڕێگەی فرۆشتنی کەرستەی جەنگ و کەرستەی خۆراکی بە هەردوو بەرەکەی جەنگ تا ساڵی ١٩١٧،لەم ساڵەوە ئەمريکا هاتە ناو جەنگ و چووە پاڵ بەريتانيا و هاوپەيمانەکانیەوە کە پێش ئەم ساڵە پەيوەندی ئابووری لەگەڵ بەرەی ئەڵمانياش هەبوو،واتە لە بەرژەوەندی ئەمريکا بوو  ئەم کاولکاریە لە ئەوروپا و جيهاندا ڕووبدات و توانی سودێکی زۆر لەم کاولکاریە ببينێت،یا ئەو فێل و رێکەوتنە ساختانەی کە بسمارک لە پێناو دەوڵەتی ئەڵمانيا ئەنجامی دەدا بێ گوێدانە زیان گەیاندن بە ئەوانی دی و بێ گوێدانە یاسا ئەخلاقيەکان٧٨ یا ئەو کوشتار و کاولکارييەی  لە دوای ساڵی ٢٠١٠ەوە لە سوريا و ناوچەکە ڕودەدات کە چەند دەوڵەتێک سودمەند دەبن لەم کاولکاريە و رۆڵيان هەیە لە دروستبوونی ئەم دۆخە،چونکە کۆمەڵی لە دەوڵەتان هێزیان هەیە و دەتوانن بگەن بە ئامانجەکانيان،کۆمەڵیکی تر ئەو هێزەیان نييە و ناتوانن بەرگری لە خۆیان بگەن.کەواتە ئەوانەی قازانج دەکەن و سود بەدەست دەهێنن و هەر وەها ئەوانەی کە زەرەر دەکەن و تووشی کاولکاری دەبن بە هۆی (هێز)ەوەیە،نەک بە هۆی بوون و نەبوونی ئەخلاق،چونکە ئەگەر لایەنێک ئەخلاق بکاتە پێوەر بۆ سياسەتەکانی،ئەوا لایەنەکانی تر ئەوە ناکەن،بۆیە هەموو لایەنەکان ناچار دەبن،هێز و بەرژەوەندی بکەنە پێوەر ئەگەر بيانەوێت بمێننەوە.

هەموو ئەم نموونانە ئەوە دەردەخات کە ئەوەی لە سياسەتی نێودەوڵەتیدا گرنگە بەژەوەندی دەوڵەت و نەتەوەکەتە هەر وەها ئەوەی بایەخی نييە لەوێدا بريتييە لە ئەخلاق،باشترين ئامراز بۆ ئەم هاوکێشەیە هێزە،کەواتە لەم جۆرەی سياسەتدا هەق بريتييە لە هێز.

بە کورتی:

سياسەت لەسەر هەردوو ئاستی ناوخۆ و دەرەکی بە پێوەری ئەخلاق هەڵناسەنگێنرێت و ئاڕاستە ناکرێت،چونکە سروشت و واقعی کاری سياسی ئەوەی قبول نييە.لە ناوخۆدا بۆ ئەوەی سياسەتێکی تەندروست هەبێت و لەبەرژەوەندی گشتی کار بکات،پێويستە یاسا سەروەر بێت و هەر وەها گروپە کۆمەڵایەتيەکانيش هۆشياری سياسيان بەرز بێت.وەک ڕونمان کردوە یاساش بريتی نييە لە ئەخلاق،بەڵام دەکرێت یاسا سود لە هەندێ بەهای ئەخلاقی ببينێت لە هەندێ ڕوەوە،پاشان ئەو بەهایانە دەکرێنە یاسا و سيفەتی ئيلزامی وەردەگرن،بەمەش لە ئەخلاق دەردەچێت و دەچێتە چوارچێوەی یاسا،کە هێزی ماددی لە پشتە ئەمەش پێچەوانەی ئەخلاقە.

ئەوەی لە مێژوودا لە بواری سياسەتدا ڕوويداوە و ڕوويداوە ئەوە دەردەخات سياسەت کاردەکات و هەوڵدەدات بگاتە زنجيرە ئامانجێکی نا کۆتا،بۆ ئەمەش هەموو ئامرازێک بەکارد دەهێنیت،دەکرێت هەندێ لەو ئامرازانە ناکۆک نەبێت لەگەڵ بەها ئەخلاقيەکان،دەکرێت هەندێ لەو ئامرازانە ناکۆک و دژ بێت لەگەڵ ئەخلاق،کەواتە سياسەت لە دەرەوەی ئەخلاق کار دەکات و ملکەچی ئەخلاق نابێت،ئەوەی بە شێوەیەکی ورد سەرنجی واقعی سياسی بدات لە شوێنکاتی جياواز،ئەم ڕاستييە دەبينێت.

سياسەت و ئەخلاق لە هەرێمی کوردستان:

بە پێويستی دەزانين بە خێرای باسێکی پەيوەندی سياسەت و ئەخلاق بکەين لە هەرێمی کوردستان.بە شێوەیەکی گشتی لە کۆمەڵگای کورديدا دەکرێت بڵێين کە ئەم کۆمەڵگایە لە دوو ڕەهەندەوە سەيری دونيا و زۆرێک لە دياردە کۆمەڵایەتی و سياسيەکان دەکات،ئەو دوو رەهەندەش بريتيين لە ئايين و کولتوور کەواتە لە ڕەهەندێکی ئەخلاقيەوە تەماشای سياسەت دەکات.

 حەرام و حەڵال و عەيبە و ڕاستگۆیی و دوو ڕویی…چەند فلتەرێکی ئەخلاقی و ئايينین کە تاکی ئێمە دەيکاتە پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی زۆرێک لە دياردە کۆمەڵایەتی و سياسيەکان،ئێمە لێرەدا تەنها باس لە دياردە سياسيەکان دەکەين،کە بەشیکە لە دياردە کۆمەڵایەتیەکان و ناچينە سەر باسکردنی بەشەکانی تری دياردە کۆمەڵایەتیەکان.لێرەدا زیاتر تەرکيز دەکەينە سەر سياسەتی کوردی لە دوای ڕاپەڕينەوە،چونکە لەو سەردەمەوە کوردی باشوور توانی خۆی حوکمی خۆی بکات، نەک هێزە بێگانەکان،بۆیە لەم کاتەدا زیاتر دەتوانين تێڕوانينی کۆمەڵگای کوردی بزانين بۆ سياسەت.

لە دوای ڕاپەرينەوە گروپێکی سياسی یا چەند حيزبێک توانيان دەسەڵاتی سياسی بگرنە دەست،بەشێوەیەکی گشتی ئەم هێزە توانی ڕەزامەندی کۆمەڵگا بە دەست بهێنێت.ئەوەی کە ئاشکرایە ئەم هیزە کوردييە کاتێک دەسەڵاتی سياسی دەگرێتە دەست،گرنگترين شەرعيەتی بۆ گرتنە دەست و مانەوەی لە دەسەڵاتدا تا ئێستاش،بريتييە لە شەرعيەتی شۆرشگێری.ئەگەر بە شێوەیەکی ورد تەماشای ئەم شەرعيەتە بکەين،ئەوا دەردەکەوێت کە شەرعيەتێکی ئەخلاقييە.بە کورتی ئەم هێزە دەسەڵاتی سياسیان گرتە دەست لەبەر ئەوەی لە ڕابوردوودا ماندوو بوونە و شۆرشيان کردوە،مافی خۆیانە کە دەسەڵاتی سياسی لە ناوشار هەر لە ژێر دەستی ئەم هێزە بێت،ئەم پرۆسەی گەيشتن و مانەوەیە لە دەسەڵاتدا لە ڕێگەی شەرعيەتی شۆرشگێريەوە،ڕەزامەندی و پشتگيری زۆرينەی کۆمەڵگای کوردی لەسەر بووە.کۆی ئەم پرۆسەیە دەتوانين خوێندنەوەیەکی ئەخلاقی بۆ بکەين،بە کورتی پرۆسەکە بريتييە لەوەی  کۆمەڵێ سياسی یا شۆرشگێر لە پێناو ئەم کۆمەڵگایە ماندوو بوونە و شەهيدیانداوە و شۆرشيان کردوە،بۆیە دەبێت کۆمەڵگا ماندوو بوون و چاکەی ئەوانی لەبەرچاوو بێت و بێ وەفا نەبێت،ئەو لەبەرچاو گرتن و سوپاسگوزارييە بريتييە لەوەی کە ئەم هێزە ماندووە دەسەڵاتی سياسی بگرێتە دەست و بۆ ماوەیەکی درێژ ئەو دەسەڵاتە قۆرخ بکات،بێ ئەوەی پرسياری ئەوە بکرێت ئایا ئەم هێزە توانا و فکری ئەوەی هەیە لە شاردا حوکم بکات؟ئایا ئەم هێزە سياسيە دەتوانێت لە ئاستی ئەو سياسەت و هاوکێشە سياسيە بێت کە لە جيهاندا هەیە؟ئەم هێزە دەتوانێت کورد بگەيەنێتە ئامانجە باڵاکان؟ئەم هێزە دەزانێت سياسەت بکات؟!چەندان پرسياری دی…

ئەم پرسيارانە بایەخی پێنەدراوە،چونکە ئەو هێزە ماندوو بووە بۆ ئێمە،ئێمەش دەبێت وەفا و پێزانينمان هەبێت،ئەگەر دژی دەسەڵاتی ئەم هێزە بين،ئەوا مانای وایە ئێمە رێز بۆ ئەو شەهيدانە دانانێين کە لە ڕابوردوودا گیانی خۆیان لە پێناو ئێمەدا فيدا کردوە.ئەگەر تەماشای خيتابی زۆرێک لە ئەندامان و لایەنگرانی ئەو حيزبانە بکەين کە لە دوای ڕاپەرينەوە مومارەسەی دەسەڵاتی سياسی دەکەن،زۆرترين باس و شانازیان ئەوەیە کە باس لە ژمارەی شەهيدان و داستان و بەرنگاربوونەوەکانی خۆیان دەکەن،واتە کە لە ئیستادا سياسەت دەکەن،هێز و پاساوەکانيان لە ڕابوردووەوە دێنن نەک لە ئێستادا،چونکە لە ئیستادا توانای سياسەتکردنيان نەماوە.ئەوەی بەردەوامی بە مانەوەی ئەم هێزە دەدات لە دەسەڵاتی سياسيدا،بريتييە لە گرێبەستێکی ئەخلاق،ئەم گرێبەستەش لە ئەنجامی لاوازی هۆشياری سياسیی گروپە کۆمەڵایەتیەکان و نەبوونی سەروەری یاسا و لاوازی بە دامودەزگا کردنی سياسەت و حوکمڕانيەوە دێت.لێرەدا مەبەست ئەوە نييە کە باس لە ڕووداو و شۆرش و شەهيدەکانی ڕابوردوو نەکرێت و رێز لەوانە نەگيرێ کە بەشدرا بوونە لەو شۆرش و بەرنگاربوونەوەیە،بەڵام مەبەست لەوەیە کەسێک یا هێزێک کاتێک توانای سياسەتکردنی نييە لە سەردەمێکدا ناکرێت لەبەر ئەوەی لەسەردەمێکی پێشتر ماندوو بوو،پاداشتی بدەيتەوە بە گرتنە دەستی دەسەڵاتی سياسی،چونکە ئەم هێزە ئەگەر لە ڕابوردوودا سياسەتێکی باشی کرد بێت،مانای ئەوە نييە ئیتر بتوانێت لە هەموو سەردەمێک سياسەتێکی گونجاو و باش بکات.بۆ نموونە (ونستون چێرچڵ) رۆڵێکی گرنگی هەبوو لە سەرکەوتنی بەريتانيا لە جەنگی جيهانی دووەم،بەڵام هەر دوای ئەم جەنگە لە پرۆسەی هەڵبژاردنی وڵاتی بەريتانيا، چێرچڵ دەنگی ئەوەی نەهێنا کە ببێتەوە بە سەرۆک وەزيران و تووشی شکست هات لە هەڵبژاردنەکانی بەريتانيادا،ئەمە مانای ئەوە نييە کۆمەڵگای بەريتانی رێزی لە چێرچل نەگرتوە،بەڵکو مانای ئەوەیە کۆمەڵگای بەريتانی هۆشياری ئەوەی هەبووە کە چێرچڵ بۆ سەردەمی جەنگ گونجاو بووە،بەڵام بۆ سەردەمی دوای جەنگ کە سەردەمی ئاشتی و دروستکردنەوە و بوونيادنانە کەسێکی گونجاوتر هەیە کە شوێنی چێرچڵ بگرێتەوە،چونکە سياسەت بريتييە لە پرۆسەی دروستکردن و بوونيادنان لە ئێستادا بۆ نەوەی داهاتوو،پاشان نەوەی داهاتوو ئەوە دەکات کە نەوەی پێشوو نەيکردوە،واتە سياسەت بريتييە لە پەيوەندی نێوان نەوەکان،بۆیە هەر سەردەمە و فکر و عەقلێکی سياسی تايبەت بەو سەردەمەی پێويستە،بەڵام ئەوەی لە هەریمی کوردستاندا دەبينرێت گروپێک تەنها لەبەر ئەوەی لە ڕابوردوودا ماندوو بوونە و بەشدار بوونە لە شۆرش،تا مردن دەبێت  مومارەسەی دەسەڵاتی سياسی بکەن،زۆرن ئەوانەی لە ڕابوردوودا بەشداربوونە لە شۆرش و بەرەنگاربوونەوەی نەياران و دوژمنان،ئێستا ئەو کەسانە لە ڕووی فکری و جەستەیەوە بی توانا و نەخۆشن،سست بوونە،توانای سياسەتيان نەماوە لە هيچ ڕوویەکەوە،بەڵام ئێستاش لە گرنگترين و هەستيارترين شوێنی سياسەتن، و بڕيارە سياسيەکان هەر ئەوانە دەريدەکەن،هەموو ئەمەش تەنها لەبەر ئەوەی ئەو گروپە ماندوو بوونە لە سەردەمی شاخ،کۆمەڵگاش پشتگيریان دەکات چونکە پێی وایە دەبێت وەفایان هەبێت بۆ ئەو چاکە و ماندووبوونەی کە ئەو گروپە پێشکەشی کردوە!لەم دۆخە ئەخلاقیەدا ئەستەمە سياسەتێکی چالاگ بەرهەم بێت و دەستکەوتی نوێ بەدەست بهێنیت.

لە بەرامبەر ئەم هێزەدا کە دەسەڵاتی سياسی قۆرخ کردوە،گروپێکی ئۆپۆزسيون هەیە خۆیان لە حيزب و بەشێکی کۆمەڵگا دەبيننەوە،ئەمانە رەخنە لەو سياسەتە دەگرن کە ئەو گروپەی پێشتر باسمان کرد، مومارەسەی دەکەن.ئەم گروپەی دووەم ناڕازين لە دۆخەکە،بەڵام ديسانەوە زۆربەی رەخنە و ناڕەزاییەکان لە ڕەهەندێکی ئەخلاقيەوە سەرچاوە دەگرێت،چونکە ئەم گروپە زیاتر رەخنە لە دياردەی گەندەڵی دەگرێت و گلەیی و رەخنەکانی زیاتر لە چوارچێوەی نەمان و دزينی سامانی گشتيە.ئەمە رەخنەیەکی گونجاو و ڕاستە،بەڵام کێشەی ئەم گروپەش ديسانەوە بريتييە لەوەی کە تێڕوانينێکی ئەخلاقيان هەیە بۆ سياسەت،بەشێک لەم گروپە پێيان وایە لەبەر نەبوونی پێوەر و بەها ئەخلاقيەکان لە سياسەتدا،دياردەی گەندەڵی و دزينی سامانی گشتی گەشە دەکات،لە کاتێکدا ئەوەی رێگری لەوە دەکات سياسەت ببێتە هۆکاری دزينی سامانی گشتی،بريتييە لە سەروەری یاسا و بە دامودەزگاکردنی سياسەت و هۆشياری کۆمەڵگا،نەک ئەخلاق.چونکە وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا،سياسەت هێزە،بۆ ئەوەی رێگە لە هێزێک بگری یا بۆ ئەوەی چاکسازی لە هێزيکدا بکەيت،پێويستت بە هێزی ديکەیە،ئەخلاقيش ئەو هیزە نييە کە سياسەت ئاڕاستە بکات یا رێگە لە سياسەت بگرێت.

ئەم گروپەی دووەم پێی وایە وەزيرێک یا حيزبێک لەبەر ئەوە گەندەڵە و سامانای گشتی بۆ بەرژەوەندی تاکەکەسی خۆی بەکاردەهێنیت،چونکە بایەخ بە ئەخلاق نادات یاخود ئەخلاقی نييە،بەڵام ئەمە ڕاست نييە،بەڵکو ڕاستی ئەوەیە کە ئەم وەزيرە یا ئەم حيزبە چاودێری و هیزی ديکە نييە رێگری لێ بکەن،هۆشياری کۆمەڵایەتی و دەزگایەکی بەهێز نييە رێگری لێ بکات.ئەگەر ئەمانە هەبن،ئەوا ئەو وەزيرە یا ئەو حيزبە پێويست ناکات ئەخلاقی هەبێت یا نا،پاشان ئەخلاقی هەبێت یا نا، پرسێکی ئالۆزە و دەمانگەرێنێتەوە بۆ پرسيارەکانی سەرەتا وەک ئەخلاق چييە؟چەندين وەڵاميش هەیە بۆ ئەو پرسيارە،کەواتە بە پێی کام لەو وەڵامانە ئەو وەزيرە یا ئەو حيزبە ئەخلاقی بێت؟ئەگەر بە پێی ئەو ئەخلاقە بێت کە لە کۆمەڵگای ئێمەدا بوونی هەیە،ديسانەوە قورسە،چونکە بە پێی شوێنکات و بە پێی جياوازی چینە کۆمەڵایەتی و ئايدۆلۆژیەکان ديسانەوە چەمکی ئەخلاق گۆڕانی بەسەردا دێت،بۆیە پشت بەستن بەم چەمکە رێژەیی و گۆڕاوە و کردنی بە پێوەر بۆ سياسەت،کارێکی هەڵە و نەکردەیە.

وەک بينيمان لە کۆمەڵگای ئێمەدا،هەردوو بەرەکە،چ ئەوانەی دەسەڵاتی سياسیان قۆرخ کردوە،چ ئەوانەی ئۆپۆزسيونن و مومارەسەی دەسەڵاتی سياسی ناکەن،هەردوو بەرەکە تێڕوانينێکی ئەخلاقيان هەیە بۆ سياسەت و ئەخلاق و سياسەت تێکەڵ دەکەن،ئەمەش هۆکارێکە کە گەشەی سياسی و بە دامودەزگاکردنی سياسەت و حکومەت و گۆڕانکاریيە سياسی و کۆمەڵایەتیەکان لە کۆمەڵگای ئێمەدا زۆر سست و لاوازە.

دەرئەنجامەکان:

لە کۆتایی هەر توێژينەوە یا نووسينێکی درێژدا،پێويستە بگەين بە چەند ئەنجام و دەرئەنجامێک،لێرەدا چەند ئەنجامێکی ئەم نووسينە بە خاڵ باس دەکەين:

١-سياسەت و ئەخلاق دوو بواری لەیەکتر جياوازن،هەر یەکێک لەمانە بەشێکە لە ژيانی مرۆڤ،هەر وەک چۆن زانست،هونەر،ئايين،ئابووری…بەشێکن لە ژیانی مرۆڤ،بە هەمان شێوە سياسەت و ئەخلاقيش بەجيا هەر یەکەو بەشێکی ژیانی مرۆڤ پێکدێنن،بێ گومان پەيوەندی هەیە لە نێوان زۆربەی دياردە مرۆييەکان،کاتێک دەڵێن سياسەت و ئەخلاق دوو بواری جياوازن،مەبەست لەوە نييە کە بە هيچ شێوەیەک پەيوەندی نييە لە نێوان ئەم دوو بوارە،بەڵکو مەبەست لەوەیە ئەخلاق ناتوانێ سياسەت ئاڕاستە بکات و ناتوانێت ببێت بە پێوەر بۆ هەڵسەنگاندنی کاری سياسی،بەڵام دەکرێت پەيوەندیەکەیان بەو شێوەیە بێت وەک  پێشتر باسمان کرد،کە چۆن یاسا سود لە هەندێ چەمکی ئەخلاقی وەردەگرێت وەک چەمکی دادپەروەری…

٢-مەبەست لە جياکردنەوەی سياسەت لە ئەخلاق،مانای بێ ئەخلاقی کاری سياسی ناگەیەنێت،بەڵکو مەبەست لەم جياکردنەوەیە تێگەيشتنە لە دياردەیەک وەک ئەوەی کە هەیە لە واقعدا،مەبەست لەوەیە بە کەرەستە و شێوازی سياسی،چاودێری سياسەت بکرێت و سياسەت ئاڕاستە بکرێت و رێگە لە مەترسی و لایەنە نێگەتيڤەکانی سياسەت بکرێت،نەک بە ئەخلاق،کە توانای ئەو ئەرکانەی نييە.

٣-ئەخلاق پەيوەندیەکی تاکە کەسيە بە خودی کەسەکە خۆی و دەوروبەرەکەی،ڕەفتارێکە بە پێی باوەڕی کەسێک یا گروپێک،ئەو رەفتارە ئەخلاقيە،رەنگە لای کەسێک یا گروپێکی دی ئەوە ئەخلاقی نەبێت،لای کەس و گروپی دی رەنگە هەر پەيوەندی بە ئەخلاقەوە نەبێت…واتە یەک ئەخلاقمان نييە،بەڵکو بە پێی شوێن و کات ئايدۆلۆژیا… یاسا ئەخلاقيەکانيش دەگۆرێن،تەنانەت دياردەی کوشتن بە ناهەق، کە بەشێک پێيان وایە ئەوە یاسایەکی ئەخلاقيە هەموو مرۆڤایەتی باوەڕی پێ هەیە،بەڵام تەنانەت کوشتن بە ناهەقيش زۆر کات پاساوی بۆ دەهێنرێتەوە،ئەگەر نا ئەو هەموو کوشتن و جەنگەی کە هەیە و هەبووە چ تەفسيرێکی هەیە؟بەردەوام لایەنێک هەیە ئەو دياردەی کوشتنە بە کارێکی ڕەوا بزانێت و هەقی پێبدات.

٤-لە ئەخلاقدا دادوەر(حاکم) هەر خودی ئەو کەسەیە کە بە کار و رەفتارەکە هەڵدەستێت،واتە ئەوەی پێی دەوترێت ويژدانی مرۆڤ،ئەو ويژدانە دادوەرە.بۆیە لە فەلسەفەی ئەخلاقدا ئازادی یەکێکە لە مەرجە سەرەکيەکانی ئەخلاق،چونکە دەبێت کەسەکە بە ئيرادەی خۆی کارێک بکات نەک لە ترسی سزا و لە پێناو پاداشت.بەڵام لە یاسادا سزا هەیە بۆ ئەوەی سەرپێچی یاسا دەکات،واتە بمانەوێت و نەمانەویت دەبێت رێز لە یاسا بگرين،ئەگەر نا سزا چاوەڕێمانە.سياسەتيش لەگەڵ ئەوەی دووەم (یاسا)مامەڵە دەکات و پشتی پێدەبەستێت،چونکە سياسەت کۆمەڵگا رێکدەخات و بەرێوە دەبات،ناکرێت پشت بە ويژدان ببەستێت وەک دادوەر،بەڵکو دەبێت لایەنێکی تر بکاتە دادوەر،نەک خودی ئەو کەسەی کارەکە دەکات.

٥-دەکرێت کارێک ئەخلاقی بێت و سياسيش بێت،وەک هەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی تاوان لە ناو کۆمەڵگادا یا دابينکردنی ژیانێک تيايدا مرۆڤ هەست بە ئارامی و ئاسايش بکات،بەڵام لێرەشدا ئامرازەکان جياوازن،سياسەت لە ڕێگەی هێزەوە ئەم کارە دەکات.هەر وەها دەکریت کارێک سياسی بێت و بەڵام ئەخلاقی نەبێت،وەک درۆ و فێل و چەواشەکاری،کە لە سياسەتدا ئەم کردەوانە هەر کات کە پێويست بکات ئەنجامدەدرێت،لە واقعی سياسيدا ناکرێت سياسەت سڵ لەم کردەوانە بکاتەوە لەبەر ئەوەی ئەخلاقی نين،چونکە پەيڕەوکردنی بەها ئەخلاقيەکان لەوانەیە  زیانی هەبێت بۆ بەرژەوەندیەکان (بە تايبەت لە سياسەتی نێودەوڵەتی). .دواجاريش مرۆڤ تێکەڵەیەکە لە ڕاستگۆیی و درۆ،لە پاکی و پيسی…هەر ئەم مرۆڤەیە سياسەت دەکات،هەر ئەم مرۆڤەیە پێوەر و یاسا ئەخلاقيەکانی داناوە،بە گشتی مرۆڤ ناکرێت بەرژەوەندی خواز نەبێت.مێژوو ئەم ڕاستیانە دەسەلمێنێت.

٦-وەک لەم نووسينەدا چەندين جار ئاماژەمان بەوە کرد و نموونەمان هێنایەوە،کە زۆربەی کات سياسەت و ئەخلاق کە تێکەڵ بە یەکتر کراون لە ئەنجامدا ستەمکاری هاتوەتە کایەوە،هەر وەها تێکەڵکردنی ئەم دوو بوارە بە یەکتر زۆر کات بۆ چەواشەکاری و ملکەچکردنی مرۆڤ بەکارهاتووە،ئەوەی رێگری دەکات لەوەی سياسەت ببێتە هۆی ستەمکاری و گەندەڵی وێرانکردن بريتييە لە هۆشياری مرۆڤ و یاسا و بە دامودەزگاکردنی سياسەت و دابەشکردنی هێز بەسەر چەندين دەزگا و گروپ،هەموو ئەمانە بە یەکەوە وا دەکەن سياسەت بەرەو ئاڕاستەی وێرانکاری نەڕوات،چونکە زۆر کات سياسەت لە چوارچێوەی (یاسا)شدا نامێنێتەوە و یاسا تێدەپەرێنیت،بە تايبەت یاسای نێودەوڵەتی،هەر بۆیە هۆشياری و چاودێری بەردەوامی کۆمەڵگا بۆ سياسەت و دابەشکردنی هێزی سياسەت،باشترين هێزن بۆ ئەوەی رێگە لە کاولکارييەکانی سياسەت بگرن،ئەوەی لەم هاوکێشەیەدا رۆلی نييە یا زۆر لاوازە ئەخلاقە،بۆیە لە پێناو سياسەتێکی تەندورست و ژیانێکی تەندروست،لەبەر خودی ئەخلاقيش (لەگەڵ ئەوەی ئەخلاق رێژەیی و گۆڕاوە،بەڵام گرنگيەکی زۆری هەیە بۆ کۆمەڵگا)،وا پێويستە سياسەت و ئەخلاق لە یەکتر جيابکرێنەوە و هەر بوارە و بە شێوەیەکی گونجاو کار و وەزيفەکانی خۆی جێبەجێبکات.

ته‌واو

سەرچاوە و پەراوێزەکان به‌شی سێهه‌م و كۆتاتی :

٦٧-لەو کاتەی ميکياڤيلی ئەم کتێبە دەنووسێت ئيتاليا لە دۆخێکی پەرتەوازەییدا دەژێت و دابەشکراوە بەسەر ٥ هەرێمی ناکۆک بە یەکتر،ئەم نا یەکگرتوویی و ناکۆکیە وای لە ئيتاليا کردبوو کە زۆر کات لە لایەن هێزە بێگانەکانی ئەو کاتی ئەوروپاوە داگير بکرێت.ميکياڤيلی وەک هەستێکی نشتيمان پەروەرانە ئەم کتێبەی دانا و پێشکەشی کرد بە لۆرنتسۆ کە ميری فلۆرنسا بوو ئەو کات.ئەم کتێبە هانی ئەو ميرە دەدات ئامۆژگاری دەکات کە هەموو ئامرازێک بەکاربێنیت بۆ یەکخستنەوەی ئيتاليا و رزگارکردنی لە ژێر داگيرکاری دەوڵەتە بێگانەکان.

ئەم کتێبە لەژێر کاريگەری ژينگەی سياسی و کۆمەڵایەتی ئەو کاتی ئيتاليا نووسراوە و هەوڵێک بووە بۆ دۆزينەوەی چارەسەرێک بۆ ئيتاليا،واتە ئەم کتێبە بريتي بووە لە سياسەتێکی کاتی،تا ئەو کاتەی ئيتاليا دەبێتە دەوڵەتێکی یەکگرتوو،پاشان سيستەمی سياسی لە سيستەمیکی پاشایەتی رە‌هاوە ببێتە سيستەمێکی کۆماری ئازاد.ئەگەر ئەم باگراوندە مێژووييە نەزانرێت،ئەوا ناتوانرێت بە شێوەیەکی دروست لە کتێبی مير تێبگەين،هەر بۆیە ئەم کتێبە بە درێژایی مێژوو تاوانی زۆری لێکراوە و زۆرکات تێگەيشتنێکی هەڵە بۆ ئەم کتێبە هەبووە و تەنانەت وەک پاساويش بۆ سياسەت و رەفتارەکانی هتلەر و مۆسۆلينی…بەکاهێنراوە.لە کاتێکدا مەبەستی سەرەکی ئەم کتێبە بريتييە لە بەهێزکردنی دەوڵەت و پاراستنی سەربەخۆیی و یەکگرتوویی دەوڵەت و کارکردن بۆ بەديهێنانی بەرژەوەندی گشتی دەوڵەت،نەک ئەوەی هتلەر و مۆسۆلينی کرديان کە دەوڵەتەکانی خۆیانیان وێران کرد.بڕوانەميکياڤيللی،مير،وەرگێرانی حسێن عارف،چاپی سێهەم،٢٠١١،لە لێکولينەوەکەی د.کەمال مەزهەر،لا١٨-٨٥

٦٨-نيکۆلۆ ميکياڤيللی،مير،وەرگێرانی حسێن عارف،چاپخانەی گەنج،چاپی سێهەم،سلێمانی،ل١٧٠

٦٩-هەمان سەرچاوەی پێشوو،ل١٦٦-١٦٧

٧٠-هەمان سەرچاوە،ل١٥٤

٧١-هەمان سەرچاوە١٨٢

٧٢- امام عبدالفتاح امام،الاخلاق والسياسة،المرجع السابق،ص٢٦٠

٧٣- نيکۆلۆ ميکياڤيللی،مير،ل١٤٤-١٨٩

٧٤-روبرت ‌ا.دال،التحليل السياسي الحديث،ترمجمة د.علا ابوزيد،مرکز الاهرام،القاهرة،١٩٩٣،ص٩

٧٥- د.جاسم سلط‌ان،قواعد في الممارسة السياسية،المرجع السابق،ص٤٧

٧٦- نيکۆلۆ ميکياڤيللی،مير،وەرگێرانی حسێن عارف،سەرچاوەی پێشوو،ل١٥٤

٧٧- امام عبدالفتاح امام،الاخلاق والسياسة،المرجع السابق،ص٤٠٩

٧٨-د.محمد السيد سليم،تطور السياسة الدولية في القرنين التاسع عشر والعشرين،دار الفجر،القاهرة،٢٠٠٤،ص٢٧٢. ص١٥٧- ١٥٨