دكتۆر عادل باخەوان
سۆسیۆلۆگ، مامۆستای زانكۆ، فەرەنسا
لێكدانەوەی جددیانەی ئەم ناونیشانە، دەمانباتەوە سەر چەند ئیشكالیەتێك كە تۆڕێك لە پەیوەندی بەیەكیانەوە دەبەستێتەوە و دەكرێت لە چوار ئاستدا كۆیان بكەینەوە. ئیشكالیەتی ئاین. ئیشكالیەتی كۆمەڵگه، ئیشكالیەتی ئیسلامی سیاسی و ئیشكالیەتی چۆنیەتی كاركردنی ئیسلامی سیاسی لە نێوان ئەو تۆڕانەی كە ئاین و كۆمەڵگە بەیەكەوە دەبەستنەوە.
لە«ئەنتیكیتێ »وە تا ئەمڕۆ، ئاین قۆناغ بە قۆناغ لە گەڵ مێژووی كۆمەڵایەتی ئێمەی كورد دا هەنگاوی ناوەو هاوڕێیەتی كردوین. لەهەموو مێژووی ئێمەدا ساتێكت دەستناكەوێت كە ئاینی تیادا كرابێتە دەرەوە. لە زەردەشتیەوە تا دەگاتە ئیسلام، یادەوەری كۆلێكتیڤی كوردی هەڵگری سروشتێكی تەواو ئاینیە.ستراكتۆرە عەقڵیەكانمان، ئەخلاقیەكانمان، سیاسیەكانمان، ئابوریەكانمان، كولتوریەكانمان لە نێو ئایندا دروستبوون. لە «ئەنتیكیتێ»وە تا ئەمڕۆ، ئێمە مەخلوقێكی خەلقكراوی دەستی خالقێكین كە ئاینە و ئەو پرانسیپە باڵایەی كە دەستنیشانی وجودمان، وەك مرۆڤ، لەنێو كۆمەڵگەدا دەكات هیچ نیە خودی ئاین نەبێت. لە لەدایكبوونمانەوە ئاین بە سەر سەرمانەوەیە و وشە سەرەتاییەكان كە بە بوونماندا بڵاودەبنەوە دەنگی ئەو نوێنەرە ئاینیەیە كە «بانگ»دەدات بە گوێماندا و ئەو كاتەش كە بۆ كۆتاجار ماڵئاوا لە ژیان دەكەین نوێنەرێكی دیكەی ئاین بە خوێندنەوەی چەند ئایەتێكەوە بەڕێماندەكات. لەنێوان ئەم دوو چركەیەشداو، تەنانەت پێش لەدایكبوونمان، ئاین ژیانێكی بۆ ئامادەكردووین كە هەر لادانێك لێی توشی زەبروزەنگێكی ڕەمزی یان جەستەیی وامان دەكات كە خۆمان بەدەستی خۆمان بڕشێینەوە بەسەر جوانترین شت لە جیهاندا كە خودی ژیانە.
لە مێژووی ئێمەدا، وەك هەر پانتاییەك لە پانتاییەكانی ڕۆژهەڵات، ئاین ئەو پەیامە ئەزەلیەیە كە لەلایەن خواوە، وەك حەقیقەتێكی ڕەهای هەمیشەیی بێ زەمان و بێ مەكان، ئاڕاستەی ئێمە دەكرێت و ئەركی ئێمە وەرگرتن و جبەجێكردنیەتی بەو شێوەیەی كە لەدەرەوەی ئێمەوە خۆی دەكات بەناو ئێمەدا، لەسەرەوەی ئێمەوە دادەبەزێتە نێو ئێمە. عەقڵی كوردی تا ئێستاش زۆر تەمەڵترە لەوەی كە بتوانێت مەودایەك لەنێوان خۆی و ئایندا دروستبكات بۆئەوەی پرسیاربكات لە سەرەتاكانی دروستبوونی ئاین و ڕەگوڕیشەكانی خوا و چۆنیەتی بیناكردنیان لەنێو پرۆسێسە كۆمەڵایەتیەكاندا. ئەم عەقڵە چۆن دەتوانێت ئەم پرسیارانە بكات لە كاتێكدا خودی خۆی «بەرهەمهێنراوی» دەستی «بەرهەمهێنەرێكە» كە ئاینە !بێهودە نیە كە تائێستاش هەردوو چەمكی ترانسادانس و ئیمەنەس،نە بە تەرجەمەكراوی نە بە لاتینیەكەی، نەهاتوەتە نێو زمانی كوردیەوە و سەرتاپای مێژووی كێڵگەی ڕۆشنبیریی كوردی، لە ئەحمەدی خانیەوە تا شێركۆ بێكەس، ئاماژەیەك بەو دوو چمەكە نەكراوە، كە ئێمە لەبابەتێكدا بە ناوی «بیناكردنی كۆمەڵایەتیانەی خوا» بەدرێژی باسمان كردوە.
لێرەوە پرسیاری پانتاییە كۆمەڵایەتیەكانی كۆمەڵگەی كوردی ڕوبەرومان دەبێتەوە. ئایا بەڕاستی ئەو بەهایانەی كە چوارچێوەكانی ئەم پانتاییە كۆمەڵایەتیانە ڕێكدەخەن لە سكولاریسمەوە سەرچاوەدەگرن یان ئاین ؟ هەر سۆسێۆلۆگێك كەمێك رێز لە سۆسیۆلۆژیاكەی بگرێت تێبینی ئەوەدەكات كە نێوان سكولاریسم و پانتاییە كۆمەڵایەتیەكانی ئێمە وەك نێوان ئاسمان و زەوی وایە. پێناسەكردنی پانتاییە كۆمەڵایەتیەكانی ئێمە، حیزبە سیاسیەكانی ئێمە، دەزگا و ناوەندە كولتوریەكانی ئێمە وەك پانتایی و حیزب و دەزگا و ناوەندی سكۆلار هیچ نیە ستراتیژیەتێكی ئایدۆلۆژی نەبێت بۆ بەتاڵكردنەوەی سكۆلاریسم لە ماناكان ی و پاشان بێ بەهاكردنی. دەكرێت بە خێرایی ئاماژە بە چەند نموونەیەك بدەین.
خێزان، كە یەكێكە لە دەزگا سەرەكیەكانی كۆمەڵگەی ئێمە، ستراكتۆرێكی دروسبووە لەنێو قوڵاییەكانی ئاینداو لەسەر كۆمەڵێك نۆرم بیناكراوە كە هەموویان نۆرمی ئاینین و هەر لادانێك لێیان مانای هەڵوەشانەوەی خێزان و پاشان نەفرەتی
كۆمەڵایەتیە. یەكێك لەو نۆرمانە ئامادەیی ژن و پیاوێكە. واتە ئامادەیی دوو ژن یاخود دوو پیاوو یان دوو ترانس هەرگیز شەرعیەت بە پێكهاتنی خێزان نادات. ئاین بەتەنها دان بە ژن و پیاودا دەنێت و لەدەرەوەی ئەم نۆرمە ئەگەری دروستبوونی خێزان لە ژێر پلەی سفرەوەیە. هەروەها بۆ دروستكردنی خێزان تا یەكێك لە نوێنەرەكانی ئاین، مەلایەك، ئامادەنەبێت و بڕیاری ئیجابی نەدات، هەموو خۆشەویستی نێوان ژن و پیاوێك نابێتە مایەی دروسبوونی خێزان. واتە بۆ ئەوەی خێزان ببێت بە خێزان، دەبێت دوو جنسی جیاواز لە بەردەم نوێنەرێكی ئایندا ئامادەبن و پاشان بەلای كەمەوە دوو پیاوی شایەت دان بەو ڕێكەوتنەدا بنێن. لە پەنای ئەم نۆرمە مەزنانەدا چەند وردە نۆرمێكی دیكەش هەن و هەموویان لە نێو ئایندا ڕەگوڕیشەكانیان دەدۆزنەوە. هەیمەنەی ئەم نۆرمە ئاینیانە هێندە بە هێزن تەنانەت سەرسەختترین ئیسلامۆفۆبی كوردیش ناتوانێت لێیان لابدات و لە چركەی دروستكردنی خێزاندا بەهەمان پرۆسێسدا تێدەپەڕێت.
ئەم ڕاڤەكردنە خێرایەی دەزگای خێزان، دەكرێت بەسەر دەزگای قوتابخانە و بازاڕ و گەڕەك و نەخۆشخانە و زانكۆ و وەزارەت و پەرلەمان و حیزب و ڕێكخراو و ڕۆژنامەكانیشدا بگشتێنرێت. بە دیوێكی دیكەدا، تا ئێستاش ئاین ئەو دەزگا گەورە و كارا و بەهێزەیە كە بەردەوام چۆنیەتی «بوون»ی كۆمەڵگەمان بۆ چاپدەكات و لەدەرەوەی ئەم چاپە ئاینیە، لە ئێستا و ئێرەدا، كۆمەڵگەی كوردی «مومكین» نیە بونێكی دیكەی هەبێت.
ئیسلامی سیاسی كوردی چۆن لەم كۆمەڵگە ئاینیەدا كاردەكات ؟ تا چەندێك ئەم پانتاییە ئامادەیە بۆ هەرسكردنی ئیسلامی سیاسی ؟ ئایا ئەمە پارادۆكسێكی بكوژ نیە كە لە كۆمەڵگەیەكی ئاینیدا، بزاوتی ئیسلامی سیاسی، كە وابڕیاریداوە نوێنەرایەتی خودی ئەو ئاینە بكات، چارەكێكی ئەندامانی ئەم كۆمەڵگەیە دەنگی پێنادەن ؟ پێموایە بۆ وەڵامدانەوە ئەم پرسیارانە، گەڕانەوەیەكی خێرا بۆ داتاكان كارێكی گرنگە. بەپێی ئەو دەرەنجامە فەرمیانەی كە كۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردنەكان بڵاویانكردنەوە، هەڵبژاردنەكانی 25 ژولای 2009 نەخشەی سیاسی كوردوستانیان بەم شێوەیە لێكرد :
بەپێی ئەم نەخشەیە بەتەنها 13 لە سەدی خەڵكی كوردوستان، كە زۆر كەمترە لە چارەكێك، متمانە بە بزاوتی ئیسلامی لە كوردوستان دەكەن. گەر كوردوستان بریتیبێت لەم بازنەیە، بێگومان ڕەنگە شینەكە ڕوبەرێكی یەكجار بچوكی داگیردەكات. بۆ دەرچوون لەم پارادۆكسە، ئەركی یەكەمی سۆسیۆلۆگ بریتیە لە دروستكردنی مەودایەك لەنێوان كردەی توێژینەوە و فریودانە ئایدۆلۆژیەكاندا. یەكەم فریودانیش بریتیە لە پێناسەكردنی بزاوتی ئیسلامی سیاسی وەك نوێنەرایەتیكردنی ئاین. تەواو بەپێچەوانەوە، بزوتنەوەكانی ئیسلامی سیاسی، وەك پارتی و یەكێتی و گۆڕان، چەند پرۆژەیەكی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئەخلاقین و گوزارشت لە خەون و بەرژەوەندی و خواست و خەیاڵدانی چەند گروپێكی كۆمەڵایەتی دەكەن. ئەم بزوتنەوانە لە ئێستا و ئێرەی واقیعی كۆمەڵایەتی كوردیدا دروستبوون و تەنها فاكتەرێكی باڵاش كە دەیانجوڵێنێت بەرژەوەندیەكانی ئەو گروپە كۆمەڵایەتیانەی نێو كۆمەڵگەی كوردین كە دەستنیشانی «بوون»ی سیاسی ئەوان دەكەن.
زیرەكی بزوتنەوەكانی ئیسلامی سیاسی كوردی لە ئاستی كارای «مۆبیلیزەكردنی/تەعبیئەكردنی» ئایندا دەردەكەوێت. ئەوان تەواو وشیارن بەوەی كە كۆمەڵگەی كوردی مزگەوتێكی فراوانە و لاشەی ئاین كشاوە بەسەر مێژووە كۆمەڵایەتیەكەیدا و هەر ئەكتەرێكی سیاسی، چەند سەركەوتووبوو لە بەكارهێنانی ئەم سەرمایە ڕەمزیەدا هێندەش دەستكەوتی سیاسی بەدەستدەهێنێت. ئەو 13 لە سەدەی كە بەدەستیان هێناوە، چەند پەیوەندی بە خەبات و تێكۆشان و دروشمەكانیانەوە هەیە، سەد ئەوەندە پەیوەندی بە مۆبیلیزەكردنی ئاینەوە هەیە، مەگەر لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا یەكێك لە بانگەشەكانیان بریتینەبوو لەوەی « ئەوەی دەنگ بە ئێمە نەدات، لە قیامەتدا یەخەی پێدەگرین» !
بەڵام ئایا بەتەنها ئیسلامیستەكان ئاین پەلكێشدەكەن بۆ شەرعیەتدان بە پرۆژە سیاسی و ئابوری و كۆمەڵایەتی و ئەخلاقیەكانیان ؟ بێگومان نەخێر. ئایا ڕاستە دەستەواژەی «عەلمانی» وەك لە نەخشەكەدا هاتووە، لەبەرامبەر «ئیسلامیست»دا دابنێین ؟ من پێموایە نەخێر. گەر عەلمانیەت بەمانای «لایسیتێ» وەرگێڕدابێتە سەر زمانی عەرەبی و كوردی، ئەوە دەبێت بە جیاكردنەوەی دەوڵەت لە ئاین و سەربەخۆیی بەخشین بە هەر یەكێكیان. ئیدی نە دەوڵەت دەستدەخاتە كاروباری ئاینەوە، نە ئاینیش دەستدەخاتە كاروباری دەوڵەتەوە. گەر عەلمانیەت بەمانای «سێكیولاریسم»یش وەرگێڕدرابێت، ئەوە دەكاتە بیناكردنی پانتاییە گشتیەكانی كۆمەڵگەی كوردی لەسەر «بەها» نائاینیەكان. بەرهەردوو پێناسەكە، پارتی و یەكێتی و گۆڕان هەر شتێكبن عەلمانی نین، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردوستان نەك ئاینی لە دەوڵەت جیانەكردوەتەوە، بەڵكو وەزارەتێكیشی هەیە بەناوی وەزارەتی ئەوقاف و پیاوەكانی ئاینیش موچە خۆری دەوڵەتن و بەپارەی دەوڵەت دەژین، هەروەها ئەو پانتاییە گشتیانەی كە لە كۆمەڵگەی كوردیدا ئامادەن، جومگە بە جومگەیان لە بەها ئاینیەكان دروستكراون. پارتی و یەكێتی و گۆڕان نە لایكن نە سكۆلار، بەپێچەوانەوە، وەك بزوتنەوە و كۆمەڵ و یەكگرتوو، سڵناكەنەوە لە مۆبیلیزەكردنی ئاین بۆ بەدیهێنانی خەون و پرۆژە و ستراتیژ و خەیاڵدان و بەرنامەكانیان. ململانێی نێوان پارتی و یەكێتی و گۆڕان لەگەڵ بزوتنەوە و كۆمەڵ و یەكگرتوو دا ململانێی نێوان دوو مۆدێل لە كۆمەڵگە نیە، ململانێی نێوان كۆمەڵگەی مەدەنی و كۆمەڵگەی ئاینی نیە، ململانێی نێوان كۆمەڵگەی تۆلێرانس و كۆمەڵگەی زەبروزەنگ نیە، ململانێی نێوان كۆمەڵگەی پێشكەوتن و كۆمەڵگەی دواكەوتن نیە، ململانێی نێوان كۆمەڵگەی مۆدێرنیتێ و كۆمەڵگەی ترادیسیۆن نیە، بەڵكو ململانێی نێوان چەند تەفیسرێكە لە نێو ئایندا، ململانێی چەند خوێندنەوەیەكە لە لە قوڵایی ئایندا، ململانێی چەند مۆدێلێكە لە چوارچێوەی ئایندا. لێرەوەش هەموو رێگاكان، بەشێوەی جیا جیا، ڕێگاكانی پارتی، یەكگرتوو، یەكێتی، كۆمەڵ، گۆڕان، بزووتنەوە، دەمانبەنەوە سەر مزگەوتە گەورەكەی نیشتمان.