گهلهك جاران، ژبلى كو کریارا ترساندنێ ژ ئاليێ خۆدان هێزان ڤه ل ھەمبەری بێ هێزان دهێته ئەنجامدان، ههروهسان ژ لايێ بێ هێزان ژى ل سهر خۆ دان هێزان دهێته چهسپاندن، چاوان؟
كريارا ترسێ ژ لايێ سياسى يان نيڤنەتەوەی ل سهر دهولهتهكێ دهێته چهسپاندن، وهك ڕێگرتن ل بازرگانيا وێ دهولهتێ يان دورپێچ كرن يان خولقاندنا ئاژاوه گێريێ دناڤ جهرگێ دهولهتێ بخۆ دا.
ژ لايێ تاكهكهسى ڤه و ل سهر ئاستێ سنێلان كهسهك ب ڤێ كريارێ رادبيت ژ بۆ مهرهما بن دهستكرن يان خۆ بهێز ديتن دناڤ ههڤالێن خۆ دا. ئهڤ چهنده ل كولانێ يان ل قوتابخانان روو ددهت. دبيت ئهگهرێن پهروهردهى بن يان كارڤهدان بيت ژ نه خواندنێ ژ بهر كو ئهڤ كرياره بەھرا پتری جاران د دهرحهق قوتابيێن خواندهڤان دا دهێته ئهنجام دان.
ههتا ل ڤان داوييان مهرهما من پشتى ئالاڤێن پهيوهنديكرنێ مينا تويتهر و فهيسبۆك بهربهلاڤ بووين جورهكێ دى يێ ترسێ بهلاڤ بوويه، ئهو ژى ترساندنا ئهلكترونى(Cyberbullying) كو گهفكرن و هاككرن يان تێكدانا ئهكونتا بخۆ ڤه دگريت.
نها ئهم دێ ل سهر پسيارا خۆ يا بهروڤاژى ڕاوهستێن چاوان كهسێ بێ هێز ترسێ ل سهر كهسێ ب هێز د چهسپينيت؟
پشتی ئالاڤێن گەھاندنا پێزانینان بەلاڤ بووین، ئێدی کەسێ ڕەوشەنبیر نەما وەک پەیامبەرەکی د بورجێن بلند دا گازی خەلکەی بکەن و ب ناڤێ رەوشت و زانینێ ب ئاخڤن. ژبەرکو نھا ھەر چ جورێ زانینێ بیت یان ژ گوگلی یان ژ تلەفزیونا ب شێوەکێ ئاسان و بێ کودێن زمانی دگەھنە بەردەستێ ھەرکەسی، ئەخلاق و پرەنسیپ ژی دھێنە گوھرین، دەم وان دەستنیشان دکەت. ل ڤێرە ئەو کەسێ بێ ھێز یێ پێدڤی ب پێزانین و ژێدەرێن ئەخلاقی ب ھێز دکەڤیت و یێن دی بەروڤاژی. ھەر ئەڤ چەندە بخۆ بووینە ئەگەر کو ھەیا نھا رەوشەنبیر وەک دەستەیەک یان وەک کوم بژیت، گەلو دەمێ ئەڤ جورە کەسە ژ ترسان دا دبن چارچوڤێ کومێ دا دگەھنە ئێک، ژیانا وان یا ھزری ب چ شێوە دەرباز دبیت، ئەگەر ھەبیت ژبەر کو ھزرکرن بەرێ مرۆڤی نادەتە کومێ بەلکو د دەتە تەکاتییێ، ئەڤ جورە سەر ژنوو ژبۆ ب دەستخستنا جھ و ناڤێ خۆ دکوملگەھێ دا دکەڤنە بەر پلاندانانێ_شەرێ ترساندنێ_ کەسێن کو ل بەر ڤان پلانان دکەڤن ئەون یێن کو نەچووینە دبن باندورا چ دەستەیا یان کوما دا.
Arrogance Of Intellect is a painting by Roch Fautch
بێ گومان ئەو رەوشەنبیرێ خۆ وەک نوونەر بزانیت و پلەیا خۆ ژ دەست دابیت جار دێ جڤاکی وەک نەزان و پاشکەفتی قەلەم دەت جار ژی ب زانا و تێگەھشتی_مەرەما من ھەرکەسێ نە ل ژێر سیبەرا چ کوما بیت_ شەر ل سەر زانینێ بخۆ ئەگەرەکێ ھەری مەزنە ژبۆ نەزانینێ. ژبەر کو ئەوکەسێ پێکولان دکەت بەلانسێ راگریت د چیتە د بن کاریگەرییا کومێ ڤە دەمێ ب نەزان دھێتە قەلەم دان ئەڤ کریارێ چەند ئەگەر ھەنە کو د سروشتێ ھەرکەسی دا حەز دکەت ژلایێ کومێ ڤە بھێتە قەبوولکرن ژ رویێ زانستی ڤە دبێژنە ڤێ کریارێ، کارتێکرنا پیڤەرێن کومەلگەھێ(Normative Social Influence) ئەگەرەکێ کێ دی ژی یێ ھەی ئەو ژی دەمێ ھەلگرێ زانینێ ژ زانینا خۆ ب گومان بکەڤیت، دێ بەرێ خۆ دەتە کومێ دا کو خۆ پشت راست بکەت، ب دیتنا من ئەڤ ئەگەرە ل ژێر کارتێکرنا یا ئێکێ روو د دەت وەک زانست ب ناڤێ کارتێکرنا کومەلگەھێ ل سەر زانینێ(Informational Social Influence) دھێتە ناسکرن.
دبیت ئێک پسیار بکەت و بێژیت بوچی ئەو کەسێ دکەڤیتە دبن کارتێکرنا ڤان جوەر دەستەیا دا خۆ ژێ دوور ناکەت؟ بابەت پیچەک ئالوزترە ژبەر کو دەمێ ئەم ب کەسان ڤە دھێینە گرێدان ل سەر ئەساسێ پێدڤیاتی و پالدەرا نە، پێدڤیاتی پالدەرا دخولقینیت، چ پێدڤیاتیێن ھزری بن یان یێن مادی. ھەر ژبەر ڤی سروشتێ دناڤ ھەموو مرۆڤان دا کو زوو ب زوو حەز ناکەن خۆ ژ کومەلگەھێ دوور بێخن و ئەسیرێن پەیوەندیانە دگەل ھەڤ. ئەو کەسێن ژ دەرڤەی کومێ د جەنگن، دکەڤنە د ئاریشێن مەزن دا ژبەر کو ترسا ژ دەستدانا پەیوەندیان دناڤ کومەلگەھێ دا ل دەف پەیدا دبیت، ژ بەر کو سروشتێ مرۆڤان چ جورێن دەستنیشانکری نینن بتنێ د کومەلگەھان دا دھێنە دەستنیشانکرن. ئەوتشتێ دقوناغەک یان د ئیزگەھەکا ژیێ مرۆڤی دا یێ سروشتی بیت دێ یێ بەرئاقل ژی بیت، لێ نەیا بەرئاقلە کەسەکێ مەزن ب تنێ کو ژ زاروکتیا خۆ خەریب بوویە رەفتار و سەرەدەرکرنا وی ژی وەک یازاروکان بیت، ژ بەر ڤێ یەکێ سلوکێ ئەو کەسێن ژ دەرڤەی کومێ د سەیرن ژ بەر کو ل ئاستە کێ ھەرێ بلند یێ ھشیاریێ کاردکەن_ بێ گومان ژ بەر گەفێن رەوشەنبیرێن دناف کومێ دا_ دێ بینی ل ھەرتشتی ب شکن، ھەر رەفتارەک بھێتە کرن حەزەرا خۆ وەردگریت، ئەگەر د راستا وان ژی دا نەبن، ژبە ڤێ یەکێ بەھرا پتر تووشی نەخوشیا (خوان پابلو) دبن گومانێن بێ ئەساس و زانین بەرێ خودانی د دەنە تاوانێن ھزری.
ھەر ئەڤ چەندە بخۆ دبنە ئەگەرێ راوەستیانا ئاستێ پێشکەفتنێ د گەلەک کومەلگەھان دا ، دێ بینی کەسەک ل دەستپێکا ژیانا خۆ یا ھزری دگەھیتە خالە کا باش د دووڤ دا ل کێمێ د دەت، بتنێ کو نەزانییە دێ چاوان بەرھنگاری رەوشەنبیرێ کومێ بیت دوژمنێ سەرەکی یێ زانینێ، دگەل وان دچیتە دناڤ گێلەشوکا شەر و بەرنیاسبوونێ دا ، کی پلانێن ترسناکتر ب دانیت ئەو ژ ھەموویان ب ھێزترە. ب ڤی شێوەی ئەقل بەستى گرتی دبیت و ئارستە نامینن.
_____________________
ژێدەر:
-
رواية الانسان الصرصار -دستويفسكي- ترجمة انيس زكي دار العلم للملاين/بيروت.
-
ماوراء الاوهام اريك فروم/ترجمة صلاح حاتم/ دار الحوار للنشر والتوزيع/ الطلعة الاولى.
-
موقع الحداثة وما بعد الحداثة/ نهاية المثقف والمجتمع والمدنية/رجاء موس.
-
رواية النفق ارنست سوباتو/ ترجمة عبدالسلام عقيل الطبعة الاولى.
