به‌رنامه‌ی (چوارینه‌ی فه‌لسه‌فی) - سافرانسكی و له‌پشته‌وه‌ ئیسماعیل حه‌مه‌ئه‌مه‌ین و به‌كر عه‌لی - ١٨ سێپتمبه‌ری ٢٠١١ - به‌رلین - كه‌ناڵی ZDF ئه‌ڵمانی

مینی بیۆگرافیەک لەگەڵ سافرانسکی و سلۆتەردایک

Loading

کایەی تایبەت وەک بازنەیەک لەهەوادا

هاتنی ئەمجارەت بۆ بەرلین هاوڕێم، پڕ دەبێت لەنەشئەو مەعریفە، ئەوە وشەکانی (بەکر عەلی) هاوڕێم بوو کەباسی ئەوەی بۆ کردم، فەیلەسوفی ئەڵمانی (ڕودیگە سافرانسکی)  دوو بانگهێشتی تایبەتی بۆ ناردووە، بۆ بەرنامەی (چوارینەی فەلسەفی  Das Philosophische Quartett)، بەرنامەیەکە لەلایەن فەیلەسوفی ئەڵمانی (پیتەر سڵۆتێردایک و ڕوودیگە سافرانسکی) بەڕێوەدەبرێت و هەر جارەی دوومیوان لەبوارێکی تایبەتدا بانگهێشت دەکەن، بۆماوەی کاتژمێرێک  لەسەر تەوەرەیەکی گەرم و تیمایەک گفتوگۆدەکەن.. ئەم بەرنامەیە کاتی دیاریکراوی نییە، بەڵکو بابەتی دیاریکراوی هەیە، بەمانای زۆر جار لەدوومانگ جارێک، زۆر جاریش مانگی جارێک، ئاوەها فەیلەسوفەکان بڕیاردەدەن کەی  بەرنامەکەیان ئامادە بکەن. بابەتی مانگ یان قەیران و ڕووداوە گرنگەکانەی ئیستاکێیە، یاخود قسەکردنە لەسەر دیاردەکان، بەمانانی بەرنامەیەکی ڕۆژنامەوانی نییە بەڵکو ڕەهەندە فیکریەکانی ڕووداوەکان کڵێشەی پێشکەشکردنی بەرنامەکە بۆ خۆیا نەخشەکێش دەکەن.  من هەموو جارێک چوارینەی فەلسەفی بەڕووبەرێکی فەلسەفی لەگەڵ خۆمدا وەردەگێڕمە سەر کوردی و بەکریش بەچوارینە، لەڕاستیدا وشەی Quartett یاریەکی کارتە ، کەپیکهاتووە لەوەی منداڵان چوار مانای جیاوازی یەک شت لەکارتەکان هەڵدەبژێرن، بۆنمونە لەژێر ناونیسانی خێزانی بەختەوەر مندالان لەکارتەکانی بەردەمیان هەولدەدەن چوار کارتی هاوشێوە دەربهێنن و ئاوەها یارییەکە بەردەوامە، چوارکارتەکە مانای چوار ڕستەی جیاوازی یەک بابەت، بەڵام  من پێوامیە لەناوەڕۆکدا ئەمە تەنها چوارینەی فەلسەفی نین، بەڵکو ڕووبەریکی فەلسەفاندنی  دنیایە لەماوەی کاتژمێرێکدا.  دیارە هاوڕێم بەکر عەلی چەندەها جار چووە بۆ کوڕەکانی فەیلەسوفێکی گرنگی وەک سڵۆتێردایک و قسەشی لەگەڵدا کردووە، بێگومان من چەند جار پێمگووت کەئەو بەختەوەرە کەلەگەڵ فەیلەسوفیکی گرنگی ئەم چەرخە قسەی کردووە، کاتی ئەو فەیلەسوفانە زۆر کەمن بەڵام لەو چرکە ساتە کەمانەدا  مرۆڤ لەگەڵ یەکەم ڕستە گۆڕینەوەدا هەست بەو هێمنیە دەکەین کەفەلسەفە دەیبەخشێت بە ڕۆحی نائارامی ئێمە، ئێمەی ڕۆشنبیرانی ڕۆژهەڵاتی پڕ لەچیرۆکی نیگەرانی و خوێن و شکستەبردوویی ڕۆژەکانمان .. ئەو چرکە ساتانە پڕە لەهێمنی و لەگەڵ یەکەم وشەیدا لەگەڵتدا هەستدەکەیت جیهان لەنێو وشەی هێمندا دووبارە لەدایکدەبێتەوە.

 

بەو هەستە پڕ نەشئەیەوە، بەو حەماسەوە،  لەنورنبێرگەوە سەر لەبەیانی 18.09.2011 بەرەو بەرلین کەوتمەڕێ، بەیانی زوو  هاوڕێکەم تەلفۆنی بۆ کردم و گووتی تکایە لەسەرخۆ لێبخوڕە، تکات لێدەکەم..من هێمنم کردەوە، کەبەهیمنی لێدەخورم، بەڵام  ئەوەندە نائارامیەکی پڕ بەختەوەریم تێدا دەهەژا کەهەرگیز ئەوەندە زیادەڕۆیم نەکردووە  لەئۆتۆمبێل  لێخوریندا،  پەلەم بوو بگەمە بەرلین، زوو بگەم، بەمن بووایە شەو بکەوتمایە سەر ڕێگا خێراکان بەرەو بەلین، بەڵام هیلاک بووم بەدەست ڕۆژانە ژیانەوە، جەستەم هیلاک بوو… بەیانی زوو دوای تەلفۆنی  هاوڕیکەم  من زۆر زوو کەوتمە سەر ئاتۆبانی ژمارە نۆ بەرەو بەرلین بیئەوەی بەخۆم بزانم لای چەپم بەرنەندەداو بەخێرایی زیاتر لەسەدو هەشتا لێمدەخوڕی، بەمەش بەپێجەوانەی ئەشق و چەمکی ئەشق دەجوڵامەوە من بەدرێژایی تەمەنم ویستومە دژی ئەشق کاربەکەم، بیگومان ئەشق وەک (ئیدیالیزەکردنی دنیا) لەکڵێشەیەکی یۆتۆبیدا، زۆر زوو لەنێو دەزگای خێزاندا ئەم یۆتۆبیایە، چاکتر وایە بڵێم ئەم وەهمە وورد دەبێتەوە بۆ ڕۆژانە ژیانی ڕۆتین و پەیوەندی بایۆلۆژیانەی نێوان هەردوو ڕەگەز، لەدواجاردا جگە لەوەچە خستنەوە هیچیتر بەردەوامی نادات بەو دەزگا سەیرەی لەدەوڵەتەوە خۆی پێوە خەریک دەکات تامزگەوت و کڵێسا، لێرەوە هەر هەلێکم بۆ رەخسابێت، ئاوەها هەموو پەیوەندیەکانم لەچوارچێوەی پەیوەندی دەزگاخوازی خێزان و پەیوەندی دەسەڵات و بایۆلۆژیدا تەفسیر کردووە، یاخود باسی ئەو  وەهمەم کردووە باس کەتەنها سەر جێگە دەیخوڵقێنێت. بەکورتی من بڕوام بەئەشق نەبووە وەک ئەوەی کەهەیە و تەنانەت فەیلەسوفەکان، بۆ نمونە (خۆسێ کاسات) باسی لێوە دەکات کەئەشق مانای ئاشنابونە بەئیدیال، (ئیدیال مانای شتیکە ڕۆحمان دەجوڵینێت،هیزیکی بیۆلۆژیمان پێدەبەخشێت، وەک پڕیشیک لەنێوماندا وزەکان دەتەقەینێتەوە.. ل١٩)..

José Ortega y Gasset, Über die Liebe, Heyne Verlag 1938، S19.

ئەم تەنگەنەفەسیەم بە ئیدیالزم وەهام لێدەکات کەلەئەشق دوورکەومەوە، یاخود تەنها لەچوارچێوەی (ئیدیالیزەکردنی دنیا) دا تێبگەم ، لەبەر ئەوەش هەموو دەهربوونێکم  لەئیدیالیزم ئۆتۆماتیکی بەسەر ئەشقدا شکاوەتەوە… بەڵام لەپڕێکدا ئەشق پەلامارمدەدات، لەپڕێکدا دەنگی مێینە، دەنگی ئەشق تەنها دەنگێکی سێکسوالی و سوودخوازی نێرومێی نییە، بەڵکو لەدواجاردا دەبێتە کایەکەی تایبەت،  دەچێتە نێو جیهانی میتافیزیک، ئەبستراک، نەبینراو لەنێو بینراودا، وەک بازنەیەک بەدەورماندا جیهان لەخۆیدا کۆدەکاتەوە، دێتە نێو جیهانی تایبەتی ئێمە، ئیدیال دێتە نێو کایەی تایبەتەوە، دێتە نێو ئەو شتەی بەبوار / کایە Sphäre  باس دەکرێت، سڵۆتێردایک دەربارەی کایە دەڵێت؛

(کەژیان خۆی  بابەتی – فۆرمێک بێت، تێزیک بێت کەفەیلەسوفە دێرینە نەجیبەکان و ئەندازەیی لەگەڵ  ناوی کایە پێکەوە بەند دەکات …)

 بڕوانە Peter Sloterdijk, Sphären. Mikrosphärologie: Band I: Blasen: BD I , Suhrkamp Verlag, s  12

فۆتۆ: ئانیكا هاوسڤۆلف به‌نیازم له‌گه‌ڵ كات و فه‌زا دا ده‌ستو په‌نجه‌ نه‌رم بكه‌م -١٩٩٧ -كایه‌ و بڵقه‌كان
Annika Von Hausswolff؛Attempting to Deal with Time and Space, 1997

کایەکان لەم دیدە فەلسەفیەوە هێڵێکی بازنەییە کەبەچوار دەوری ئێمەدا تەنداروە پڕێتی لەو بۆچون و پارچە بەجێماوانەی یۆتۆبیا و ئازار لەنێوماندا دروستیدەکات، بەجۆریکیتر دەتوانین بڵێین کایەی تایبەتی من وەک ئەو بڵقە ئاوە وەهایە، ئەو کەفە سابونە وەهایە کەپڕێتی لەهەوا و لەنێو بۆشاییدا، وەک ئەو پفکەیە وەهایە کەفووی پێدا دەکەین و ئاو دەبێت بڵق و بەنێو هەوادا یاریدەکات، لەنێو پفکەکەدا ڕەنگان دەبینین لەوانەشە زۆر نەخایەنێت ئەو جادووە وەک هەموو کەفێکی نێو هەوا بتەقێت، بەڵام لەنێویدا ڕەنگی خۆی، دنیای خۆی نمایشکردووە. من هەمیشە لەو بڕوایەدا ژیاوم کەهیچ مێینەیەک توانای ئەوەی نییە ئەو بازنە تایبەتەم ببەزینێت و ببێت بەبەشێک لەدنیای هەوا نشینی بڵقە بازنەیەکانی ژیانم. سەیر نییە سڵۆتێردایک سێ کتێبی گەورەی هەیە لەژێر ناونیشانی سەرەکی (کایەکان) نوسیوە، یەکەمیان بەناوی بڵقەکان، دووهەمیان بەنای گڵۆبۆس (هەسارە)، سێهەمیان کەفەکان.. ئەشق بەڕای من تێپەڕکردنی ئەویترە بۆ نێو کایەی تایبەتی خودەوە لێرەوە لەنێو بازنەی یەکتریدا سوڕانەوەیەک هەیە کەچیتر بیۆگرافیای خۆی مەحکوم نییە بەخۆتەوە، بەڵکو پابەندە بەئەویترەوە. کایەکان چیتر لەنێو پفکەدا بوونیان نییە، بەڵکو وەک دوو پفکە وەهان کەپێکەوە بەنێو هەوادا بەرزدەبنەوە و لەدواجاردا پەرشدەبنەوە.. ئەشق جۆرێکە لەداگیرکردنی کایەی  ئەویتر کەسارتەر ئەویتر بەجەهەنەم تێدەگات .. ئاوەها کایەکان، لەنێو تەنە ئەندازییەکاندا خۆیان نمایشدەکەن، ئەو بازنە سەیرانەی بەدەوری یەکتریدا کێشراون ونایبینین، بەڵام لەجوڵەی سایکۆلۆژیدا بۆ چەند ساتێک گەمەی دیار و نادیاری خۆیان دەکەن…ئاوەها لەژێر ناونیشانی پاراستنی کایەی خۆم، چوارسەدو بیست ویەک کیلۆمەترم  کەمتر لەوە بڕی کە پێویست بوو، دەمزانی نائەقڵانیە ،بەڵام پەلەم بوو بۆ نێو بەرلین، لەم خاكەوە بێئەوەی مەبەستم بێت بەپێجەوانەی خەمی ئەشقەکەمەوە جوڵامەوە،لەوانەیە بۆ ئەوە بیت کەکایەی خۆم بپارێزم ..

 

 

بەرلین و دوو گازگر لەجیهان

بەرلین لەیەکشەمەی  ڕێکەوتی 18.09.2011  دا لەڕۆژیکی تایبەتدا دەژیا، ئەو ڕۆژە رۆژی هەڵبژاردن بوو لەشاری بەرلین، کریست دیموکرات و سەوزەکان و سۆسیال دیموکرات ولیبرالیەکان لەپێشبڕکێی هەڵبژاردندا بوون.. ئەوەی ئەمجارە سەرنجڕاکێش بوو کەلەشاری بەرلین سۆسیال دیموکرات لەپێشەوەی هەمووان بوو، لەبەر دوو هۆ یەکەمیان لەبەر پارێزگاری بەرلین (کڵاوس ڤۆڤەرایت )  کە پیاویکی کراوەیەو و (بەکر عەلی) گووتەنی: بەرلینی پڕکردووە لەکولتور و کراوەیە بەسەر هەمەڕەنگی کولتوری و ئەو هاوڵاتیانەی بەڕەگەز ئەڵمان نین بەڵام بەرلینین، بەمانای بەرلین بۆ هەمووانە… کاندیدی سۆسیال دیموکرات جگە لەڤۆڤەرایت خۆی، لیستی سەوزیش بەهەمان ئاڕاستە کاریان کردووە، گەنجە تورک وبیانیەکان کاندیدی بەرچاویان هەبوو لەسەر لیستی سەوزو  سۆسیال دیموکراتەکان، بەمەش ژمارەیەکی زۆری نەتەوەکانی تر بەتایبەت عەرەب و تورک و موسوڵمانان بەرەو سنوقەکان ڕێگەیان دەبڕی، بەرلین لەو ڕۆژەدا لەبەردەم تاقیکردنەوەی لێبورەدیی و کرانەوە و تۆلەرانس و موڵتی کولتوریدا بوو.. ڕۆژیکی تایبەت بوو  بۆ هەڵبژاردن و جەنگەکانی سیاسەت لەگەڵ ماناکانی ئازادی و کرانەوەدا، بەتایبەت پارتی (چەتەکانی دەریا) کەنوێنەری ئەو گەنجانە ئارناشیست و فەوزەویانەن لەگەڵ ئازادی سێکسوالی و ئازادی مافی دنیای دیگیتال و پەیوەندیەکانی نێت و فراوانبوونی سنورەکانی پەیوەندی مرۆڤەکان لەگەل یەکتریدا بوون بۆ ئەوە کاریان دەکرد. جوانی پارتی چەتەکانی دەریا لەوەدایە، کەئەم پارتە تەواو پێچەوانەی پارتی کریست دیموکراتە موحافزکارەکانە و لەهۆڵی کارگەیەکی داخراودا ئاهەنگی چاوەڕوانی خۆیان بۆ دەرئەنجامەکان سازدا.  ئیدی ئەو رۆژە  بۆ من و بەکر عەلی هاوڕێم  ڕۆژیکی پڕ جوڵە بوو لە فیکر و سیاسەت و زۆرانبازی، ڕۆژیکی مێژووی بۆ   بۆ دیداری بەرنامەکەی سڵۆتێردایک و سافرانسکی..

 

لەشەقامی تورم (تورم شتراسە) من و بەکر یەکترمان بینی، وەک هەموو جارێک بەکر عەلی پڕە لەڕستەی تیژ و سینزم بەرامبەر دنیا، من گووتم هەتا بچینە تەمەنەوە  گاڵتەجاڕتر و (سینیزم) تر دەبین بەرامبەر دنیا، بەکر باسی لەجیاوازی نێوان (سینیزم و کینیزم )ی کرد ، وەک پیشەی خۆی بەحەماسەوە باسی جیاوازی ئەم چەمکەی دەکرد بەوەی کینیزم مانای سەگوەڕییە، سەگانەیە (‌Hundigkeit) بەمانای گازگرتنی سەگەکانە لەئەویتر، بەڵام سینیزمی مۆديرنە  مانای گاڵتەجاڕیی لەگۆشەنیگای هەڵوێست وەرگرتنە لەدیاردەیەک. لەگەڵ نانخواردنماندا لەچێشتخانەیەکدا بەکر باسی ئەوەی دەکرد کەسەرەتا دەبێت چێژ لەخواردن وەربگرین، ئەوسا چێژی مەعرفی…ئاوەها بەکر وەک پیشەی جارانی لەنێو چەمکەکاندا بە ڕۆحێکی کینیزمانە دنیای تەفسیردەکرد . یەکەم شت هەردووکمان بیرمان لێکردەوە سەردانی گۆڕی  (هێگڵ) بوو، پێکەوە بەرەو ناوەڕواستی بەرلین بەئۆتۆمبیلی بەکر بەڕیکەوتین، لەبەردەم گۆڕستانی دۆرۆتێ Dorotheenstädtischer Friedhof   ڕاوەستاین، ئیدی گەڕانمان بەدووی گۆڕی هێگڵدا  پڕی بوو لەقسەکردن و ڕۆحی کینیزمانەی هەردووکمان .

گۆڕستانەکانی ئەڵمانیا و ئەوروپا بەگشتی ، پارچەیەکی هونەرین و مرۆ هەیبەتی مردن دەبینێت لەنێو چەندەها شێوازی جوانی هونەریدا، زیاتر هونەری پەیکەرتاشی و نیوەپەیکەر و بەردهەلکۆڵین و هونەری گوڵ دەبینینی کەهاڕمۆنین لەگەڵ بیۆگرافیای گۆڕەکەدا، لەگەڵ هەڵوێستەکردن لەسەر هەر گۆڕێکدا هەست بەجیاوازی ئەم مردووە دەکەیت لەئەویتر، بەوەی گۆڕەکان وەک ئامادەبوونی تاکڕەویتی و ئیندڤیدوم خۆیان نمایشدەکەن، گۆڕێک لەویتر ناچێت، بەپێچەوانەی گۆڕستانەکانی ئێمە کەزۆربەیان چەترن، یان کێل لەیەکتری دەچن. هونەری کێل و گۆڕهەڵبەستن لەئەوروپادا خاوەن مێژوویەکی دێرینە، لێرەوە گۆڕی ژەنراڵ و پیاوانی دەوڵەتی پڕۆیسی قەبە و خاوەن پەیکەر و لەهەندێکیاندا چواردەر دروان بەپایەی ڕۆمانی زەبەڵاح. بەگشتی ئەوەی من و بەکر تێبینیمان کرد کەفەرمانبەرە باڵاکانی حکومەت لەسەدەی نۆزدەدا گۆڕەکانیان بەهەیبەتەوە دەیانەویست پەلاماری ئاسمانی بەرلین بدەن. پیاوی چاو مۆن و سمێڵ فش وفەرمانبەری سارد وسڕ لەپشت کێلەکانەوە. کەللەسەری پەیکەرەکانیان لەئێمەیان دەڕوانی، بێهودە من و بەکر لەنێو ئەو ونگەیەدا بەدووی هیگڵدا دەگەڕاین. لەم بەینەدا پەستبووین لەناوی ئەم هەموو وەزیر و سیاسیانە کەدوای مردنی خۆیان لەو خەیاڵەدا ژیاون کەگەورەیی وزەبەلاحی و پەیکەریان لەم گۆڕستانە بەناوبانگەدا هەموو ئەو لوتبەرزییە ئۆرۆستۆکراتیە، پڕ بیروکراتیەی دەسەڵاتیان لەنێو مێژوودا درێژدەکاتەوە، بەڵام بێهودە، ئەوەی ماوە فڵان سەرۆک وەزیران و لەتەنیشتیەوە فڵان ژەنڕاڵ، بەڵام کوا کتێبەکانیان، کوا ئەدەبیان، کوا شانۆکانیان، کوا رۆمانەکانیان، کوا ئەزمونەکانیان بەنوسراوی ، کوا سیحری کتێب ، کەهیچ سیحریکی تر نایگاتێ، کوا فەلسەفە؟!  کوا ئەو  ڕۆشناییە مەزنەی نوسین لەدووی خۆی بۆ دنیای ئێمە بەجێدەهێڵێت، ئەمانە کێن جگە لەکۆمەڵیک سیاسی و فەرمانبەر نەبێت، بەژیاندا تێپەڕیوون..بەشێکی گەورەیان بۆ هەیبەتی ژیانی تایبەتی خۆیان پچڕیوە و بەڵام بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی جێگەیان دیار نییە، کەچی دەیانەوێت لەڕێگەی پایە و دینگەی گەورەی گۆڕەکانیان، پەیکەرەکانیان، سەرە مۆنەکانیان، ئەو خەیاڵەمان بهاروژێنن کە ئەمان بەشێکی گەورەن لەمێژوو، گەر میژوو خۆیان نەبن!. هەندێکیان ئەوەندە پایەی گەورەی بەدەوردا تەندراوە ، کەوەک کۆشکیکی بچوک وەهایە بۆ مردوویەک لەو دیوو پایەکانەوە بە مۆنیەوە لەدنیا دەڕوانێت، ئەمە جۆرێکە لەگاڵتەجاڕی دەسەڵات بەمێژوو، یان چاکتر وەهایە بڵێم هەوڵدانە بۆ قۆرخکردنی مێژوو لەڕیگەی گەورەکردنی وێنەوە، لەڕێگەی نمایشکردنی (پۆرترێتی خود) کەجگە لەچەند ڕستەیەک نەبیت لەکتیبەکاندا هیچیتر بەجێ ناهێڵێت، کە فڵان یان فیسار فەرمانبەرێکی گەورەی پڕۆیسیەکان بووە، دەنا وەک هێگڵ نین، وەک فیختە نین ، وەک گۆتە و شیلەر نین، ئەوانە بەهەموو ژیانیان ڕستەیەکن گەر لەکتێبیکی مێژووی فەرمیدا باسبکرێن، بەڵام دەیانەوێت لەم دەروکەتنە نمایشکاریانەی گۆڕستاندا، رۆڵی ئەکتەری سەرەکی ببینین لەژیانی بەرلیندا، بیئەوەی بزانن کەبەرلین بەناوی هێگڵەوە پاپەندە، بەناوی گەورەترین فەیلەسوف کەڕۆح و هوشیاری و مۆڕاڵ و لۆجیک و فەلسەفەی دەوڵەت و مێژووی فەلسەفەی بەئاراستەیەکی وەها پڕسنگدار کردووە، کە کارڵ مارکس وەک هێگلیەکی گەنج  پییوابوو،  بەبێ بوونی فەلسەفەی هێگڵ سۆسیالزم مەحاڵ دەبوو لەدایک بێت، بەبێ یاسای نەفیکردنی نەفی،یەک بەدواهاتنی دیالەکتیکی شتەکان و جیهان مەحاڵە لەوڕستەیەی مارکس تێبگەین کە فەیلەسوفەکان تائێستا جیهانیان تەفسیر کردووە و ئێستا کاتی بیرکردنەوەر لەگۆڕانی هاتووە.. بەمەش هێگڵیەکی گەنج هەنگاویک یتر دەنێت بۆئەوەی تەنها فەرمانبەرە وشکەکانی دنیای سیاسەت و دەوڵەت بەڕێوەنەبەن، بەڵکو ئەوە فەلسەفەیە کەدەبیتە چەتری ڕۆحی و فەلسەفەی دەوڵەتی ، چیتر دەوڵەتی پرۆیسی  بەبێ بوونی کێشی قورسی هێگڵ مەزندە نەدەکرا. ئەوروپا بەبێ رۆحی ئەو چیتر ئەوروپا نییە. پارادۆکس لێرەدایە کەمن و بەکر عەلی هاوڕیم گۆڕی ئەم ڕۆحە فەلسەفیە مەزنە نادۆزینەوە. تەواوی ئەم گۆڕستانە بەکەشێکی سیخنانخبوو لەفەرمانبەری گەورەی دەوڵەتی پرۆیسی. لەو کاتەدا من و بەکر بەدووی هێگڵدا دەگەڕاین، بەدووی ڕۆحی ئەقڵانیەت، دیالەکتیک، بەدووی  دوامەنزڵگای نوسەری کتێبە مەزنەکە (فینۆمۆلۆژیای ڕۆح) دا دەگەڕاین. بێهودە لەنێو ئەو هەموو فەرمانبەرە سەر زلەی سیاسەت و گۆڕی وەزیر و گزیرانەدا وێڵبووین، کوا گۆڕی هێگڵ!،  لەم کێل بۆئەویتر ، لەم پەیکەر بۆ ئەویتر ، لەم کۆشکی فەرمنابەری دەوڵەتی مردوو بۆ ئەویتر.

هەقیقەت و نمایشکاری

 لەو چرکە ساتەدا بیرم لەفینۆمۆلۆژیا دەکردەوە،  بەتایبەت لەوەی کە فینیمۆلۆژیا لەبەشێکیدا هەقیقەت جیادەکاتەوە لەنمایشکاری، هەقیقەت جیادەکاتەوە لەدەرکەوتن، دەرکەوتن وەک بەشێک لەهەقیقەت نەک هەقیقەت خۆی. بەمانای هەقیقەت خۆی لەخۆیدا وەک خۆی لەنێو جەوهەری خۆیدا، لەفینمۆلۆژیادا خۆی نمایشدەکات، نەک نمایشکردنی هەقیقەت وەک خۆی. لەم هاوکێشەیەوە گەشتی من و بەکر بەدووی گۆڕی ‌هێگڵ، گەشتێک بوو بەنێو هاوکێشەی (هەقیقەت و نمایشکاری). ئەوەی  لای من جێگەی سەرنج بوو کەماڕمۆڕ و کێلی گەورە و پەیکەرەکان، دەرکەوتن بوون، نمایشکارانە بوون وەک لەوەی هەموو هەقیقەت بن!. بیرم لەوە دەکردەوە کەفینمۆلۆژیا هەقیقەت لەدەرکەوتن و نمایش جیادەکاتەوە، لێرەوە چەمکی ڕۆحGeis, نێزیکدەبێتەوە لەهەقیقەت، لەیەقین، لەهۆشمەندی. بەڕای هێگل (ڕۆح ئەقڵە بەوەی لەیەقینەوە هەموو ڕیالێکی لەخۆگرتووە و بەرەو هەقیقەت هەڵدەکشێت، بەجۆرێک کەخۆی لەخودی خۆیدایەتی و لەجیهانی خۆیدایەتی و هوشیارە بەجیهانی خۆی …) بڕوانە هێگڵ: فینۆمۆلۆژیای ڕۆح، ل٢٢٨

,S228.: G.W.F. Hegel,  Phänomenologie des Geistes, Meiner Verlag

لەبەشێکی تردا هێگڵ بروایەکی تەواوی بەهۆشمەندی هەیە و دەڵێت (بەڵام ڕۆح واقیعێکی ئەخلاقیە، ڕۆح لەخودی خۆیدا هۆشمەندیەکی ڕاستەقینەیە ..ه.س. پ.ل289)

 

لەفینمۆلۆژیای ڕۆحەوە فێر دەبین، نمایشکاری  لەخودی هەقیقەت جیابکەینەوە، هەقیقەت وەک خۆی پابەندە بەو ئەخلاقە گەورەیەی هۆشمەندی لەسەر بنیادەبێت، ئیدی فینۆمۆلۆژیا شەن وکەوکردنی هەقیقەتە لەدەرکەتە و نمایشکارانی. لەم گۆڕستانەدا نمایشکارانی هەقیقەتێک ئەم ڕووبەرەیان کردووە بەشانۆی خۆیان، لەو مەزندەیەدا ژیاون کەئەمان دەربڕینی هەقیقەتی ئەخلاق و دەوڵەتن. نمایشکردنی ڕۆحی باڵان، لێرەوە ئێمە بەرامبەر ئەکتەرەکان دەبینەوە کەلەدوای مردنیان دەیەوێت نمایشی ئەو هەقیقەتە بکەن، کەئەوان لەنێوەڕاستی مێژوودا بوون، ئەوان لەنێو مێژوودا بوون، ئەوان لەنێو چەقەکاندا بوون. لەو وەهمەدا ژیاون مادامەکی فەرمانبەری باڵای دەوڵەت بوون هەمان حاشیە و قەیتول و ڕەدوکەتووکانیان دوای مردنیان وەها سەیریان دەکەن کە لەژیاندا بوون، بەڵام ئەمە وەهمە جوانەکانی دەسەڵاتە کەهەوڵدەدات لەڕێگەی مۆنۆمێنت و پەیکەرەکانەوە خۆی نمایشبکات. بەڵا ئەوە (خودی هوشیارە) کەهەڵگری ئەو مۆڕالەیە، نمایشکردن  لەهەقیقەت جیابکاتەوە. لێرەوە بەپشت بەستن بەفینۆمۆلۆژیای هێگڵی ئەم پەیکەر و گۆڕە زەبەلاحانە من و بەکری سەرسام نەدەکرد، چونکە دەمانزانی هەقیقەت لەشوێنیکی تر ڕاکشاوە، لەشوێنێکی تر هێگڵ ڕاکشاوە.

سوڕانەوەیەکی بازنەیی سەیر بوو لەدەروازەی گۆڕستانەکەوە تاکۆتایەکەی و دەبوایە بەنێو ئەو هەموو گۆڕە زەبەلاحانەدا تێپەڕبین، تاوەکو گەڕاینەوە نێزیک دەروازەکە. لەپڕێکدا  من و بەکری هاوڕێم کێلی فەیلەسوفی ئەڵمانی (فیختە) و هاسەرەکەیمان دۆزیەوە، کێلیکی درێژکۆلەی لەشێوەی پارامیدی فیرعەونی لوتکەیەکی قووچی هەبوو، لەنێوەڕاستیدا سێبەر و هێڵی گشتی دەم وچاوی فیختەی لەسەر کێشرابوو. بەڕێکەوت لەتەنیشت ئەواندا بەسەر  کێلیکی مەڕمەڕیدا کەوتین، زۆر سادە و ساکار، زۆر بێ فیزو جوان بوو، لەخواریەوە باخچۆکەیەکی گوڵ ڕازاندبوویەوە لەسەر کێلەکە بەژمارەی لاتینی کۆن  ساڵی لەدایکبوون و کۆچی دوایی  نوسرابوو

 (Georg Wilhelm Friedrich Hegel (* 27. August 1770 in ;† 14. November 1831 ))

 

ڕۆح بەمەزنیەوە، بەسادەیەوە خۆی لەنمایشکردن جیادەکاتەوە، ڕۆحی هوشیار بەدنیا، ڕۆحی هێگڵ بەسادەیی وەک فینۆمۆلۆژیایەک، هەقیقەتی خۆی لەنمایشکارانەی مەزنبوون جودا دەکردەوە.. چرکە ساتێکی پڕ هەژان بوو. بێگومان بۆ هاوڕێشم بەکر عەلی کەباسی لەوە کرد چەندە فیکر لەژیانی مرۆڤایەتیدا رۆڵی خۆی دەبینێت، گووتی (سەیرکە هاوڕێم، من و تۆ لەوپەڕی دنیاوە هاتووین، لەشارێک لەنێو کیشوەریکی تر کەئەوروپا نییە، لەجەنگ و ماڵ ویرانی و ئەزمونەکانەوە هاتووین، کەچی هەموو ئەمانە ئاشنای کردووین بەرۆحی فەلسەفی مەزنی وەک هێگڵ، من و تۆ دوای ئەم هەموو ساڵە لەوسەری دنیایە هاتووین دەگەڕێن بەدووی گۆڕی فەیلەسوفێکدا.. ئەمە مەزنی نوسین و فیکرە لەدنیادا ..).  بەهەقەت وابوو، من و بەکر لەوسەری دنیاوە هاتبووین بۆ بەردەم ڕۆحیکی گەورەی سەدەی نۆزدە، ئەو رۆحەی خاوەنی کتێبی (فینۆمینۆلۆژیای ڕۆح)ە ..لەبەردەم کێلەکەیدا فۆتۆمان گرت، بەکر لەتەنیشت باخچەکەوە پاڵکەوت و فۆتۆی ئەوم وەک ڕاکشاوێک لەتەنیشت ڕاکشانی جەسەتەی ژێر گڵی هێگڵ فۆتۆگراف کرد..ئاوەها من و بەکر بەسەرە لەتەنیشت کێلەکانەوە فۆتۆمان دەگرت و بەختەوەر بووین کەئەم چرکە ساتانەی چاوەڕوانی بەرنامەکەی سڵۆتێردایک و سافرانسکی لەم گۆڕستانەدا بەسەر دەبەین.

 

 

بێرتۆڵد برێخت لەنێو فەوزای فەیلەسوفەکاندا       

لەبەرامبەر گۆڕی هێگڵ لەباخچەیەکی لاکێشەیی و لەپەنا دیواری گۆڕستاناکەوە دوو گاشە بەرد بەتەنیشت یەکەوەن، بەردێکیان گەورەترە لەویتر، یەکەمیان بەگەورەیی لەسەری نوسراوە (بێرتۆڵد برێخت) و مەترو نیوێک دوور لەبەردەی یەکەموە و بەتەنیشتیەوە بەردی دووهەم لەسەری نوسراوە ( هیلینا ڤایگل) هاوسەری برێخت. ڕێکەوتیکی سەیر بوو بۆ هەردووکمان کەگۆڕی ئەم مارکسی لینینیە شانۆکارە لەبەرامبەر  گۆڕی هێگڵ بێت،. کۆی ئەم چەند مەتر چوارگۆشەیەی گۆڕستانە بەناوبانگەی بەرلین  Dorotheenstädtischer Friedhof (دۆرۆتێن شتێتیشە فریدهۆف)  جیاوازیەکی گەورەی هەیە لەکۆی گۆڕستانەکە، هەروەک ئەوەی هونەر و فیکر بیانەوێت خۆیان لەتەواوی دونیا جیابکەنەوە، جیاوازیەکانی خۆیان نمایشبکەن، لێرەوە چەمکی جیاوازی چەمکێکە لەگەڵ چەمکی (شوێن / Raum) و (زەمەن / Zeit)  ئامادەگیەکی سەیری هەیە. لەوانەیە ئەمە ئەم ئاماژەگاراییەی و سیمۆلۆژی  شوێنەکان بێت، بەوەی شوێنەکان خاوەنی  ئاماژەگەری خۆیانن، بێگومان گەر لەڕوانگەی بنەماگەرییەکان (شتروکتالیزم / بنیەویەکان/ بنەماییەکان) سەیری بکەین ، بەوەی لەنیوان ئاماژەو ئامژەبۆکراودا فەزایەکی تایبەت خۆی ڕادەکێشێت، لای سڵۆتێردایک ئەو فەزا ئەندازییە بە(بوار / کایە  Sphäre) ناودەبرێت، لەسیمۆلۆژیادا ئاماژەکانی ئەم نێو فەزایە خویندنەوەیەک بۆ کۆی پەیوەندییە کۆمەڵایەتی دەسەڵاتخوازی و ئیرۆتیکیەکانی کۆمەڵگە و ئیندیڤیدیوم. بەدیوێکی تردا  گەر لەڕوانگەی هایدگەرەوە سەیری زەمەن بکەین و پابەندی بکەینەوە بەشوێن، لەدواجاردا بەبوونی گۆڕەکانی هێگڵ و فیختەو برێخت لەیەک شوێندا، ئەو سەرسامیەمان لەلا دەهاروژێت کەلەم چەند مەتر چوارگۆشەیەدا تەواوی ئاماژە و زەمەن، شوێنێک لەشوێنێکی تردا جوادا دەکاتەوە، هەر وەک ئەوەی لەنێو هەناوی هەموو شوێنێکدا شوێنی دیکە لەدایک دەبن، بەمەش پەیوەندیەکی دیالەکتیکانە هەیە لەنێوان نێوەندەکانی نێوان گۆڕی هێگڵ و فیختەو برێخت، کەلەنێزیک یەکەوەن و من خەیاڵی ئەوەم دەکرد، کەئەم شوێنە خاوەنی سنوری خۆیەتی، خاوەنی یۆتۆبیای خۆیەتی، خاوەن فۆرمی خۆیەتی، خاوەنی زەمەنی خۆیەتی. ئەم پەیوەندیە لەنەبینراودا دەسوڕایەوە و بینراویش ئیلهام بەخشی بوو. لەنێوان ئەم سێ گۆڕەدا نۆرمەکانی هونەر و فەلسەفە  بەنەبینراوی خۆیان نمایشدەکرد، بوارێکی تایبەت وەک بڵقێکی نێو هەوا سەمای خۆی دەکرد، وەک نەبینراوێک لەنێوان من و بەکردا دەهاتن و دەچوون. لەوساتەدا بیرم لەشانۆی برێختی دەکردەوە و لەبەر خۆمەوە گووتم: برێخت لێڕشدا دووفەیلەسوفی لەبەردەم خۆیدا کردووە بەئەکتەر، برێخت ئەم چەند مەتر چوارگۆشەیەی کردووە بەڕووبەری شانۆ، ئەمە ئەو سیمۆلۆژیزەدەکردنی(سیمۆلۆژیکردن) شوێنە، لەشوینیکی بنیراوەوە بۆ شانۆیەکی نەبینراو، لەدیارێکی هەبوو ڕیاڵەوە بۆ نەبینراوێک، بۆ شانۆیەکی خەیاڵبۆکراو.. بەهەقەت وایە چونکە وام هەستدەکرد کەسەرجەم ئەم شانۆیە، تەختە شانۆیەکی نەبینراوی برێختیە و هێگڵ و فیختە ئەکتەری نمایشاکران و برێخت بەخۆی و سیگارە کوبانەکەیەوە وەک دەرهینەرێک چاودێریان دەکات.

چەمکی (جیاوازی / ) چەمکێک بوو ، نمایشکردنی لە هەقیقەت جیادەکردەوە، ڕۆحی هێگڵ بەقورسایی مەعریفی خۆیەوە بەسەر هەمووندا دەسوڕایەوە..من و بەکر سەرسام بووین بەسادەیی گۆڕەکەی برێخت کەتەنها بەردێکە و ناوی ئەوی لەسەر نوسراوە، سەرسام بەسادەیی و بێ فیزی هونەر و فەلسەفە لەبەرامبەر نمایشکارانەی  بەزۆر سەپێنراوی سیاسی و فەرمانبەرە مردووەکان. ئەوان تەنها ئەو ناوەنەن لەگەڵ خوێندنەوەیاندا چەند مەترێک دوور لەگۆڕەکانیانەوە لەبیر دەکردێن، بەڵام هێگڵ و فیختە و برێخت ئەو ناوانەن لەنێو ڕۆحی خۆیان نمایشی خۆیاندەکەن.

 

 

ڕۆحی جیهان لەسەر ئەسپە

ساڵی ١٨٠٦ هێگڵ سه‌یری ناپلیۆن ده‌كات كه‌وه‌ك داگیركارێك له‌شاری (یێنا ) به‌سه‌ر ئه‌سپه‌كه‌وه‌یه‌تی ، له‌جیاتی بێزاری ده‌ڵێت : ڕۆحی جیهان له‌سه‌ر ئه‌سپه‌
Wletgeist yur Pferde
-هێڵكاری ماگازینی هاپرپه‌ر ١٨٢٥-بڵاویكردۆته‌وه‌

لەو چرکە ساتەدا دەستەواژەیەکی هێگڵم بیر کەوتەوە کەبۆ هاتنی ناپۆلیۆن پۆنابارت گووتبووی :ڕۆحی دنیا لەسەر ئەسپە…لە چرکە ساتەدا ئە ڕستەیەم هەڵگێڕایەوە بەوەی،  ڕۆحی نوسەر  لەسەر ئەسپی جیهانە… سەرسامی هێگڵ بەشۆڕشی فەڕەنسی لە 1789، بەڕووخانی سوستێمی پاشەیاتی و دامەزراندنی کۆماریەت، سەرسامیەکی بێ وێنە بوو، وەک هەموو فەیلەسوفێک کەئازادی مرۆڤ چەقی بیرکردنەوەیەتی، هێگڵ سەرسام بوو بەڕووخانی بەندیخانەی گەورە باستێل، نۆرمەکانی وەک ئازادی و یەکسانی و برایەتی، نۆرمەکانی ڕۆشنگەی بوون لەسەر شەقامەکانی پاریس هاواریان بۆ ئازادی دەکرد، بۆ یەکمجارە فەلسەفە ئاوەها بەهەموو قورسایی خۆیەوە ژیانی کۆمەڵگە بەو شێوە  ڕاستەوخۆیە کاریگەر بکات. هێگڵ لە ناپلیۆن پۆناپارتدا (ڕۆحیکی جیهانی Welt- Geist) دەبینی کەدەیەوێت بەهاکانی ئازادی لەسنورەکانی فەڕەنسا پەخشبکاتەوە بۆ هەموو جیهان، بێگومان جیهان لەو چرکەساتە ئەوروپایەدا کەڕۆشنگەری لەئاسمانیدا گەمەی خۆی دەکرد و سوستێمە فیۆدال و ئۆرستۆکراتیەتی ئەوروپایی و دەسەڵاتی کڵێسای لەپیرۆزیەوە دابەزێنرابوونە سەر ئاستی پرسیار و لێپپێچینەوە  و گومان لەڕەوا بوونیان..بەڵام چەندەحەماسی فەیلەسوفان سەیرە کاتیک لەنێو دنیای ڕیاڵدا بەدووی ئیدۆلەکانی خۆیاندا دەگەڕێن، وێنەیەک بۆ خۆیان پێکدەهێنن کەتەورەکانی دەسەڵات و زۆر جاران خوێنەران بەرەو هەڵە تێگەیشتن دەبات، هێگڵ لەو چرکەساتەدا کەناپۆلیۆن دەبینێت لەسەر ئەسپێکە، بەشکۆوە لەهەوادارنی خۆی دەڕوانێت، لەو چرکەساتە پڕ حەماسەدا ناپلیۆن خۆی وەک خۆی،  جێگەی سەرنج نییە بۆ هێگڵ ، بەڵکو ئەوەی لە جەستەی ناپلیۆنەوە خۆی نمایشدەکات سەرنجڕاکێشترە، ئەمە یۆتۆبیای ئەوروپایەکی پڕە لە نۆرمەکانی ڕۆشنگەری، ئەقڵانیەت، دابەشکردنی دەسەڵات، برایەتی، یەکسانی و دادپەروەری…لەم ڕۆشناییەوە ڕووخانی بەندیخانەی باستێل، دروستبوونی پەڕلەمان، بوونی کەسانی وەک ڕۆپسپێر و مارا و زۆریتر لەنێو ئەو شۆڕشەدا، فەیلەسوفیکی وەک هێگڵی سەرسام کردبوو. ئەوروپا لەبەردەم دووبارە لەدایکبوونەوەیەکی تردا بوو، گەر بەهەقەت لەدوای ئانتیکاوە جارێکیتر لەدایک نەبووبێتەوە. وێنەی ناپلیۆن وێنەی ئەو ڕۆحەی جیهانە بوو، ڕەمزێک بوو بۆ ڕۆحێک کەلەسەر ئەسپێکەوە دەیەوێت جیهان بگۆڕێت، تەنها دەسەڵاتیکی سیاسی و سوپایی نییە ، بەڵکو لای هێگڵ نوێنەرایەرایتی ڕۆحیکی لەدایکبووی نوێیە لەپشتیەوە ڕۆشنییەکانی ڕۆشنگەری وەستاوە..بەڵام زۆر زوو پڕنسیبەکانی شۆڕشی فەڕەنسی دەبێتەوە بەشەڕی دەسەڵات و ئیدی جارێکیتر سیاسەت بیرو یۆتۆبیاکانی ناموراد دەکاتەوە …بەڵام ئەمە لەم چرکە ساتانە کەم ناکەتەوە کەفیکر و یۆتۆبیا لەگەڵ ڕەمزەکانیدا لەگەڵ خۆیدا دەیهاروژێنێت، ئیدی زۆر جار ڕەمزەکان لەکەسێکدا کۆدەبێتەوە، خەونەکان لەیەک کەسدا خۆیان بەرجەستە دەکەن، لەشوێنێک و ساتەوەختیکی دیاریکراوە، لەو چرکە ساتەدا مێژووی کەسی و یۆتۆبیای کەسی  هەوڵدەدات دنیا بکات ئیدیالیک کەخۆی دەیەوێت نەک وەک ئەوەی خۆی هەیە، لەم لەرزینەدا جۆریک لەهۆشمەندی هەیە کەدەرکپێکردنی جیهانە لەڕێگەی خودەوە، بەسەبژێکردنی، بەسوبێکردنی، بەخودگەراییکردنی دنیا دەستپێدەکات..

لێرەەوە من لەگەڵ (هانزیۆرگ ڤاگنەر)  یەکدەگرمەوە کەدەربارەی ئەو چرکە ساتەی هێگڵ دەڵێت; (من ئەوەم لەلا ڕوون و ئاشکرایە کەئەو دەستەواژەیەی فەیلەسوفێک (هێگڵ) لەلای من وێنەیەک پێکدەهێنێت، بەڵام کاریگەری هەیە بۆ نماشکردنی وێنەک، لەگەڵ ئەوەشدا وێنەیەکی جیاوازتر لەگەڵ خۆیدا ڕادەکێشێت..)   بڕوانە:

Hansjörg Wagner:  Grafische  Kunst  – Internationale  Zeitschrift  für  Buchkunst  und Graphik, Edition Curt Visel, 59/2.Heft 2002

.من لێرەدا لەگەل ئەو وێنەیەدام، وێنەیەکی جیاوازتر لەوەی کەهەیە بەوەی چاوەڕوانیەکانم لەهێزیکی سیاسی، لەکاریزمایەک پڕدەکەین لەئیدۆلەکانی خۆمان، هەمووان ئەو چرکە ساتە هێگڵیەمان هەیە، کەمەزندەمان کردووە سەرکردەیەک ڕۆحی جیهانیکە لەسەر ئەسپ، بەڵام لەدوایدا هاوکێشەکانی دەسەڵات ئەو دەستەواژەیەی بەشیوەیەکی تر قڵپ کردۆتەوە.. ئیدی لەنێوان دنیای نوسین و دنیای دەرەوەدا ئەم چرکە ساتە پڕ نوشتی و هەژانە خۆی ڕادەکێشێت.

 

ماڵێ برێخت  

ماڵی برێخت خانویەکە لە شەقامی (شاوسێ شتراسە Chausseestraße 125 ) خانویەک لەحەوشەیەکی بچوک و جوانەوە بۆی دەچیت، لەو ڕۆژەدا بارانێکی نەرم دەباری، من و بەکر وامانهەستکرد کەخانوەکەی برێخت داخراوە، لەبەرئەوەی ڕۆژی هەلبژاردن بوو، جگە لەوەش ڕۆژی یەکشەمە بوو. ئەوەی سەرنجی راکێشام ئەو قادرمە بچوکە بوو کەهەڵدەکشا بەرەو دەرگای خانووکە ودەیڕوانیە سەر حەوشەکە، لەسەر پێپلیکانەکانی دانیشتم و سەیری هێمنی ئەو حەوشە جوانەم کرد، گەڵای درەخت و مێزو کورسی تەڕبوو کەلەهۆفەکدا (حەوشەکە) دانرابوون، بێدەنگیەک ، خامۆشیەک، جۆرێک لەئەتمۆسفیریکی/ کەشێکی سەیر باڵی بەسەر هەردووکماندا کێشابوو، پێدەچوو ئەوە جادووی (بێرتۆڵد برێخت) بێت بەسەرمانەوە، هەیبەتی ڕیالزمانەی ئەو بێت کەهەردووکمان من و بەکر لەهەشتاکاندا پێی سەرسام بووین…تاکە شانۆیەک کەلەهەشتاکانی سلێمانی زیاتر خەڵکی لەخۆی کۆدەکردەوە شانۆی برێختی بوو، شانۆی برێخت فۆرمی زاڵی ئەو شانۆیە بوو، کەهێزیکی سەیری دەبەخشی بەخەباتی ئێمە لەدژی فاشیەتی بەعس و هێڵە پان عەربیزمەکەی، شانۆی برێخت ئا لەوێدا لەو خاڵە پڕ قەیرانەدا ئامادەبوو، کەبرینەکانی نەتەوە دەمیان کراوەبوو. لەوێوە برێخت ئیلهامبەخشی شانۆی گەلان بوو لەخەباتیاندا لەپێناو ڕزگاری و ئازادیدا. لەوانەیە ئێستا و لەم سەردەمی پۆست مۆدێرن و پۆست کاپیتالیزمەدا کاتێک کەنۆرمەکانی وەک خەباتکردن و سۆڵیداریتی و چینی چەوساوە و شۆڕشکردن بەگشتی گەڕابێتەوە دواوە لەفەرهەنگی رۆژانەدا، بەڵام لەوسەردەمەدا بەشێکی گەورە بوو لەژیان، جیهان دابەشبوو بەسەر دوو سەربازگەی وەهمیدا چەوساوەکان و چەوسێنەرەکان، کرێکاران و بۆرژوازی، کاپیتالیزم وسۆسیالزم، لەگەڵیشیدا بەرلین ئەڵمانیای کردبوو، بوو بەدوو بەشەوە، ڕۆژهەڵاتی سۆسیالزمی کەبە(دی دی ئێڕDDR) ناسرابوو لەگەڵ دیوەکەی ڕۆژئاوا، کەدیوە سەرمایەداریەکەی بوو، جیهان لەنێو وەهمەکانی خۆیدا، عوسابیانە نمایشی خۆی دەکرد، ئێمەش ئەو زەمەنە خۆمان لەبەرەی گەلانی خەباتگێڕ لەدژی داگیرکردن دەبینیەوە. لەبەرئەوە ئێمە لەنێو کایەکانی ئیدۆلۆژیای مارکسیدا خۆمان دەبینیەوە، پڕۆتاگۆنیستی (پاڵەوان) دیاری لەبواری شانۆدا بیرتۆڵد برێخت و شانۆی مەلحەمی بوو. لەشانۆی برێختدا  گێڕەوەی سەرەکی دنیای تەفسیر دەکرد ،بێگومان بۆئەوەی بیگۆڕێت، گێڕەوەیەک فیگوریک بوو بۆ پێکهینانی هۆشمەندی. بۆنمونە لەشانۆی (تەنەکە)ی نوسەری کورد (یەشار کەمال) کەشانۆکار (حەمەڕەشید هەرەس) ڕۆڵی گێڕەوەی سەرەکی تیدا دەبینی، کێشەی جوتیاران، بیروکراتیەت، فیودالیەتی بۆگەنبوو، لەڕێگەی جار جارە دەرکەوتنی ئەکتەری سەرەکی گێڕەوە بۆ سەر شانۆ کۆی ئەو هاوکێشانەی ڕووندەکردەوە. نابێت ئەوە لەبیر بکەین کەبرێخت وەک شانۆکارێکی مارکسی لینینی، بڕوایەکی قوڵی بەوە هەبوو، کەدەبێت  شانۆ ڕۆڵێکی هۆشیارکردنەوەی چینایەتی بێت، چینی کریکاران و زەحمەتکێشان لەڕێگەی شانۆوە ئەو هۆشیاریە گەورە وەدەست دێنن، کەبۆ خەباتکردنیان لەپێناو دواڕۆژیکی ڕووندا ، لەپێناو گەیشتن بەسۆسیالزم وەک خەونیک بۆ یەکسانبوونی مرۆڤ لەبەرامبەر یەکتریدا، لەبەرامبەر نان و دابەشکردنی کار بەیەکسانی و خۆشگوزەرانی و ئازادیدا. برێخت لێرەدا (شانۆی ئیپیکی) یان ناسراوە بەشانۆی مەلحەمی، لە بیستەکانی سەدەی بیستەوە لەگەڵ  ئیرڤین پیسکاتۆر Erwin Friedrich Max Piscator   دامەزراند. دیارە جیاوازی شانۆی مەلحەمی لەوەدابوو،  کەبەئاشکرا لەدژی شانۆی ئارستۆتالی کاریکرد.  لەشانۆی ئەرستۆتالیسدا، نمایشی شانۆیی وهێڵی درامی لەپێناو ئەوەدایە کەسۆزداری (Katharsis/Gefühle/Emotionen ) بجوڵێنن لەدەروونی بینەردا، لەم شانۆیەدا ڕووداوەکان لەدواجاردا بەکارەسات، بەتراژیدیای کەسی کۆتایی دێت، ئەوەی لەشانۆی ئارستۆ تالیسدا جێگەی ڕەخنەی برێخت بوو ، ئەوەیە کەئەم شانۆیە وەهم(Illusion  ) لای بینەری شانۆ دەجوڵێنێت، بەڵام لەدواجاردا ئەم شانۆیە دەیەوێت بڵێت کەدنیا هەر وەها وەک خۆی دەمێنێتەوە، هەر وابووە و هەر وەهاش دەمێنێتەوە، دڵدارەکان بەنامورادی دەمرن و کارەساتەکانیش قەدەری مرۆڤ لەگەڵ خۆدا دەهێنێت و دەبات. ئەمە قەدەریەتی مرۆڤە لەنێو درامای خۆیدا، مرۆڤ بەردەوام لەنێو کارەساتدا دەژی و کۆتایی پێدێت. بەپێچەوانەی ئەمەوە، برێخت لەشانۆی ئیپیکیدا ( پاڵەوانبازی/ ئەفسانەیدا) چەندەها دیمەن نمایشدەکات، چەند دیمەنی و فرەبابەتی یەکێکە لەسیفەتە سەرەکیەکانی شانۆی برێختی. شانۆی ئارستۆتالیسی داخراوەو لەیەک دیمەن و دراما پێکهاتووە، لەشانۆی برێختدا ژیان بەپڕوا و پڕی لەسەر تەختەی شانۆ خۆی نمایشدەکات، ژیانیک پڕ لەزۆرانبازی ، ئەشق ، خەباتکردن و چوونە نێو کێشمەکێشەکانەوە، جیابونەوە لەئازیزان و ئازار چەشتن، گەڕان بەدووی ناندا و خەباتکردن بۆ خۆشگوزەرانی، بەگشتی ژیان بەپڕاوپڕی خۆیەوە لەشانۆی برێختیدا گەمەی خۆی دەکات. گرنگترین چەمکیش شانۆی برێختی دەیەوێت لەلای بینەری شانۆکەی ئامادەی بکات ، چەمکی  جیاکردنەوە و دابڕانە (Verfremden )، لەشانۆی برێختیدا هەوڵدەدێت ئەو تەوژمە سۆزدارییە لەبینەردا بکرێت بەبیرکردنەوە و لەدواجاردا ئامانجی ئەوەیە ببێت بەکردار و ڕۆڵی هەبێت لەپێکهینانی  هۆشمەندەیەک بەرامبەر جیهانی هەبوو. برێخت سوودی لەمچەمکی (نامۆبوون )  وەرگرتووە،  نامۆبوون لەچەمکی فەلسەفی کارڵ مارکسدا دابڕانی مرۆڤە لەبەرامبەر دنیای دەرەوەی خۆی، لەبەرامبەر کارەکەی ، لەبەرامبەر ژیان. مرۆڤ نامۆیە بەکارەکەی ، مرۆڤ نامۆیە بەجیهانی چواردەورو بەری، بەخۆی لەدواجاردا. لێرەوە هۆشمەندی مرۆڤەکان بۆ شۆڕشکردن، بۆ هوشیاریان بەتراژیدیای کەسی خۆیان دەستپێدەکات. لای مارکس نامۆبوون سەرەتایەکە لەنێگەتیڤیەوە دەڕوات بۆ پۆزۆتیزم، لەنەرێتیەوە بۆ ئەرێتی، لەشکستیەوە بۆ هۆشمەندی و هوشیاری. کەواتە ئێمە لەبەردەم چەمکی نامۆبوونداین کەلەئەدەبی برێختدا ناوەڕۆکی دابڕانی ئەم نامۆبونە بەکاردەهینێت لەشانۆدا و ئەم چەمکەی مارکس دەبێتە تەکنیکی شانۆی برێختی، بەوەی ئەویش وەک مارکس دەیەوێت دەنیای دابڕانی مرۆڤ لەکارەکەی و هەژاربوون نەکات بەنامۆبونێکی ئەبەدی، نەیکات بەوەی دەبێت مرۆڤەکان هەروا ژیاون و هەرواش لەنێو تراژیدیادا دەمێننەوە. ئەو دابڕانە دەبێت لەخودی بینەری شانۆ ونمایشەکەشدا ڕووبدات، بەمانای دەبێت شانۆ لەچەندەها هۆکار دروست بێت کەپێکەوە گەمەی خۆیان بکەن، تەنها یەک ناوەڕۆکی نییە، یەک دراما نییە کەبۆ نمونە گەشتی ئاشقەکانە لەنێو دنیای نامورادیدا، پاڵەوانبازی بێوینەیە لەنێو دنیایەکی ناشریندا، بەجۆریک کەبینەر لەگەل دیمەنەکاندا تیکەڵ بیت و سۆزداریەک و هەڵچوونیکی سۆزگەرایی لەگەڵ نمایشەکەدا هەبێت، لەدواجاریشدا ڕازی بێت بەقەدەری پاڵەوان. بەپێچەوانەی ئەم شانۆ ئەرستۆ تالیسیەوە، شانۆی برێختی لەپڕێکدا ئەم دابڕانە دروست دەکات لەنێوان بابەتی نمایشکراو و خوێنەردا لەڕێگەی گێڕەوەی سەرەکیدا.  گێڕەوە لەپڕێکدا خۆی دەکاتە سەر شانۆ و لەنێوان دیمەنەکاندا تەفسیری ڕووداوەکان دەکات، کۆمێنتاردەدات، قسەدەکات و نایەڵێت قەدەریەت بێتە نێو دنیای شانۆوە، بەڵکو کاراکتەرەکان شیدەکاتەوە. تەنانەت لەڕێگەی هۆکاری ترەوە، بۆنمونە لەڕیگەی کۆرسێکەوە،  نیشاندانی دۆکۆمینتار و زۆر تەکنینکی ڕوونکردنەوە تەکنیکی شانۆ گەمەی خۆی دووبارە دەکاتەوە، لەپێناو نیشاندانی دابڕان لەنێوان بینەر و ڕووداو و گێڕەوەدا ، بەمەش فەزای شانۆ دەبێتە فەزایەکی شیکردنەوە و قسەکردن و دوور لەقەدەریەت نمایشەکە بەڕیوە دەچێت ..

بەکورتی گەر شانۆی ئەرستۆتالیسی لەسەر جوڵاندنی سۆزداری بینەری شانۆ  دامەزرابێت ، ئەوا برێخت دەیەوێت دیالەکتیک و ئەقڵانیەتی هێگڵی و هۆشمەندی  مارکسیانە بینەر بجوڵێنن. ئیدی  لەجیاتی سۆز ئەقڵانیەت، ئەمە ئەو دروشمەیە کەتەکنیکی نامۆبون و دابڕان لەشانۆی برێخیتیدا کاری لەسەر دەکات.. برێخت دەڵێت: (دیمەنیک یان کارکتەرێک نامۆبووە مانای ئەوەیە ئەم کاراکتەرە زیاتر بڕواهێنەرە و مرۆ پێی سەرسام دەبێت و هەوڵدەدات زیاتر زانیاری دەربارەیەوە بزانێت…نامۆ بوون مانای مێژووگەراییە، ڕووداوەکان وکەسەکان هەموویان  ئەبەدی و قەدەری نین، بەڵکو لەنێو دنیای ڕیاڵی ئێمەدان …)

بڕوانە: برێخت: کارە کۆکراوەکانی لەبیست بەند،بەندی پانزە، لەبەندی پانزە، ل٣٠١

 Bertolt Brecht, Gesammelte Werke in 20 Bänden. Frankfurt a. M. 1967, Band 15, S. 301

   برێخت هەمیشە بروایەکی سەیری بەئەقڵانیەت هەبوو، وەک مارکسیەک دیالەکتیکی هێگڵی و ڕۆحی ئەقڵانیەت بنەمای ئەو هۆشمەندیەن بەدنیا، کەسوستمێک بونیاد دەنێت بۆ دواڕۆژیکی یەکسان. ماڵی برێخت زۆر دوور نییە لەگۆڕستانی دۆرۆتێ کە هێگڵ و فیختەی لێ نێژراوە و لەدواجاریشدا وەسیەتی خۆی ئەوە بووە لەبەرامبەر هێگڵ بەخاکی بسپێرن. ئەم خانووە زۆر دوور نییە لە شانۆکەی خۆی بەناوی گروپەی بەرلین   Berliner Ensemble  ئەو شانۆیەی برێخت لەدوای جەنگی جیهانی دووهەم لەدوای گەڕانەوەیدا لەمەنفادا لەبەرلین دایمەزراند. ئاوەها برێخت خانوەکەی لەنێوان گۆڕی هێگڵ و  شانۆکەی خۆیدا بوو.

برتۆڵد برێخت و هیلینا ڤایگل
برتۆڵد برێخت و هیلینا ڤایگل

ماڵێکی سەیرە برێخت لەمانگی ئۆکتۆبەری    1953 تێدا ژیاوە تاوەکو مردنی لەهەمان خانوودا لەچواردەی ئاوگۆست 1956. من ئەم ماڵەی برێختم (بەماڵێکی غەمبار) وەسف کرد، ئەمە لەکاتێکدا بوو بەسەر قادرمە تەسکەبەرەکاندا سەردەکەوتینە سەرەوە، نابێت ئەوە لەبیر بکەم کە لەچوونە ژوورەوەماندا بۆ ماڵی برێخت، بەدەستە ڕاستدا بەرامبەر هۆڵێکی فراوان بووینەوە، تێدا سکرێنێک دانرابوو لەدیواری  بەشی باکوردا بیۆگرافیای  برێخت و هەروەها بیۆگرافیای (هێلینە ڤایگل ) هاوسەری برێخت هەڵواسرابوو، بەڕستەی کورت و چڕ، زنجیرە ساڵی لەدایکبوون و گەشەکردنی ژیان و مەنفا و شانۆی هەردووکیانیان نوسیبۆوە، خوێنەر دەیتوانی بەکورتی کۆی دیمەنی بیۆگرافی ئەم دوو هونەرمەندە بناسێت، هێلینا ڤایگل ئەو سێبەرە نادیارەیە لەپشت کارەکانی برێختەوە، هاوسەریک کەقورساییەکانی ڕۆژانە ژیان و ڕۆتینی لەکۆڵ برێخت دەکردەوە، نابێت ئەوەشمان لەبیربچێت کەهیلینا ڤایگل تاوەکو ساتەکانی پێش مردنی، بەنەخۆشی لەسەر تەختەی شانۆ نمایشیکردووە، هیلینا و برێخت دووکەس بون هەنگاوەکانی خۆیان  لەم ماڵە تاریکەدا بەسەر قادرمەکاندا جیهێشتبوو. 

کە بەقادرمەکاندا سەرکەوتم هەستمکرد خانووەکە بچوک دەبێتەوە، تەنگەبەر و چوونە ناویەکێکی سەیر لەخۆیدا فۆرمدەکاتەوە، هەروەک ئەوەی جیهان لێرەوە لەقاتی یەکەمەوە بەرەو دنیایەکی تر ڕاپێچمان بکات، ئاوەها هەستم بەغەمباری هونەرمەند دەکرد لەبەرامبەر گەشبینی فەیلەسوف، بەپێجەوانەی منەوە، یان لەوانەیە من وامهەستکردبێت، بەکر ئەو شوێنەی وەها نەدەبینی، قادرمەکان لاریەکی سەیریان تێدا بوو، جۆرێک لەهەڵکشان بەرەو سەرەوە، جۆریک لەتاریکی، ئەمەش جادووی ئەم خانووە بوو کەبرێخت تاکۆچی دوایی ژیانی تێدا بەسەر بردووە.

لەقاتی یەکەمدا برێخت ژیاوە لەقاتی دووهەم هیلینای هاوسەری، هەردووکیان دووکیان دوو دنیای تایبەتیان هەبووە بەخۆیان، تەنانەت ژووری نوستنی برێخت قەڕەوێڵەیەکی تەنها و یەک نەفەرییە، لەتەنیشتیەوە مێزیکی بچوکی شەوانە، هەرچی قاتی یەکەم هەیە ئاسەواری برێختی پێوەیە نەک ژیانی هاوسەری، برێخت وەک ڕەبەنێکی ئەبەدی کەتەنها هاوسەری شانۆکەیەتی، بروای جیگیرێتی بەخەباتکردن لەپیناو سۆسیالزمدا. برێخت لەسەرێکی ترەوە لێی بڕوانین وەک هەموو داهینەرێک تەنیا و تەنیا کەوتەیە، وەک خودایەک لەنێو خەڵقکردندا تەنهایی دەبێتە ژیانی یەکەمی، ژیانی دووهەمیش لەبگرەو بەردەدایە، ژیانی دووهەم ڕۆژانە ژیانە کەنوسەر لەتەنهاییەکانی دەردەهینێت ولەزۆر کاتدا بێزاری دەکات، بەڵام خودایە برێخت خاوەنی بەختێکی گەورە بوو کەهاوسەر و هاوڕێیەکی تەمەنی وەک (هیلینا ڤایگل) قەرەباڵغی دنیای دەرەوەی لەکۆڵ دەکردەوە، لەپێداویستی ماڵەوە بیگرە تادەگاتە ڕێکخستنی  دانیشتنەکانی لەگەڵ ڕۆژنامەنوسان و سیاستمەدار و ڕۆشنبیران. هێلینا هاوسەرێکی هۆشمەند، سەرسام بەکارەکانی برێخت، سەرسام بەداهێنەر وەک خواوەندێک ، نەک هەر لەکاتی ژیانی برێختدا خزمەتی برێختی کرد وەک داهێنەریک، بەڵکو لەدوای کۆچی دامەزرینەری شانۆی مەلحەمی (شانۆی ئیپیکی) ، خانوەکەی برێخت دەکات بەمۆزەخانە و دەبێتە پارێزەرەی ئەرشیفی گەوەرەی برێخت کەتائێستا سەرچاوەیەکی گرنگە بۆ تێگەیشتن لەشانۆی مەلحەمی. هێلینا ئەو سێبەرە  بوو کەئەشقی خۆی بۆ برێخت، لەکارکردندا بۆ برێخت و شانۆی برێختدا ڕەنگی دەدایەوە، ئێمەی ئاشقانی شانۆ دەبیت پێش ئەوەی سەرسام بین بەبرێخت، دەستبخەینە سەر دڵمان بۆ ئەو سێبەرە میهرەبانەی بەهێزیکی گەورەوە لەپشت برێختەوە وەستابوو، سێبەری ڕۆحی ئافرەتێک بڕیاریداوە خودایەکی نێو ئەدەب و شانۆ بکاتە هاوسەر و هاوڕێی خۆی. سەیر نییە هیج بیۆگرافیایەکی برێخت نییە بەبێئەوەی لەگەڵشیدا بیۆگرافیای هێلینا ڤایگل باس نەکرێت، لەگەڵ برێختدا هێلینا ئامادەیە، لەگەل باسکردنی هێلینا، برێخت ئامادە دەبێت.

 

برێخت وەک خودیکی مەشقکار

 

 من و بەکرعەلی چووینە ژوورە گەورەکەی نوسین و کاری برێخت، ژوورەکە پەنجەرەی گەورەی تێدابوو کەدەیڕوانیە سەر گۆڕستانەکەی هێگڵ و فیختە و خۆی. لەتەنیشت پەنجەرەکەوە مێزیکی نوسین، ئامێریکی تایپی لەسەر بوو، من برێختم دەهاتە بەرچاو کەبەیانیان زوو لەبەردەم پەنجەرەکە ڕادەوستێت، لەتەنیشت پەنجەرەکەوە لەلاپەڕە سپیەکەی دەڕوانی، دوودڵی و نیگەرانی، پەستی و بیرکردنەوە و ئیدیاو خەونبینین لەو چرکەساتانەی نوسیندا جۆریک لەبێزاری، جۆریک لەگێژبوون، جۆرێک لەدوورکەوتنەوە لەجیهان لەخۆیدا راپێچدەکات، زۆر نابات چرکەی تایپەکەی برێخت، شانۆگەریەک، نوسێنیک دەستپیدەکات. ئیدی دیسانەوە ساتەکانی توڕەیی و نیگەرانی و ئالۆزی دەبن بەفیگور و قسەدەکەن، دنیا تەفسیر دەکەن و قەدەرەکان دەجوڵێینن.. ئەوە برێختە کەدەیەوێت لەڕێگەی شانۆوە و لەم ژوورەوە دنیا بگۆڕێت..بیرم لەم چرکە ساتانەی برێخت دەکردەوە، سەرسام بووم بەوەی کەلەم ژوورەدا ، (وەک خانمی ڕابەڕی ماڵی برێخت بۆی باسکردین) کەئەم ژوورانە پڕبوون لەکتێبی دەمەو نخوون کراو ، کتێب لەهەموو شوێنێک، کتێب لەسەر هەموو شوێنێکی قاتی یەکەمی ماڵەکەی. برێخت لەنێو فەوزای کتێبدا ژیاوە، ئەمە ئەم ڕستەیە بوو کەبەردەوام خانمی ڕابەری ماڵی برێخت دووبارەی دەکردەوە.

برێخت (خودێکی مەشقکارە) ، ئەوە لەهەموو بستیکی ئەو ژوورەکاندا دەبینیت، کەشوینی کارکدنی داهینەرە بەڕۆحیکی پڕ دیسپلین و هیلاک نەزانەوە. چەمکی (مەشقکردن Übung) ، چەمکێکی سەرەکی سڵۆتێردایکە لەمەڕ (گۆڕان) بەوەی، گۆڕان لەخودی خۆیدا مانای مەشقکردنیکی بەردەوامە لەسەر ژیان، گۆڕان نەوەستان و بەردەوامبون و نوێبوونەوەیە، دیسپلینە لەسەر دووبارەبوونەوەی ئەو شتەی مرۆڤ کردویەتی بەشیوازی ژیانی،  گۆڕان مانای ئەوەیە کەشتەڕەقەکان شت دەڵێن.. لەماڵی برێختدا مێزی نوسین و تایپ ڕایتەر و کتێب و هەموو شتیک لەو ماڵەدا شتێکی دەگووت، ئیدی شوێن نەبوو بتوانین خۆمان لەچاوی برێخت بشارینەوە. سڵۆتێردایک لەکتێبە بەناوبگەکەیدا (پێویستە ژیانی خۆت بگۆڕیت) پشت دەبەستێت بەو دێڕەی شاعیری ئەڵمانی (ڕیلکە)  کەدەڵێت :

 ئەوەتا شوێنێک نییە کەتۆ لەڕوانینی ئەو هەڵبێت، شوێنیک نییە خۆت لەڕوانینی بشاریتەوە.

ئیدی پێویستە ژیانی خۆت بگۆڕێت …

بڕوانە

Peter Sloterdjik, Du mußt dein Leben ändern,Suhrkamp2009

بەهەقەت وەهابوو شوێنێک نەبوو لەو خانوەدا بتوانین لەبرێخت و هیلینا هەڵبێین، شوێنێک نەبوو جێگەی شانۆکار و داهێنەری پێوە دیار نەبێت…تەنانەت موبەقە بچوکەکەش بەڕەەفەیەکی کتیبی چێشت لێنان ڕازابۆوە، ئەم ڕەفە بچوکە جێگەی سەرسامی بەکرعەلی هاوڕێم بوو، هەر لەسەرەتاوە کەچووینە نێو خانوەکەوە لەهۆڵەگەوەرەکە و لەتەنیشت سکرینەکەوە فۆتۆی موبەقەکە و ڕەفەی کتیبەکان سەرنجت بەکری ڕاکێشا، کەدوایی خانمی ڕابەری کولتوری ماڵی برێخت ئیمەی بۆ موبەقەکە برد هەستم بەو گەشانەوەیە دەکرد لەسیمای بەکر عەلی هاوڕیمان. شوێنیک نەبوو بتوانیت لەکتێب خۆت بدزیتەوە، شوێنێک نییە بتوانین لەو ئاسەواری ئەو خودە مەشقکارەی برێخت و هێلینا خۆی دەربازبکات، ئەو دووکەسەی سەرەڕای جیاوازی بیروڕامان لەگەڵیاندا، ئەوەیان لێوە فێردەبین کەوەستان و چەقبەستن و خۆشلکردن بۆ قەدەریەت، مانای مردنی ڕۆح و جەستەیە، مانای مردنی هێزی زیندەگیانەیە، مردنی فیس ڤیتالیسە  (vis vitalis) لەنێوماندا. ئەوەی لەبرێختەوە فێر دەبین وێنەی ئەو ڕۆحە ئەقڵانیە، سوستماتیکیەیە لەکارکردن و نوسین و پەیوەندی بەدنیای دەرەوە و دامەزراندنی شانۆ و هەڵویست وەرگرتنە بەرامبەر دنیا، ئەم سوستماتیکیە ئەقڵانیە چەندە برێخت لەمارکسیەتەوە لەخۆیدا پەروەردەی کردووە،  بێگومان مارکسش وەک لەهێگڵیەکی گەنج لەتیۆرەی خۆیدا ڕەنگیداوەتەوە. ئەو دیسپلینە ئەقڵانیە لای برێخت  لەکاری شانۆدا موتوربە کراوە لەدژی قەدەریەت، شانۆ وەک ڕووبەریک بۆ لەدایکبوونی هۆشمەندیەکی نوی ، وەک ڕووبەریک بۆ گۆڕینی دنیا… بەم هەموو رۆشناییەوە من و بەکر ماڵی برێختمان بەجیهێشت.

مەشقکردن لەنێو کایەکاندا

سڵۆتێردایک لەچاوپێکەوتیدا ئاماژە بەوە دەکات کەژیان خۆی پێکهاتووە لەدووبارە بوونەوە، کەواتە پێویستە ئێمە بەدیسپلینەوە مەشق لەسەر ئەو دووبارەبوونەوەیە بکەین کەبڕوامان پێیەتی و ئامانجی ژیانمانە، لەم دووبارەبوونەوە پڕ دیسپلینە بیرۆکەی گۆڕانی ژیان دەستپێدەکات..هەموو مەشقکردنیک لەسەر ئەو شتانەی دوورن لەدنیای رۆحی و  جیهانبینیمانەوە، مەشقکردنیکی هەڵەن، دەبێت مەشقکردن لەڕووە ڕاستەقینەکەی جیهانی خۆماندا بێت، دەنا دەبێتە گاڵتەجاڕی. سڵۆتێردایک ڕەخنە لەم هۆشمەندیەی مۆدێرنە دەگرێت بەوەی لەو وەهمەدا دەژی کەئیدی ڕۆشنبۆتەوە و ڕۆشنگەرە، بەڵام لەڕاستیدا مەشقیکی هەڵەیە لەنێو کایەکەی هەڵەدا. جۆریکە لە هۆشمەندیەکی هەڵەی ڕۆشنگەر، بەمەش لەنێو سینیزمدا گەمەی خۆی دەکات. سلۆتێردایک دەڵێت ( سینیزم هۆشمەندیەکی هەڵەی ڕۆشنگەرە، ئەوە هۆشمەندیەکی مۆدێرنی نەگبەتە…)

بڕوانە:سڵۆتێردایک : رەخنەی ئەقڵی گاڵتەجاڕی . سورکامپ ،ل٣٧

Peter Sloterdijk,  Kritik der zynischen Vernunft, Sh1983 ,S37

کامە کایە هەڵەیە وکامە راستە؟، ڕۆشنگەری لەکوێی ئەم دنیا مۆدێرنەدا جێگە پەنجەکانی خۆی بەجێهێشتووە و لەکوێشدا ئەقڵانیەکی گاڵتەجاڕ بووە بەدنیا، لەچ شوێنیکدا ئێمە (مەشقی هەڵە) دەکەین، لەنێو ڕووبەری کۆمەلایەتی و سیاسی و جیهانبینی هەڵەدا؟، کەی بەسەر ئەم چەمکە قورسەدا دەکەوین، کەهۆشمەندی ئێمە جگە لە (هۆشمەندیەکی هەڵە) هیجیتر نەبووە.. ئەم ووردە بیرۆکانە بوون کەماڵی برێختمان بەجیهێشت ، بەوەی دوای رووخانی بلۆکی سۆسیالستی، دوای ئەوەی ئەدەبی ریالزمی شۆڕشگێڕانە دەبێتە بەشێک لەئامێری دەوڵەتی سۆسیالستی و بەهاکانی ئەدەب لەدەستدەدات، لەدوای ڕووخانی بلۆکێک کەبرێخت سەرەڕای رەخنەی لەسوستیمە بەڵام قەناعەتیکی قوڵی هەبوو بەو هۆشمەندیەی چەوساوەکان دەگەیەنێتە نێو دنیایەکی یەکسان،  ئیدی سی سال دوای مردنی ئەم داهێنەرە گەورەیە بلۆکی سۆسیالستی دەڕوخێت و دیواری بەرلین کۆتایی بەو دابەشبوونە دەهێنێت…من لەو ساتەدا بیرم لەم تێزانە دەکردەوە کەلەبەردەم دیواری بەرلیندا بووین، ئەو شوێنەی کاتی خۆی بەرلینی کردووە بەدووبەشەوە، لێرەوە چەمکی (مەشقکردنیکی هەڵە) لەوانەیە ڕاست بێت بۆ ئەدەبی ڕیالزمی سۆسیالزمانە، بۆ سۆسیالزمی لینینی، نەک مارکسیەت!، ئەمەش ئیشکالیەتێکی ترە.. مەشقی ئەدەبی ئیدۆلۆژی  بەشێکی زۆری بەها ئیستاتیکی لەدەستدابوو، بەدیوە سیاسیەکەیشدا گەمەی دەسەڵات و بەرهەمهینانی دیسپۆتی سۆڤیتی و چینی و ڕۆمانی دیوێکی تراژیدیای ئەو جیاوازییە گەوەرەیە لەنێوان فانتازیای نوسەر و دنیای سیاسەتی ڕیاڵدا. لەو بڕوایەدام گەر برێخت تائەمڕۆ لەژیاندا بمایە، لەهەمان کایەدا مەشقی دەکرد، بەبڕوایەکی پتەوی بەیەکسانی و سۆسیالزم، لەوانەیە ڕاکانی گۆڕابا لەمەڕ دەوڵەتی سۆسیالستی، بەڵام دژەکاپیتالیست دەمایەوە، مارکسیەکی خەباتکار دەمایەوە لەشیوازی (سڵاڤۆ ژیژاک ). دیارە ئەو کۆمەڵگەیەی بەپۆست مۆدێرن ناوزەد دەکرێت، هیچیتر نییە لەفرانبوونی کاپیتاڵ نەبێت لەنێو کۆمەڵێک بەهای نوێدا، کەڕووخانی بۆرسە و شەڕی نەوت وشکستی یۆرۆ و ئیسلامی سیاسی دەبنەناونیشانی سەرەکی پۆست کاپیتال. پۆست کاپیتال هۆسمەندەیەکی هەڵەی بەرهەمهێناوە، بەمەزندەی خۆی بەهاکانی ڕۆشنگەرییە، بەڵام جگە لەئەقڵێکی گاڵتەجاڕی نەبێت هیچیتر نییە .. بەمشێوەیە مۆدێرنە ئەنتی مۆدێرنەی لەهەناوی خۆیدا هەڵگتووە، لەجەنگەکانەوە بیگرە تاوەکو ناردنی چەک بۆ دیکتاتۆرەکانی دەرەوەی ڕۆژئاوا، لەگەمەی سیای ئەمریکاییەوە کەتاڵیبان و عەرەب ئەفغان و قاعیدە دروستدەکات، تاوەکو چەکەرەکردنی ئیسلامی توندڕەو کەلەهەناوی کۆمەڵگەی پۆست مۆدێرنەوە پێدەگەن…بەدیوێکی تردا جگەلەدرێژکردنەوەی چەوسانەوەی کرێکار نەبێت، برسێتی و ناعەدالەتی  نەبێت بەدرێژایی مێژوو هیچیتر نەبووە، لەم ڕووەوە کاپتالیزم و پۆست کاپیتالیزم گۆڕانکارین لەفۆرمەکاندا نەک لەجەوهەردا…ئەم تێزانە دەیهێنام دەیبردم، لەقاوەخانەیەکی بچوکدا پێش چوونمان بۆ دیدارەکەی سافرانسکی و سڵۆتێردایک منیان بەخۆیان و ڕاستی هەڵە و دژبەیەکیەکانی خۆیان جەنجاڵ کردبوو..ئەمەش سیحری هونەر و فیکرە کەچیتر دنیای هەبوو وەک خۆی نامێنیتەوە، لەرزین و گومانی تێدەکەویت، درزتیبوونی خۆی نمایشدەکات، وەها دەکات چێژ لەدۆخی  دیووی دووهەمی شتەکان ببینین، ئیدی بەئەقڵێکی سیینزمانەوە بێت یان پڕ دیسپلتینی ئەقڵانی و سوسماتیکی هێگڵیانەوە بێت ، گرنگ ئەوەیە مەشقکردن  لەنێو کایەکاندا بەردەوامە.

 

 

  ئێوارەی فەلسەفی

لەوانەیە بۆ ئەوروپیەک فەیلەسوفەکانیان ئەوەندە جێگەی حەماس نەبن، بەڵام بۆ ئێمەی کورد و ڕۆژهەڵاتی هەموو  وشەیەکی جیدی چارەنوسازە. بۆ ڕۆژئاواییەک کەوڵاتەکەی لەسەر بنەماکانی ئەقڵانیەت و مێژووی دوورودرێژی ڕۆشنگەری دامەزراوە، کەدنیایەک شۆڕش و ئەزمونی دیموکراسی لەدووی خۆیەوە بەجیهێشتووە، وشەی زیادەی تر لەسەر ئازادی لەوانەیە بچێتە خانەیی لۆکۆسۆس و ڕۆشنبیربوونیش بەشێک بێت لەئۆرستۆکراتیەتیکی کۆمەڵایەتی. بەپێچەوانەی ئەم ڕوانینە گشتیە، ڕۆشنبیری جیدی لەڕۆژهەڵاتدا لەخراپترین باری ژیاندایە، زۆر زوو تۆمەتبار دەکرێت، لەپێش هەمووانەوە ئازار دەدرێت، نەک تەنها دەسەڵاتی ڕەسمی حکومەتەکان و پارتەکان، تەنانەت سادەترین کەس لەکۆمەڵگەدا تینووە بۆ ئەوەی بیسەلمێنێت  کەڕۆشنبیر کەسێکی زیادەیە، ئیدی لەلایەکەوە خێڵ و نەریتەکانی، لەلایەکەوە خێڵی مۆدێرن کەلەحزبەسیاسیەکاندا خۆیان ئۆرگانیزەکردووە، لەلایەکی تریشەوە سوستێمی کۆمەڵایەتی  گەمارۆی ئەو فیگورە دەدات کەناوی ڕۆشنبیرە. ئیدی وەک ئادۆرنۆ دەربارەی مارسیل برۆستەوە دەڵێت: (کوڕی  ماڵێکی هەبوو بوو، ئایا لەلاوازیەوە بێت یان لەداهێنەرییەوە بێت پیشەی ڕۆنشبیربوونی هەڵگرتبێت..)

بروانە:

Theodor W. Adorno, Minima Moralia – Reflexionen aus dem beschädigten Leben, Suhrkamp,S13

  ئەوە قەدەری ڕۆشنبیرە، ژیانی لەنێو کۆمەڵێک ململانێی جیاوازادا، لەنێو دژبەیەکەکاندا سەیری جیهان بکات، سڵۆتێردایک لەچاوپێکەتنێکی تەلفیزۆنیدا لێی دەپرسن مانای فەیلەسوف یان نوسەر بژیت، (کەبێگومان حەزدەکات زیاتر وەک نوسەر بانگبکرێت)، لەمبارەیەوە دەڵێت : نوسەر بوون وەک ئەو منداڵە وایە لەگۆڕەپانی فۆتبۆڵێندا بەشداری منداڵانی تر ناکات چۆن تۆپەکە ڕاودەکەن و لەمسەر بۆ ئەوسەری دەبەن، ئەو تەنها چاودێری شتەکان دەکات چۆن دەجوڵێن و گەشەدەکەن، ئەزمونی فەیلەسوف، نوسەر، بوونێکی چاودێرکارە..

 بڕوانە:

http://www.videoportal.sf.tv/video?id=D2B1313E-4D24-4668-98A2-E61350B9F74B

ئەم (بوونە چاودێریکارە) لەڕۆژهەڵاتدا ناتوانێت هەر لەبورجەکانی خۆیەوە بنوسێت و بەشدار نەبێت، لەوانەیە لەبەر ئەوە بێت فوتبۆڵێنی ئەکتەرە سیاسی و کۆمەلایەتیەکان کارەسات بەدووی خۆیاندا ڕادەکێشن، لێرەوە نوسەری ڕۆژهەڵاتی، بیرکردنەوەی فەلسەفی لەڕۆژهەڵات و وڵاتانی ژێر سوستیمی دیسپۆتدا، ناچارت دەکات لەزۆر کاتدا ببیت بەگەمەکارێک لەنێو ئەو گەمەیەدا و لەزۆر جارانیشدا یاریکردنە بەژیانی ئەو خودە چاودێریکارە، لێرەوە و تائەمڕۆش ڕۆشنبیرانی جیدی ئیمە هەردوو خەسڵەتەکانیان هەڵگرتووە (چاودێر و گەمەکار)، بارێکە بەتایبەت نوسەران حەزی پێناکەن ،چونکە نوسەر هەمێشە وەک سلۆتێردایک دەڵێت حەزدەکات ئەو (بوونە چاودێریکارە) بێت، بەڵام  بەداخەوە ژیانی ڕۆژانە بەردەوام لەم بووونگەراییە دەرتدەهێنیت بۆ نێو گەمەکانی، لێرەوە بەردەوام پاراستنی  (بوونی چاودێریکار) یەکیکە لەو ململانێیە خودیانەی نێوان ڕۆشنبیر و دنیای دەرەوەی خۆی..

 له‌نێو ئەم بازنە بەیەکداچووە نەبینراوانەی بیرکردنەوەدا،  من و بەکر خۆمان کرد بەدواقاتی هۆتێل (ئینتەر کۆنتی)  میوانەکانی بەرنامەکە  هەمووان لەسەر باڕەکە شەمپانیایان هەڵدەدا، من و بەکر  خێرا بەرەو توالێتەکان ڕۆشتین، لەبەرەم توالێتەکەدا خانمێک لێیپرسیم ئایا دەمەوێت جانتای پشتەکەم دانێم، گووتم سوپاس من ئاوەهام پێباشە.. ئاوەها چووینە سەر باڕەکەو یەکی پێکیک شەمپانیامان بەدەستەو گرت لەبەردەم شوشەبەندیەکەدا ڕاوەستاین، هەموو بەرلین دەدروشایەوە، ئێوارە دادەکەوت بەرلین ڕۆشنایەکانی خۆی نمایشدەکرد، لەپڕ دەنگێک بانگیکردین، بەجۆریک کەسەرنجی زۆربەی میوانەکانی ڕاکێشا، خانمی سەرپەرشتیاری ستدیۆکە هات بۆلامان و پێی ڕاگەیاندین، بەجۆریک کەئەوانیتریش گوێیان لێبێت کە بەڕیز ڕودیگە سافرانسکی جەختی لێکردۆتەوە، دوو شوێنمان بۆ بگیرێت، کەخۆمان پێمان خۆشە لێی دانیشین. پاشان گووتی میوانەکانی تر دەتوانن لەهەر شوێنیک دەیانەوێت دانیشن، بەڵام شووینەکانی ئێوە دەگرین بۆتان..

بەمەش ئەم خانمە دووشوێنی لەپشت سافرانسکیەوە بۆ گرتین، بەجۆرێک کەکامێرا دەهاتە سەر سافرانسکی، من و بەکریش دیاربووین. دیارە ئەم خانمە ڕستەی دوایی بەدەنگێکی بەرز دەربڕی، بەجۆریک کەمیوانان تێبگەن من و بەکر دووکەسی تایبەتین. ڕاستی من و بەکر ڕقمان لەو ئۆرستۆکراتیەتە ئەورپاییەی نێوەندی کولتوریەتی، بەڵام لەو چرکەساتەدا وێنەی ڕۆشنبیریکی شۆڕشگێڕمان هەبوو کەلەلایەن سافرانسکی و سڵۆتێردایکەوە بانگهێشت کراون و لەشوێنی تایبەتدا دەدانیشن، بێگومان ئەمە پێویست نەبوو، بەڵام ڕێزێکە لەکارەکانمان وەک دوو نوسەر کەژیانیکی سەیر دەژین. لەلایەک لەمەنفادان و ڕۆژانە دووهاوڵاتی ئاسایین، وچەند کیشوەرێک لەولاوە دوو نوسەری گۆڤاریکی فیکری و کولتورین .

دوو ژیان بەڕێوەدەبەین هەریەکە دژی ئەویترە، لەنێو دژبەیەکاندا دەژین، لەنێو دوو کایەی زمانەوانی جیاوازدا، دوو دنیای جیاوازدا پردەکانی خۆیان ڕایەڵکردووە. ئاوەها وەک دوو ڕۆشنبیری هەڵواسراو بەڕۆژە دژبەیەکانماندا، لەنێوان نوسین و کاری سادەی ژیان و ئاڵۆزیەکانی فیکردا حەلاجوقەمان بوو. ئەمە ئەم وێنەیە بوو بۆ خۆمان، لەو بڕوایەدام ئەمەش ئەو هێزە زیندەگیانەیە، ئەو  ڤیتالیتە، ئەو فیس ڤیتالەیە vis vitalis کەڕۆشنبیری ڕۆژهەڵاتی جیدی جوادا دەکاتەوە لەڕۆشنبیری ڕۆژئاوایی، بەوەی ڕۆشنبیری رۆژهەڵاتی لەجەنگێکدایە وەک رۆشنبیرانی سەردەمی ڕۆشنگەری و شۆڕشی فەڕەنسی لەپێناو چەسپاندنی دیموکراتیەتی بنچینەیی. بەڵام پرسی ئازادی زیاتر خەمی ڕۆشنبیری ڕۆژئاواییە، بیگومان پرسێکە هێشتا ڕۆشنبیر لەکایەکانی  ژینگە و ئیکۆ و وازهێنان لەئەتۆم و دوور کەوتنەوە لەشمەخۆری و کار و سۆڵیدارتێی کۆمەڵایەتی و زۆری تریس درێژەی هەیە. بێگومان ئێمە، من و بەکرعەلی هاوڕێم، بەحوکمی ژیانمان لەئەڵمانیا، ڕەدووی ئەم زۆرانبازیە کەوتووین لەبەشێکیشیدا بەشدارین، ئێمە هەڵگری هەردوو جەنگەکەین.

 

لەوانەیە چەمکی (ڕۆشنبیری یونیڤێرسالی) ئەو ڕۆشنبیرە بێت،  من و  بەکر عه‌لی  لەوانیتری ئەم ستۆدیۆیە جیابکاتەوە، بەوەی کارەکانی ئێمە بەشدارە لەجەنگێکدا دژی دیسپۆت، ئێمە  بەناچاری بەشدارین لەژیانی گشتی کوردیدا. ڕۆشنبیرانی ئونیڤێرسالی  universellen Intellektuellen    چەمکێکە سارتەر وەک مۆدێلی ڕۆشنبیرێک کاری لەسەر کردووە، بەوەی ڕۆشنبیران دەبێت ڕۆڵێکی پڕاکتیکیان هەبێت لەنێوان تێۆرە و تێزەکانیان و دنیای هەبوودا، دەبێت ئیلتیزامیان هەبێت بەهەڵبژاردنی خۆیانەوە. ئەم مۆدێلە مارکسیش پێشنیاری کردووە کەڕۆشنبیر  ڕۆڵی خۆی هەیە لەجوڵاندنی کۆمەڵگەدا، لەگۆڕانی کۆمەڵگەدا، لەپێکهینانی هۆشیاری  گشتیدا.. بەڵام (میشێل فۆکۆ) ئەم مۆدیلە بەبەسەر چوو تێدەگات،

فۆکۆ پێیوایە؛ (ساڵانێکە چیتر داوا ناکرێت لەڕۆشنبیر ئەو ڕۆڵە ببینێت، چونکە شیوازێک لەنێوان پەیوەندی نێوان تێۆرە و پراکتیک خۆی چەسپاندووە)

Foucault, Michel: Die politische Funktion des Intellektuellen. In Bd. III. Suhrkamp 2003, S. 145

لەم گۆشەنیگایەوە فۆکۆ مۆدیلی (ڕۆشنبیرانی ئونیڤێرسالی) دەگۆڕێت بەمۆدێلیکی تر کەڕۆشنبیر لەبوارەکەی خۆیدا کاردەکات ئەم رۆشنبیرانە بە(ڕۆشنبیرانی تایبەتمەند  spezifischen Intellektuellen) پێناسەدەکات، ئەو ڕۆشنبیرە لەبواریکدا تایبەتمەندە و ئەکتیڤ نییە لەکۆی گشتی جوڵانەوە و ڕووداوەکانی کۆمەڵگەدا، چاکتر وەهایە بڵێین کۆمەڵگە پێویستی بەوە نییە کە ڕۆشنبیر لەبواری گشتیدا دەنگ هەڵبڕێت، لەجیاتی ئەو تایبەتمەندەکان قسەدەکەن، بەمانای گەمەی دیموکراتی و کێشەکانی دەزگا سەرەکیەکانی کۆمەڵگە و زۆریتر خاوەنی ئەکتەری جیدی خۆیانن کەچیتر پێویستیان بەنوسەر یان فەیلەسوف نەبێت بەڕاستەوخۆیی بکەوێتە زۆرانبازییەکەوە، ئەکتەرەکانی دیکە بەو ڕۆڵە هەڵدەستن..لەوانەیە ئەمەش خاڵی جیاکەرەوەی ئێمەێ ڕۆشنبیرانی ڕۆژهەڵات بێت کەهێشتا بەحوکمی ژیانمان، بەحوکمی سەقەتی دەسەڵاتی سیاسی و ئیداری، ناچارمان دەکەن بەرەی زۆرانبازیەوە لەدژی گەندەڵی ، لەدژی ژن کوشتن، لەدژی هەژارییەکی بێ وێنە، لەدژی ئیفلیجی حکومەت، پارتەکان..ئیدی ئەمە وەها دەکات ئێمە لەگەڵ مۆدێلی ڕۆشنبیری ئۆنیڤێرسالیدا زیاتریەکبگرینەوە وەک لەڕۆشنبیری بواری تایبەت، تەنانەت گەر بتەوێت ڕۆشنبیری بواری تایبەت بیت، ئەوا ململانییەکان وەهات لێدەکات تەنها چارەسەری بەشداربوونت لەژیانی سیاسی و کۆمەڵایەتی گشتیدا بۆ بمێنێتەوە.

ڕۆشنبیری یونیڤێرسالی ڕۆژهەڵاتی لەکایە زمانەوانی و کیشوەرە جیاواز و کولتورە جیاوازەکاندا کاردەکات، لەنێو جەنگەکاندایە لەدژی دیسپۆت.ب ەمەش لەڕووی کردەییەوە ڕۆشنبیری ئونیڤێرسالی ڕۆژهەڵاتی فیگوریکی سەرنجڕاکێشترە، لەهەمانکاتیشدا کەمن نین ئەو ئەکتیڤست و ڕۆشبیرانەی لەلایەن دیکتاتۆرەکانی ڕۆژهەڵات و حکومەتەکانەوە بەند دەکرێن و ئازار دەدرێن.. ئاوەها مۆدێلی ڕۆشنبیری ئونیڤێرسالی لەتەنیشت مۆدیلی فوکۆوە کە (ڕۆشنبیری تایبەتمەندە) کاری خۆی دەکات. بەمشێوەیە لەم دنیایەدا ململانێیەکان لەگۆڕەپانەکانەوە دریژە دەکێشێت تاوەکو دیتە نێو دنیای ڤێرتوێلەوەو لەوێشەوە بۆ نێو کۆڕو سیمینارەکان کەتەنها کلاسیکیەکانی وەک ئێمە بەتوندی خوویان پێوە گرتووە…

 

سلام یان ئارخیتێکتۆری مۆدێرن

 

ئیدی بانگهێشت کراین بۆ نێو هۆڵی تایبەت کەلەچوارلاوە کامیرای تەلفیزۆینی زێدی ئێف  ئامادەبوون، زۆری نەخایاند هەردوو زەبەلاحی فەلسەفی سلۆتێردایک وسافرانسکی و میوانەکانی لەسەر دوو قەنەفە دانیشتن، سلۆتێردایک لەگەڵ میوانێکی بەرنامە و سافرانسکی لەگەل یەکێکیتر ، هەمووان پێش ئەوان لەشوێنای خۆمان دانیشتبووین، من و بەکر لەپشت سافرانسکیەوە لەشووینیکی تایبەت و گیراو بۆ ئیمە. دانیشتبووین. من لەو ساتەدا خۆم بەبەختەوەرترین مرۆڤ تێدەگەیشت لەبەرئەوەی خۆشترین چرکە سات ئەوەیە نێزیک بیت لەو کەس و بابەتەی بەئەشقەوە لەگەڵیدا دەژیت، ئاشنابوونم بەنوسین وکتێبەکانیان، بەبەرنامەکانیان، بەچاوپێکەوتنەکانیان و هەڵویستەکانیان، بەسەربردنی کاتی جوانە لەژیانمدا، ئێستاش ئەو دوو زاتە گەورەیە لەنێزیکمەوەن،  بەلێبوردەیی و بەخشندەیی و سادەیی فەیلەسوفێکەوە باس لە(دواڕۆژی شارەکان) دەکەن..

دیارە بابەتی ئەمجارەی بەرنامەی (چوارینەی فەلسەفی/ ڕووبەریکی فەلسەفی) تایبەت بوو بەدواڕۆژی شارەکان، بیگومان  بەرلین نمونەی ئەو شارە  کە لەژێر ناونیشانی(هەژار بەڵام سێکسی) لەلایەن پاریزگاری بەرلین کڵاوس ڤۆڤەرایت پیناسەکرابوو. بەگشتیش تەوەرەکانی بەرنەماکە جیاوازبوون، بۆنمونە شارەکان و ماڵەکان چۆن بیناسازی دەکرێن، ئارختێکتۆرەکان، (بیناسازەکان) چۆن خانەکان(شوقەکان) لەسەر وەرەقەی پلانەوە دەکەن بەبینای زەبەلاح و لەژێر کامە کۆنسیپتدا؟، کامە جیهانبینی ڕەچاودەکەن، ژینگە پاریزی یان سوودمەنی بازرگانی. ئەو کۆنسیپتە چییە کەحکومەتێکی هەژار داوای پلاندانی شاریک یان یەکەیەکی نیشتەجیبون دەکات و بیناساز و پلاندانەر لەکوێدا وەستاوە؟. گەڕەکان چۆن گەشەدەکەن؟، پلاندانی شارەکان بەپاندبوون بەدنیابینیەکی تایبەتی و سیاسی و ئایدۆلۆژییەوە چۆن دەبێت؟ ..

لەوانەیە سەرنجڕاکێشترین تێز بەڕای من کەباسکرابێت لەو ئێوارەیەدا لەلایەن میوانێکیان باسکرا ، بێگومان وەک هەموو جاریک دوومیوان  بانگهێشت دەکرێن، یەکێکیان ئارخیتێکۆریکی بەناوبانگە (ڤیرنێر سۆبیک) لەبواری ئەو شتەی پییی دەڵین (ئیکۆ هاوس )، ئەو خانەی (شوقە) بەوزەیەکی کەم و بەشێوەیەکی وەها دروستکراون کەپەنجەرەی گەورەی تێدا بیت و زۆر ئابوریانە لەگەڵ گەرمیدا مامەڵە دەکات. میوانێکی تر  پسپۆر (میخائیل موونینگەر) بوو لەبواری (مێژووی ئارخیتێکتۆر/ بیناسازی)… مونینگەر باسی لەپەیوەندی نێوان شارەکان کرد بە ڕوانینی کولتوری و دۆزی دەسەڵاتەوە، تێزیکی جوانی ئەوەبوو مێژووی شارەکان وەک مێژووی هێلکە وەهایە، لەسەدەی ناوەڕاستدا شارەکان لەفۆرمی هێلکەیەکی کوڵاوی توند و تۆڵدا بوون، بەوەی شارەکان بەدیواری ئەستور و پتەو و پاسەوانان دەوور درابوون، ئەوەی لەدەرەوەی دیواری قەڵاکانەوەبێت، چیتر شار نییە. هەموو شار وەک هێلکەیەکی پتەو بەدوری زەدێنەکەوەیەتی کەسێنتەری دەسەڵاتە.  لەڕێنیساندا شارەکان وەک هێلکەو ڕۆنیان لێدێت، سپێنیەکی بڵاو و لەناوەڕاستدا زەدێنەیەکی بڵاو، کەنوێنەری دەسەڵاتە. لەدنیای ئێستادا شارەکان هێلکەی شڵاقاون، سپێنەو زەدێنە تێکەڵن و بەهەموو لایەکەوە بڵاو دەبنەوە. چیتر دەسەڵات سێنتەری خۆی نییە لەنێو جەرگەی شارەکاندا..

بەدیوێکی تردا ڕودیگە سافرانسکی پرسیاری ئەوەی کرد  کەلەزۆر شارەکانی دونیادا، بۆ نمونە شارەکانی دنیای سێهەم، یاخود لەهیندستان دیاردەی دروستبوونی (سلام) دەبینین، کەتەنانەت کولتێکی تایبەتی لەگەل خۆیدا هیناوە، من دەمەویت لێرەدا دەمەوێت (سلام) بە (گەڕەکەکانی مەتەرێز) ناوی بەرم، بەوەی چۆن خۆپیشاندەران و بڕیاردەدەین لەسەر جادەکان بمیننەوە و بەردەوامی بدەن بەمانەوەیان و مەترێز دروست بکەن لەسەر جادەکان،  لەمەشەوە خۆپیشاندان دەبێت بەبەرنگاربوونەوە و داگیرکردنی ڕووبەرەکان، ئاوەها هەڕەمەکیانە دروستدەبن، ئاوەهاش لەشارەکانی ئیمە و شارەکانی ژێردەسەڵاتی گەندەڵی و دیسپۆت، خەڵکان لەدەرەوەی شار زەوی داگیردەکەن و بەناڕێکی لەملاو لەلا گەڕەک دروستدەبن. لەدوایدا وەک مەترێزیکی سیاسی  لێدیت بەرامبەر دەسەڵاتی سیاسی و ئیداری . دیاردەی ئەو گەڕەکانەی بی پلاندانان دروستدەبن، دەرچونن لەفۆرم و لەهەمانکاتدا دەرچوونن لەژێر دەسەڵاتی بیناسازی، شارە نوێیەکانی دنیای سێهەم و زۆر وڵاتانی دیکەی دەرەوەی ئەوروپا لەبەرامبەر دیاردەی (گەڕەکەی مەتەرێز) دەبنەوە کەبەهەڕەمەکی دروست دەبن، سافرانسکی ئەو خاڵەی هارووژاند کەئەم جۆرە شارانە، بەهەموویەوە بەسلامەکانەوە بیگرە تاوەکو نبیپلانی ئیدارەس شارەکان، نەشارن و نەگودندن!.. کاتێک بیناسازی و یەکە نیشتەجێیەکان بەئارەزووی دەسەڵاتیکی گەندەڵە یان لەلاوە گەڕەکەکانی مەتریز لەبەر نەبوونی نەداری گەشەدەکەن، وەک لەهیندستان ئەم دیاردەیە زۆرە ، کەسلامەکان بوون بەبەشیک لەکولتوری شارەکان، دەبێت ئەم هاوکێشەیە چۆن لەکڵێشەی بیناسانزی وپلادانانی شارەکاندا جێگەی بێتەوە، ئایا شارەکان مانای خۆیان ونکردووە!.. چەندەها تێزی لەم جۆرە من و بەکری هاوڕیمی دەهێناو دەبرد ، ماوەی کاتژمیریک لەدیباتەیەکی پڕ لەچەمک و مانادا..

دوای کۆتایی بەرنامەکە بۆماوەیەکی کورت لەگەل سلۆتێردایکدا ماوەی فۆتۆگرتنمان هەبوو، بێگومان من کتێبە بەناوبگەکەیم لەگەڵ خۆمدا هێنا بو ( پێویستە ژیانی خۆت بگۆڕیت)  بۆ ئەوەی بۆم ئیمزا بکات، ئەمە جگەلەوەی بەکورتی لەماوەی دەقیقەیکدا باسی پڕۆژەی گۆڤاری  کۆنسیپتم بۆکرد وەک گۆڤاریک لەنێو قەرەباڵغی دنیای جەنجاڵی سیاسەت و کلتوری خێڵ و گەندەڵیدا  کاری خۆی درێژە پیدەدات. گووتی گۆڤاریکی قەبەیە لەقەبارەدا و پێکەنی ..پاشان پێکەوە فۆتۆمان گرت و وەک ڕێزیک لەگۆڤارەکەمان ئامادەبوو لەبەردەم کامێرەکەدا ڕاوەستێت و فۆتۆبکات، سلۆتێردایک کەدژی ریکلامە ئەمجارە بۆ هاندانی ئێمە لەبەردەم کامێرا دەوستێت و فۆتۆ دەگرێت و گۆڤاری کۆنسیپتی بەدەستەوەیە، ئەمە بۆ ئێمە جیگەی هاندانە. من لەوە دڵنیابوم گەر گۆڤاریکی ئەڵمانی بووایە ئەوەی نەدەکرد، بەڵام ئەو فەیلەسوفە گەورەیە دەزانێت دەرکردنی گۆڤاریکی فیکری لەوڵاتانی پڕ چەوسانەوەدا چ موغامەرەیەکە، ئەو فۆتۆیە بۆ گۆڤارەکەمان جیگەی بەختەوەرییە .. بەهەمان شێوە لەگەڵ ڕۆدیگە سافرانسکی قسەمان کرد، بەسافرانسکیم گووت کەلەداهاتوودا خویندنەوەیەک دەکەین لەسەرکتێبەکەی لەسەر شۆبنهاوەر، پاشان کتیبەکەی خۆی بۆ ئیمزاکردم و بەهەمان شیوە ڕازیبوو گۆڤاری کۆنسیپت بەدەستەوە بگرێت و فۆتۆمان لەگەڵدا بگرێت..

بەکر عەلی و سڵۆتیردایک / بەرلین Peter Sloterdjik & Bakir Ali ,Berlin 18.09.011 philo.Ouartett
بەکر عەلی و سڵۆتیردایک / بەرلین
Peter Sloterdjik & Bakir Ali ,Berlin 18.09.011 philo.Ouartett
ئیسماعیل حەمەئەمین و سڵۆتیردایک / بەرلین ismailhamamin&& Peter Sloterdjik ,Berlin 18.09.011 philo.Ouartett
ئیسماعیل حەمەئەمین و سڵۆتیردایک / بەرلین
ismailhamamin&& Peter Sloterdjik ,Berlin 18.09.011 philo.Ouartett

ساتەکان وەک بەکری هاوڕێم گووتی پڕبوون لەنەشئەو مەعرفە..کەهاتینەوە سەر جادە کاتژمێر نۆونیوی شەو بوو، ئیدی من بۆ ئەوەی بەتەنیا چێژ لەو خومارییە وەربگرم، ڕوخسەتم لەبەکر خواست کەبڕۆمەوە بۆ نورنبێرگ، زۆری نەخایەند ئۆتۆمبیلەکەم خۆی لەسەر جادەی خێرا بینیەوە، ئەمجارەش بەپێچەوانەی قسەی مێینەکەم، دیسانەوە لەدژی (ئیدیالزەکردنی ئەشق) بەخیرایی دڕم بەتاریکایی شەو دەدا، لەژێر ڕیتمی موزیک نێوەندەکانم بەخیرایی دەبڕی ، سێ کاتژمێر بوو لەسەریەک  لێمدەخوڕی، هەشتا کیلۆمەترم مابو بۆ نورنبێرگ هەستمکرد هێزم تێدا نەماوە جادەکە ببینیم، خیرا لامدا بۆ پارکێک و لەنێو ئۆتۆمبیلەکەمدا خەوم لێکەوت، دوای نیو کاتژمێر جاریکیتر  چوومەوە سەر ئاتوتۆبان. کەگەڕامەوە ماڵەوە یەکسەر وەک دێوێکی قەدیمە خەوم لێکەوت، بەیانی وامدەزانی خەونم بینیەوە بۆیە خێرا ڕامکرد بۆ کامێراکەم کەفۆتۆکانم بینی زانیم ئەوە خەون نەبووە، بەڵکو گەشتیک بووە بەنێو دنیای فیکردا …..

تەواو

نورنبێرگ 14.10.2011

 

 

 

 سەرچاوەکان

  1. 1. José Ortega y Gasset, Über die Liebe, Heyne Verlag 1938

  2. 2. Peter Sloterdijk, Sphären. Mikrosphärologie: Band I: Blasen: BD I , Suhrkamp Verlag.

  3. 3.  G.W.F. Hegel, Phänomenologie des Geistes, Meiner Verlag

  4. 4. Hansjörg Wagner: GRAPHISCHE KUNST  –  Internationale  Zeitschrift  für  Buchkunst  und Graphik, Edition Curt Visel, 59/2.Heft 2002

  5. 5.Bertolt Brecht, Gesammelte Werke in 20 Bänden. Frankfurt a. M. 1967, Band 15

  6. 6.Peter Sloterdjik, Du mußt dein Leben ändern,Suhrkamp2009.

  7. 7.Peter Sloterdijk, Kritik der zynischen Vernunft, Sh1983.

  8. 8. Theodor W. Adorno, Minima Moralia – Reflexionen aus dem beschädigten Leben, Suhrkamp

  9. 9. http://www.videoportal.sf.tv/video?id=D2B1313E-4D24-4668-98A2-E61350B9F74B

  10. 10. Foucault, Michel: Die politische Funktion des Intellektuellen. In Bd. III. Suhrkamp 2003

 

تایبه‌ت به‌كولتور مه‌گه‌زین –
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته‌ به‌ نوسه‌ر خۆی.