سياسەت و ئەخلاق (١)

Loading

(به‌شی یه‌كه‌م)

 پێشەکی

پرسی سياسەت و ئەخلاق یاخود پەيوەندی نێوان سياسەت و ئەخلاق،یەکێکە لەو پرس و بابەتانەی کە لە مێژووی فکر و فەلسەفەی سياسيدا پانتاییەکی فراوانی داگيرکردوە و قسە و باسی زۆری لە بارەوەی کراوە.زۆر کات یاخود زۆر لە بيرمەندان بە یەک چاو سەيری سياسەت و ئەخلاقيان کردوە و وەک یەک بوار تەماشایان کردوە نەک وەک دوو بواری جياواز لە یەکتر،بەڵام لە بەرامبەردا هەندێ بيرمەندی بواری فەلسەفەی سياسی، سياسەت و ئەخلاقیان لە یەکتر جياکردوەتەوە و وەک دوو بواری جياواز و سەربەخۆ لە یەکتر تەماشای پەيوەندی نێوان ئەخلاق و سياسەتیان کردوە.

لەم نووسينەدا هەوڵدەدرێت بە کورتی لە چەند لایەنێکی جياوازەوە باس لە پرسی سياسەت و ئەخلاق بکەين،لە لایەک باس لەم پەيوەندیە دەکەين لە رووی تيوریەوە،واتە باس لە پرسی ئەخلاق و سياسەت دەکەين لای چەند فەيلەسوفێک،کە ئەم فەيلەسوفانە هەندێکيان سياسەت و ئەخلاق تێکەڵ دەکەن،و هەندێکيان سياسەت و ئەخلاق لە یەکتر جيادەکەنەوە.لە لایەکی دی باسی ئەم پرسە دەکەين لە واقعی سياسيدا،واتە دێينە دەرەوەی تيۆريەکان و تەرکيز دەکەينە سەر پراکتيک،تا بزانين  ئەخلاق چ رۆڵ و کاريگەريەکی  هەیە لەو سياسەتکردنەی کە لە واقعدا پراکتيک دەکرێت.هەر وەها لەم نووسينەدا لەسەر گريمانەیەک کار دەکەين،ئەو گريمانەیە بريتییە لە جياکردنەوە سياسەت و ئەخلاق لە یەکتر،واتە گريمانەی نووسينەکە ئەوەیە کە سياسەت و ئەخلاق دوو بواری جياوازن و ناکرێت  تێکەڵ بە یەکتر بکرێن،واتە سروشتی سياسەت و سياسەتی تەندروست ئەو سياسەتەیە کە ئەخلاق ئاڕاستەی ناکات و بە ئەخلاق هەڵسەنگاندنی بۆ ناکرێت،چونکە واقعی سياسی و سروشتی سياسەت رێگە بەوە نادات.لەم نووسينەدا دەمانەوێت کار لەسەر ئەم گريمانەیە بکەين و بيسەلمێنين کە سياسەت ناکرێت لە چوار چێوەی ئەخلاقدا سجن بکرێت و بمانەوێت و نەمانەوێت سياسەت ئەو چوارچێوەیە تێدەپەرێنیت و دەچێتە دەرەوەی ئەو چوارچێوەیە.

هەمان کات هەوڵدەدرێت بە کورتی باس لە هۆکار و دەرئەنجامەکانی تێکەڵکردن و جياکردننەوەی نێوان سياسەت و ئەخلاق بکرێت،واتە ئەو هۆکارانە چين کە سياسەت و ئەخلاق ئاوێتەی یەکتر دەکەن، یا خود لە یەکتريان جيادەکەنەوە و دەيانکەنە دوو بواری جياواز،هەر وەها دەرئەنجامەکانی ئەو ئاوێتە بوون و جياکردنەوەیە چين؟

بەڵام پێش وەڵامدانەوەی ئەو پرسيارانە پێويستە سەرەتا بە کورتی هەر یەک لە سياسەت و ئەخلاق بناسێنين و سەرنجێکی خێرای لەبارەوە بدەين.

مرۆڤ کائينێکی سياسی و ئەخلاقيە

کاتێک ئەرستۆ تاليس دەڵێت ((مرۆڤ بە سروشت ئاژەڵێکی سياسيە))١ واتە سياسەت یەکێکە لەو خاڵانەی کە مرۆڤ لە ئاژەڵ جيادەکاتەوە،سياسەت دياردەیەکی مرۆییە و مرۆڤ ناتوانێت سياسەت نەکات یا بە هەموو شێوەیەک پەيوەندی خۆی بە سياسەتەوە ببچڕێت،بەو مانایەیی مرۆڤ بوونەوەرێکی بە سروشت کۆمەڵایەتیە و لە کۆمەڵگادا دەژێت کە کۆمەڵگاش هەبوو ئەوا سياسەت بە شێوەیەک لە شێوەکان بوونی دەبێت،بە گشتی مرۆڤيش ناتوانێت لە دەرەوە کۆمەڵگا بژێت و خۆی بە دوور بگرێت لە هەموو بەها و کاريگەریە کۆمەڵایەتیەکان. مرۆڤ کائينێکی بەرژەوەندی خوازە و پێويستی بە ئاسايش و ئارامی هەیە، لە هەمان کاتدا ململانێ یەکێکە لە دياردە ئەزەليەکانی ژیانی مرۆڤ،ململانێش پەيوەندیەکی پتەوی بە سياسەتەوە هەیە.هەر وەها مرۆڤ ناتوانێت بۆ ماوەیەکی درێژ بێ دەسەڵاتێکی سياسی ژیان بباتەسەر لە کۆمەڵگا یا لە ناو گروپێکی مرۆيدا، چونکە مرۆڤ ويست و هەوڵی سەرەکی  بۆ ئەوەیە کە هێزێک یا دەسەڵاتێک هەبێت بتوانێت ژیان و موڵک و دەستکەوتەکانی بپارێزێت،ئەوەش بێ سياسەت نایەتە دی.بۆیە ئەرستۆ لەم بارەیەوە دەڵێت((ئەوەی لە کۆمەڵگای سياسيدا نەژێت،یا لەسەروی مرۆڤەوەیە : واتە خودا یاخود لە خواروی مرۆڤەوەیە : واتە ئاژەڵ))٢.هەموو ئەو ويست و سيفەتانەی مرۆڤ کە باسمان کرد، بەرەو ئەوەمان دەبەن کە باوەڕ بەو حوکمەی ئەرستۆ بکەين کە دەڵێت مرۆڤ ئاژەڵێکی سياسیە.

پلاتۆ له‌چه‌پ و ئه‌رستۆتالی له‌لای ڕاست Plato (left) and Aristotle (right), a detail of The School of Athens, a fresco by Raphael. Aristotle gestures to the earth, representing his belief in knowledge through empirical observation and experience, while holding a copy of his Nicomachean Ethics in his hand, whilst Plato gestures to the heavens, re
پلاتۆ یان پلاتۆن  له‌چه‌پ و ئه‌رستۆتالی له‌لای ڕاست  له‌ئاكادیمای پلاتۆن
Plato (left) and Aristotle (right), a detail of The School of Athens

لەبەرامبەردا  فەيلەسوفی ئەڵمانی ئيمانويل کانت پێی وایە کە مرۆڤ ((کائينێکی ئەخلاقيە))٣.کەواتە ئەخلاقيش خاڵێک یا خاسيەتێکی ترە کە مرۆڤ لە ئاژەل جيادەکاتەوە.چونکە ژیانی ئاژەڵ ژیانێکی بايولۆژييە و ملکەچی غەريزە و پاڵنەرە سروشتیەکانێتی،بە پێچەوانەوە مرۆڤ لە پاڵ پاڵنەر وغەريزە سروشتیەکانی لە پاڵ پێداويستیە بايۆلۆژیەکانی وەک خەو و خواردن… پێداويستی تری هەیە کە سەرو بايۆلۆژیيە  وەک بەها ئەخلاقيەکان و بيرکردنەوە و هۆشياری  و يادەوەری…٤

ئایا مەبەستمان لە چييە کە دەڵێن مرۆڤ کائينێکی ئەخلاقيە؟مەبەست لەو حوکمە ئەوەیە کە مرۆڤ کائينێکی ئازادە و دەتوانێت لە نێوان کاری باش و کاری خەراپ، یەکێکيان هەڵبژێرێت بە ئيرادەی خۆی٥.واتە مرۆڤ دەتوانێت چاکە بکات و خەراپەش بکات،بەڵام ئەگەر ناچار بکرێت بۆ ئەوەی کارێکی چاک یاخود کارێکی خەراپ بکات ئەوا بە کارێکی ئەخلاقی دانانرێت،چونکە یەکێ لە مەرجەکانی ئەخلاق بريتييە لە ئيرادەی ئازاد.مانایەکی ديکەی ئەو حوکمەی کە مرۆڤ بە بوونەوەرێکی ئەخلاقی دادەنێت،ئەوەیە کە مرۆڤ بەهاکان دەناسێت یاخود دروستيان دەکات،مرۆڤ چاکە و خەراپە دەناسێت و مومارەسەیان دەکات،چاکە و خەراپەش بابەتی ئەخلاقە.ژیانی مرۆڤ یاخود فکری و هەڵسەنگاندنی مرۆڤ ناتوانێت بچێتە دەرەوەی چاکە وخەراپە،واتە مرۆڤ ناتوانێت پەيوەندی ببچرێت لەگەڵ ئەو دوو چەمکە،چاکە و خەراپە ئامادەییەکی بەردەواميان هەیە لە ژیان و فکر و کاری مرۆڤدا،لێرەوە مرۆڤ بە سروشت کائينێکی ئەخلاقيە.

وەک ئاماژەمان پێدا مرۆڤ کائينێکی سياسی و ئەخلاقيە،سياسەت و ئەخلاق دوو خاسيەتی مرۆيين،هەردوو چالاگی یاخود هەردوو ئەو چەمکە لە پەيوەندیدا بوونیان هەیە،چونکە مرۆڤ پێش هەموو شت کائينێکە هەميشە لە پەيوەنديدایە لەگەڵ دەرەوەی خۆی و خودی خۆی،لەگەڵ دەرەوەی خۆی واتە لەگەڵ مرۆڤەکانی دی یاخود لەگەڵ سروشت،لە پەيوەندی دوەمدا(پەيوەندی لەگەڵ دەرەوەی خۆی) سياسەت و ئەخلاق بوونيان دەبێت و دەردەکەون.کەواتە چ سياسەت و چ ئەخلاق پەيوەندیەکانی نێوان تاکەکان یاخود گروپەکان  لەگەڵ یەکتر رێکدەخەن،بۆ بەردەوامیدان و بەخشینی مانا بە ژیان.

بەڵام ئایا ئەمە مانای ئەوەیە کە هەر یەک لە سياسەت و ئەخلاق یەک بوارن و جياوازیان نیيە،لەبەر ئەوەی هەردووکيان لە پەيوەندیە مرۆییەکاندا بوونیان هەیە و پەيوەندیەکان رێکدەخەن؟ئایا مانای وایە کە سياسەت و ئەخلاق ئاوێتەی یەکترن و جياوازی نييە لە نێوانيان؟بە کورتی ئایا سياسەت و ئەخلاق ئاوێتەی یەکترن یا دوو بواری جياوازن و دابڕاون لە یەکتر؟

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسيارانە پێويستە سەرەتا بە کورتی و خێرایی هەر یەک لە چەمکی سياسەت و چەمکی ئەخلاق باس بکەين و بيانناسين،بەڵام بە جيا،واتە سەرەتا  باسی ماهیەتی سياسەت دەکەين بە تەنيا،باشان دێنە سەر ناساندنی ئەخلاق.

سياسەت چييە؟

سياسەت و زانستی سياسەت وەک زۆربەی دياردە مرۆيی و زانستە مرۆییەکانی دی،پێناسە و ناساندنی قورسە و پێناسەیەکی دياريکراوی نیيە،بەڵکو چەندين پێناسە و تەفسيری جياوازی هەیە،چونکە یەکێ لە خاسیەتەکانی دياردە و زانستە مرۆییەکان بريتييە لە رێژەیی بوون، واتە زۆربەی ئەو دياردانە لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی دی یا لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی دی گۆڕانیان بە سەردا دێت، ئەمەش دەبێتە هۆکاری ئەوەی کە چەمک و تيۆر و دەستەواژەکانی ناو زانستە مرۆییەکان گۆڕانیان بەسەردا بێت و نوێ ببنەوە و تيۆر و چەمکی نوێ لە دايک ببێتەوە.واتە دياردە مرۆیی و کۆمەڵایەتیەکان،دياردەی جێگير و نەگۆر نين،بەڵکو لە گۆرانکاری بەردەوامدان.ئەم کێشەیە لە زانستە سروشتيەکاندا کەمترە،دەگونجێت تيوريەکی فيزیایی جێگير بوونی هەبێت، یاخود دياردەیەکی سروشتی  هەبێت لە چوار چێوەی پێناسەیەک یا تەفسير و تيوریەکی دياريکراودا بناسێنرێت،بەڵام ئەمە لە زانستە مرۆییەکاندا قورسە بە حوکمی ئەو گۆرانکاریە بەردەوامانەی لە فکر و رەفتار و مێژووی مرۆڤدا رودەدات،کە دياردە مرۆییەکانی وەک سياسەت لە ئەنجامی ئەو گۆڕانکاریانەوە،دەگۆرێت و شێوازی نوێ وەردەگرێت هەر وەها تيۆر و چەمکەکانی ناو زانستی سياسەت لە ئەنجامدا نوێ دەبنەوە و گۆڕانکاریان بەسەردا دێت و زیاد دەبن.هەر بۆیە کاتێک دەڵێين سياسەت چييە؟ئەستەمە وەڵامێکی تەواو و کامڵ و دياريکراومان  دەست بکەوێت.ئەمەش مانای ئەوە نييە کە هيچ وەڵامێک بۆ ئەو پرسيارە نييە،بەڵکو مەبەستمان لەوەیە وەڵامەکان فرە و جياوازن ناتوانرێت یەک وەڵامی دياريکراوی هەبێت.،چونکە سياسەت جێگير نييە و لە گۆڕانکاری بەردەوامدایە.

پێش وەڵامدانەوەی پرسيارەکە (سياسەت چييە؟)،پێويستە جياوازیەک  لە نێوان سياسەت و زانستی سياسەت بکەين،چونکە هەندێ کات ئەم دوو چەمکە یا دەستەواژەیە بە هاومانای یەکتر  بەکاردەهێنرێت یاخود لای هەندێک جياوازیەکانی ڕون نييە.لە ڕاستيدا جياوازی هەیە لە نێوان ئەم دوو چەمکە،هاوشێوەی جياوازی نیوان تێور و پراکتيک،واتە دەتوانين بڵێن سياسەت پراکتيکە یا دياردەیەکە.زانستی سياسەت تيۆرە،واتە زانستی سياسەت هەوڵدانە بۆ تەفسير و تێگەيشتن لەو چالاگی و دياردەیە، کە سياسەتە.سياسەت چالاگيەکە لە واقعدا مومارەسە دەکرێت،زانستی سياسەت،زانستێکە لەو چالاگيە دەکۆلێتەوە و چاودێری دەکات و وەسفی دەکات.بۆیە کاتێک دەڵێن سياسەت چييە،واتە دەمانەوێت وەسفی ئەو دياردەیە بکەين،کەواتە دەبێت بگەرێينەوە بۆ زانستی سياسەت.

لە زانستی سياسەتدا چەندين پێناسە و تەفسير لە بارەی سياسەت و دياردەی سياسەت کراوە،یەکێ لەو پێناسە ديارانە بريتييە لە ((هونەری بەرێوبردنی دەوڵەت)٦،لێرەدا سياسەت بريتیيە لەو دياردەیەیی کە لە چوارچێوەی دەوڵەتدا مومارەسە دەکرێت،واتە سياسەت دەبەسترێتەوە بە بوونی دەزگاکانی دەوڵەت و دەستور و سەروەری دەوڵەت،تێڕوانينێکی یاساییانەیە بۆ سياسەت.ئەم پێناسەیە لە ئێستادا بە پیناسەیەکی کورتبين دادەنرێت و کەمينەیەک لە زانایانی بواری سياسەت باوەڕیان پێيەتی.چونکە بە پێی ئەم پێناسەیە، سياسەت بوونی نیيە ئەگەر دەوڵەت بوونی نەبێت،واتە پێش دروستبوونی دەوڵەت،یاخود لە دەرەوەی دەزگا و دەستور و یاساکانی دەوڵەت،سياسەت بوونی نییە٧.ئەگەر بە پێی ئەم پێناسەیە بڕوانينە سياسەت،ئەوا بۆ نموونە ئەگەر بمانەوێت لە سياسەتی وڵاتی فەرەنسا تێبگەين ئەوا دەبێت زیاتر پشت بە دەستور و یاسا و وەزيفەی دەزگاکانی ئەو وڵاتە ببەستين.بەڵام لە واقعی سياسيدا زۆر کات ڕوويداوە و ڕوودەدات کە سياسەتی دەوڵەتان ئەو سنورەیان بەزاندوە کە دەستور و یاساکانی دەوڵەتەکە کێشاویەتی،وەک سياسەتی وڵاتانی ئەڵمانيا و ئيتاليا لەو کاتەی نازی و فاشيەکان لە حوكمدا بوون،یاخود سياسەتی زۆرێک لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست،کە زۆر کات تەواو پێچەوانەی دەستور و یاساکانی وڵاتەکەی خۆی دەجوڵێتەوە ٨. پێناسەکردنی سياسەت بەوەی برێتییە لە هونەری بەرێوبردنی دەوڵەت،بێ گومان لایەنێکی گرنگ و سەرەکی سياسەتمان پيشان دەدات،بەڵام زۆر لایەنی گرنگی ديکەی سياسەت فەرامۆش دەکات،چونکە سياسەت تەنها ئەوە نييە کە لە چوارچێوەی یاسا و دەزگا فەرميەکاندا بوونی هەیە،بەڵکو لە دەرەوەی ئەوانەش سياسەت ئامادەیی هەیە.بۆیە ئەم تێڕوانينە بۆ سياسەت لە ئیستادا لە پاشەکشێدایە.ئەوانەی باوەڕیان بەم پێناسەیە هەیە بۆ سياسەت،پێيان وایە کە زانستی سياسەت،زانستی دەوڵەتە.

لە بەرامبەردا تێڕوانينێکی دی هەیە پێی وایە کە زانستی سياسەت،زانستی دەسەڵاتە،ئەم تێڕوانينە لەوەی یەکەم فراوانترە،سياسەت دەبەستێتەوە بە دەسەڵات،ئەم تێڕوانينە پشتگيری زیاتری لێ دەکرێت بە براورد بە تێڕوانينەکەی یەکەم.هەر یەک لە ماکس فيبەر،هارۆڵد لاسوێل،رۆبير دال،موريس ديفرجيە و ريمۆن ئارۆن پشتگيری لەم تێڕوانينە دەکەن بۆ سياسەت٩.بە پێی ئەم پێناسەیە سياسەت پێش دەرکەوتنی دەوڵەت و لە کۆمەڵگا سەرەتاییەکانەوە بوونی هەبووە،سياسەت لەو کاتەوە بوونی هەیە کە لە کۆمەڵگایەکدا یاخود لە گروپێکی مرۆییدا کەسێک یاخود کۆمەڵێک کەس سەرکردە و بڕياردەر دەبن  و هەڵدەسن بە رێکخستنی کۆمەڵگا،واتە پەيوەندی نێوان حاکم و مەحکوم بريتیە لە سياسەت،دەسەڵات لە ناو پەيوەندیەکاندا دروست دەبێت و دەردەکەوێت،پەيوەندی نیوان تاکەکان و گروپە کۆمەڵایەتیەکان دەسەڵات دروست دەکات،پێش دەرکەوتنی دەوڵەت ئەو پەيوەنديیانە بوونی هەبووە کەواتە بوونی دياردەی سياسەت لەسەر پەيوەندييە مرۆییەکان وەستاوە.هەر وەها بە پێی ئەم تێڕوانينە،سياسەت تەنها لە جوارچێوەی دەزگا فەرميەکانی دەوڵەتدا مومارەسە ناکرێت،بەڵکو لە دەرەوەی ئەو دەزگایاناش سياسەت مومارەسە دەکرێت.

كاركاتێری ماكس ڤێبه‌ر
كاركاتێری ماكس ڤێبه‌ر

ماکس فيبەر پێی وابووە کە ((سياسەت بريتييە لە هەموو ئەو هەوڵ و کۆششانەی کە لە پێناو بەشداری کردن لە دەسەڵاتدا دەدرێت یاخود لە پێناو دروستکردنی کاريگەری لەسەر دابەشکردنی دەسەڵات،چ لە نێوان دەوڵەتان یاخود لە نیوان گروپە جۆراوجۆرەکانی ناو یەک دەوڵەت))١٠.واتە سياسەت بريتیە لە هەموو ئەو چالاگی و کارانەی کە پە يوەندی بە دەسەڵاتەوە هەیە،هەر وەها ئەم تێگەيشتنەی ماکس فيبەر بۆ سياسەت تێگەيشتنێکی فراوانە و ئاماژەیە بەوەی کە دەکرێت گروپە جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگا  کە دەکەونە دەرەوەی دەزگا فەرميەکانی وەک(یاسادانان،جێبەجێ کردن،دادوەری) سياسەت بکەن و کاريگەری لەسەر بڕيارە سياسيەکان دروستبکەن.لێرە و ماکس فيبەر پێی وایە هەموومان بە شێوەیەکی خۆرسکانە سياسەت دەکەين،کاتێک بەشداری پرۆسەی دەنگدان دەکەين،یاخود کاتێک ڕای خۆمان دەردەبڕين لە بارەی پرسێکی سياسی یا گشتی،یا لە کاتی ناڕەزایی دەربڕين و رەخنە گرتن لە دەسەڵاتی سياسی و یا پشتگيری لێ کردنی…١١

کەواتە سياسەت بەم مانایە،چالاگیەکی گشتیە و کۆی گروپە کۆمەڵایەتیەکان زۆر تا کەم دەتوانن بەشداری تێدا بکەن.لە مێژوودا زۆر کات روويداوە و ڕوودەدات کەسێک یا گروپێک دەسەڵاتی سياسی قۆرخ دەکەن وەک لە سيستەمە ديکتاتۆریەکاندا دەيبينين،بەڵام ئەم قۆرخکاریە ڕەها نييە،چونکە بۆ ماوەیەکی کاتییە،هەرچەن ماوەکە زۆر و درێژ بێت،بەڵام هەميشە بەرهەڵستکاری و شۆرش لە ناوخۆدا یا دەستێوەردانی دەرەکی کار لەو قۆرخکاریە دەکات و کۆتایی پێدێنێت.

بەڵام ئایا هەموو جۆرە دەسەڵاتێک،دەسەڵاتی سياسيە؟بێ گومان نەخێر،لە کۆمەڵگادا چەندين شێوازی دەسەڵات هەیە،بۆ نموونە دەسەڵاتی باوک لە خێزاندا،دەسەڵاتی مامۆستا لە قوتابخانە،دەسەڵاتی مافياکان…ئەمانە دەسەڵاتی سياسی نين،دەسەڵاتی سياسی چەند خاسيەتێکی هەیە لەوانە:دەسەڵاتێکی گشتيە و بڕيارەکانی بۆ کۆی کۆمەڵگایە،هێزەکانی وەک سوپا،ئاسايش… قۆرخ دەکات،بوونی دانپێدانانی کۆمەڵگا بۆ ئەو دەسەڵاتە،چ بە رەزامەندی یا بە ناچاری بێت …١٢.بۆ جياکردنەوەی دەسەڵاتی سياسی لە شێوازەکانی ديکەی دەسەڵات،زانای سياسی ئەمريکی ديفد ئيستۆن کۆمەککمان دەکات،ئيستون پێناسەی سياسەت دەکات بە(دابەشکردنی دەسەڵاتیانەی بەهاکان)بەهاکان مەبەست لە داهات و ئارامی و ئاسايش و خزمەتگوزاریەکانە…ئيستۆن پێی وایە دەسەڵاتی سياسی لەگەڵ دەسەڵاتەکانی ديکەی ناو کۆمەڵگا لەوەدا جياوازە کە گشتیە و کاتێک بەهاکان دابەشدەکات بۆ کۆی کۆمەڵگایە و سود و کاريگەریەکەی تەنها بۆ گروپێکی دياريکراوی ناو کۆمەڵگا نیيە (هاوشێوەی خزمەتگوزاری سەنديکا و خێزانەکان… بۆ ئەندامانی خۆیان)،بەڵکو بۆ کۆی کۆمەڵگایە و هەر وەها دابەشکردنیکی دەسەڵاتیانەیە چونکە دەسەڵاتی سياسی توانای ئەوەی هەیە بڕيارەکانی جيبەجێبکات بەسەر کۆی کۆمەڵگادا و مافی ئەوەشی هەیە بەو پێيەی ئەو مافەی لە کۆمەڵگاوە وەرگرتوە١٣. کەواتە دەسەڵاتی سياسی ئەو دەسەڵاتەیە کە لە رێگەی هێز و یاساوە کۆمەڵگا رێکدەخات و کاروبارەکانی بەرێوە دەبات،هەر وەها هەوڵی پێکەوە ژیانی گرۆپە جياوازەکانی کۆمەڵگا دەدات لە کەشێکی ئارامدا،لە پێناو گەيشتن بە ئامانجە جۆراوجۆر و بەردەوامەکان،چونکە لە کۆمەڵگا و ژیانی مرۆڤدا هەميشە ئامانجی نوێ و جۆراوجۆر هەیە،هەمێشە پێداويستی نوێ و جۆراوجۆر هەیە،بۆیە سياسەت خاڵێکی کۆتایی نییە،بەڵکو لەگەڵ ژیان بەردەوام دەبێت و نوێ دەبێتەوە.

بێ گومان بێجگە لەم پێناسە و تێگەيشتنانە لە سياسەت،چەندين تێڕوانينی دی هەن بۆ سياسەت،بەڵام ئەوەی لێرەدا مەبەست بوو تەنها باسێکی خێرای سياسەت و ناساندنی بوو.مەبەستمان بوو تێبگەين کە سياسەت دياردەیەکی کۆمەڵایەتیە،گروپێکی مرۆیی (کۆمەڵگا) بۆ بەرژەوەندیە بێ شومارەکانی خۆی مومارەسەی دەکات،ئيتر ئەو گروپە چ لە چوارچێوەی دەوڵەت بێت بە مانا هاوچەرخەکەی،یا لە چوارچێوەی هۆز و دەوڵەت شار و ئيمبراتۆرەکان…بێت.لە درێژەی نووسينەکەماندا تێگەيشتنی زیاترمان دەبێت لە سياسەت و زیاتر ئەم دياردەیە دەناسێنين.

ئەخلاق چييە؟

ئەخلاق بريتييە لە کۆمەڵێک یاسا و رێنمایی کە لە هەندێ کات و دۆخدا رەفتاری تاک رێکدەخات،ئەو یاسایانە ئەوە دياری دەکەن کە مرۆڤ دەبێت چۆن رەفتار بکات و چی بکات و چی نەکات…کاتێک باسی ئەخلاق دەکەين ئەوا لە بنەرەتدا باسی بەها و چاکە دەکەين،چونکە ئەخلاق لە کۆمەڵێک بەها و چاکە پێکدێت،ئەو بەهایانە بۆ ئەوە دانراون کە وا لە مرۆڤ بکەن بە شێوەیەک بژێت،شايستەی مرۆڤ بێت.

ئەگەر بمانەوێت لە ئەخلاق و فەلسەفەی ئەخلاق تێبگەين،ئەوا وەک هەر چەمکێکی کۆمەڵایەتی و مرۆیی ڕووبەروی سەختی دەبينەوە،چونکە چەندين تێڕوانين و تێگەيشتنی جياواز هەیە بۆ چەمکی ئەخلاق،لە فەيلەسوفێکەوە بۆ فەيلەسوفێکی دی،لە کۆمەڵگایەوەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی دی،لە سەردەمێکەوە بۆ سەردەمێکی دی ئەخلاق هەمان پێناسە و هەمان مانای نييە.باشترين رێگەچارە بۆ تێگەيشتن لە ئەخلاق و ناساندنی،بريتييە لە لە پۆلينکاری،دەبێت سەرەتا پۆلينکاری بکرێت بۆ بەهاکان،تا بزانين بەهاکان چين؟لە کوێوە دێن؟رێژەيين یا ڕەهان؟لێرەدا بە کورتی چەند پۆلينکاریەک دەخەينە روو بۆ ئەوەی ئاسانتر لە چەمک و مانای ئەخلاق تێبگەين.

بەهاکان: کاتێک دەڵێين بەهاکان،مەبەستمان لە بەها ئەخلاقيەکانە،چونکە یەکێ لە لقە ديارەکانی فەلسەفە بريتييە لە ئاکسيۆلۆژیا،واتە باسی بەهاکان،کە ئەوانيش ئەخلاق و لۆژيک و جوانناسيە،لێرەدا تەنها باس لە ئەخلاق دەکەين،واتە بەها ئەخلاقيەکان،کە ئەوە دياری دەکەن رەفتاری مرۆڤ چۆن بێت و دەبێت مرۆڤ هەوڵی چی بدات.بە درێژایی فەلسەفەی ئەخلاقدا چەندان تيۆری هەیە کە پێمان دەڵێن بەها یا چاکە(خير) چييە،یەکێ لەو تيوریانە بريتييە لە تيۆری چێژ(اللذة)بە پێی ئەم تيورییە چاکە ئەوەیە کە چێژ دەبەخشێتە مرۆڤ و لە ئازار دووری دەخاتەوە،کەواتە پێوەری کاری چاک ئەوەیە چەند چێژ دەبەخشێتە خاوەنەکەی١٤.بە پێێ ئەم تيوریە چاکە بريتييە لە چێژ،خەراپە بريتييە لە ئازار.ئەرستيبۆس و ئەبيکۆری لە يۆنای کۆندا بە دامەزرێنەر و ڕابەری ئەم تيوریە دادەنرێن،لە سەردەمی نوێدا رێبازی سودگەرایی پشتگيری ئەم تيۆرییە دەکات١٥.کە بە تيۆری سودگەرایی ناسراوە،بەڵام بناغەکەی دەگەرێتەوە بۆ تيۆری چێژ.

لای ئەرستۆ بەختەوەری (السعادة) بريتييە لە چاکەی باڵا،ئەمەش لە فەلسەفەدا بە (تيۆری بەختەوەری) ناسراوە.ئەرستۆ پێی وایە کە چێژەکان ئامرازن بۆ گەيشتن بە چاکەی باڵا،ئەو پێی وایە هەموو کاریکی مرۆڤ ئامانجێکی هەیە،بەڵام دواهەمين ئامانج کە ئیتر لە دوای ئەو ئامانجە،ئامانجی دی نييە و خۆی لە خۆيدا ئامانجە بريتييە لە بەختەوەری،بەختەوەريش لای ئەرستۆ بەستراوە بە حيکمەت،واتە دۆخێکی ئەقلانی و فەلسەفيە.حيکمەت لای ئەرستۆ باڵاترين فەزيلەتە١٦.ئەرستۆ پێی وایە چێژەکان ئامانج نيين،بەڵکۆ ئامرازن،هەموو کارێک ئامرازە بۆ گەيشتن بە چاکەیەک(خير)،بەڵام ئەم زنجيرەیە هەر وا ناڕوات،واتە چاکە لە دوای چاکە دەڕوات تا لە کۆتاییدا چاکەی باڵا دێت،ئیتر لە دوای چاکە یاخود ئامانجی باڵا، چاکە و ئامانجی دی نایەت،ئەمەش بريتييە لە بەختەوەری.تيوری بەختەوەری تەنها ئەرستۆ باسی نەکردوە،بەڵکو ئەم تيوریە لای رواقيەکان و لای فەلسەفەی مەسێحيش پشتیگيری لێکراوە و باس کراوە،بەڵام خۆشبەختی لای هەر یەک لەو رێبازانە هەمان مانای نييە،بەڵکو مانایی تا ڕادەیەک دەگۆرێت،بە تايبەت لە فکری مەسێحی کە بەختەوەری دەبەسترێتەوە بە ئاين و دونيای دوایی و رۆژی قيامەت.بەڵام بە گشتی بە پێی ئەم تيۆریە بەختەوەری سەنتەرە. لێرەدا پێويست ناکات لەوە زیاتر لەسەر ئەم بابەتە بوەستين،چونکە دوورمان دەخاتەوە لە بابەتە سەرەکيەکەمان.کە پەيوەندی سياسەتە بە ئەخلاقەوە.

لە تيوريەکانی پێشوو بينيمان بەها ئەخلاقيەکان پەيوەست بوون بەو ئەنجامەی کە هەیەتی،واتە چاکە و بەها ئەخلاقيەکان بريتي بوون لەوەی سود و چێژ و خۆشبەختی دەبەخشنە مرۆڤ،بەها ئەخلاقيەکان فۆرمێکی بەرژەوەندی خوازانەی هەبوو.بە پێی ئەو تيۆریانە بەهای ئەخلاقی لە خودی خۆيدا مانای نييە،بەڵکو ماناکەی لەو ئەنجام و سودەیە کە بۆ مرۆڤ هەیەتی.بەکورتی ئەم تيوریانە بە مرۆڤ دەڵێن فڵان کار بکە،چونکە سودی بۆت هەیە،چونکە چێژی بۆت هەیە،چونکە بەختەوەرت دەکات.

بێجگە لەو تيۆریانەی کە پێشتر باسکران،تيۆریەکی ديکە هەیە کە لە فەلسەفەی ئەخلاقدا جێگەیەکی ديار و گرنگی هەیە،ئەويش بريتييە لە تێۆری ئەرک (الواجب).ئەم تيوریە سەرەتاکەی بۆ فەلسەفەی يۆنان دەگەرێتەوە بە تايبەت بۆ فەلسەفەی رێبازی رواقی،رواقيەکان پێيان وابوو کە فەزيلەت و ژیانێکی چاک وئەخلاقی بريتييە لە گوێڕایەڵکردن بۆ یاسا،واتە ژیان بە پێی یاسا،لێرەدا مەبەست لە یاسا،یاسایەکی گشتی و سروشتيە،کە هەندی کات پێی دەڵێن عەقلی گشتی واتە ئەو عەقلەی کە هەموو سروشت بەرێوەدەبات و رەفتارەکانی مرۆڤيش دیاری دەکات.رواقيەکان پێيان وابوو گونجاندنی رەفتار و کار و ژیانی مرۆڤ لەگەڵ ئەو یاسا گەردونیە،بريتييە لە ژیانێکی ئەخلاقی،ئەو یاسا گشتيە،بە هۆی عەقلی مرۆڤەوە کەشف دەکرێت.پاشان ئەمە دەگوازرێتەوە بۆ نێو فەلسەفە و ئاينی مەسێحی،لە فکری مەسێحيدا ديسانەوە جەخت لەسەر ئەوە دەکرێتەوە کە چاکە و ژیانێکی ئەخلاقی پەيوەستە بە ملکەچکردن بۆ یاسا،بەڵام جياوازی ئەم یاسایە لەگەڵ ئەو یاسایەیی کە رواقيەکان ئاماژەیان پێدەدا،ئەوەیە کە مەسيحيەت پێی وایە ئەو یاسایە خودا ناردویەتی،واتە گوێرايەڵی بۆ یاساکانی خودا بريتييە لە ژیانێکی چاکە،ئیتر ئەو یاسایە بەلای مرۆڤەوە لۆژيکی بێت یا نا،دادپەروەرانە بێت یا نا دەبیت مرۆڤ ملکەچی بێت١٧.

وەک ئاماژەمان پێکرد،ئەمە تەنها سەرەتایەک بوو بۆ تيۆری ئەرک،چونکە ئەگەر وردبينەوە لە تيۆری ئەرک لای رواقيەکان و لای مەسيحيەت،ئەوا هەست بەوە دەکرێت کە ئەو تيۆریە جارێ لای ئەو دوو رێبازە کامڵ نەبووە و تەنها هەنگاوێکە لەو بارەیەوە،چونکە رواقيەکان و  مەسیحيەکانيش ديسانەوە چاکە و بەها ئەخلاقيەکان دەبەستنەوە بە دەرئەنجام و ئەو سودەی کە بە مرۆڤی دەگەیەنێت،لای رواقيەکان چاکە و ژیانی ئەخلاقی کە بريتييە لە گوێڕایەڵی عەقلی گشتی(یاسای گشتی) مرۆڤ دەگەيەنێتە بەختەوەری ڕاستەقينە.لای مەسێحيەکانيش ملکەچی و گوێڕایەڵی بۆ یاسای خودایی (ئاين) مرۆڤ دەگەيیەنێتە بەهەشت.واتە هەردوو رێبازەکە جەخت لەوە دەکەنەوە کە گوێرایەڵی بو یاسا سودێک یا قازانێک دەگەيننە مرۆڤ،لە کاتێکدا ئەمە  کەم تا زۆر پێچەوانەیە لەگەڵ تێۆری ئەرک بە مانا نوێ و هاوچەرخەکەی،بەڵام بۆیە وەک سەرەتایەک بۆ (تيۆری ئەرک) باسمان لە فکری رواقی و مەسێحي کرد،چونکە تا ڕادەیەک لەو دوو رێبازەدا بەها ئەخلاقيەکان پەيوەست کراون بە یاساوە و تا ڕادەیەک خاسيەتی ئيلزامی تێدایە.

Immanuel Kant German: 22 April 1724 – 12 February 1804)
Immanuel Kant German: 22 April 1724 – 12 February 1804)

بە ناوبانگترين  فەيلەسوف کە پشتگيری لە تيۆری ئەرک کردوە و زۆرترين کاری لەسەر کردوە،فەيلەسوفی ئەڵمانی (ئيمانوێل کانت)ە.کانت پێی وایە کە بەها ئەخلاقی و یاسا ئەخلاقيەکان کۆمەڵێک یاسای بابەتی و رەها و گشتين،پەيوەست نين بە کات و شوێن،بەڵکو لە هەموو سەردەم و لە هەموو شوێنێک بەها ئەخلاقيەکان هەمان مانایان هەیە و ناگۆرێن و لە ناوناچن،چونکە کۆمەڵێک یاسای پێشينەیی (القبلية) عەقلن و لە رێگەی ئەزمون و تاقيکردنەوە و هەستەکانەوە بە دەستنەهاتوون بەڵکو لە عەقلدان بە شێوەی پێشينەیی.بە پێی تيۆری ئەرک لای کانت تەنها کارێک بە ئەخلاقی دادەنرێت کە لە ئەنجامی رێز گرتن و هەستکردن بە ئەرک ئەنجامدرابێت١٨.واتە بە پیچەوانەی تيۆریەکانی دی،کاری ئەخلاقی پەيوەندی نييە بە ئەنجامی کارەکە،واتە ئەوەی لەم تيۆریەدا مەرجە بريتييە لە ويستی چاکە یاخود ئيرادەی چاکە (الارادة الخيرة)،ويستی چاکە لای کانت بريتييە لەو نيەت و ويستەی کە مرۆڤ هەیەتی بۆ ئەنجامدانی کارێک ئەگەر نيەتەکە لە ئەنجامی هەستکردن بێت بە ئەرک و رێزگرتن بێت لە یاسا ئەخلاقيەکان ئەوا ئەو کارە ئەخلاقيە بەدەر لەوەی ئەنجامەکەی چۆن و چی بێت،بەڵام ئەگەر نيەت و ويستی کەسەکە لە ئەنجامی ترس و ناچاری و یا بەرژەوەندی…بێت ئەوا کارەکە نا ئەخلاقييە ئەگەر ئەنجامی کارەکە هەر چييەک بێت.لەم بارەیەوە کانت نموونەیەک دەهێنێتەوە لە بارەی دزیکردن و دەڵێت ئەگەر کەسێک دزی نەکات و خۆی بە دوور بگرێت لە دزیکردن،بەڵام ئەو دزی نەکردن و خۆ دوورخستنەوەیە لە ئەنجامی ترس بێت لە سزاکانی یاسا،یا ترس لە خودا،یا رێزگرتن بێت لە ڕای گستی،یا ترس بێت لە ئازاردانی ويژدانی…لە هەموو ئەم حاڵەتانەدا ئەو دزی نەکردنە بە کارێکی ئەخلاقی دانانرێت،تەنها لە یەک کاتتدا بە کارێکی ئەخلاقی دادەنرێت ئەگەر کەسەکە بڵێت من دزی ناکەم چونکە رێز لە ئەرک (واجب) و عەقل دەگرم،ئەو کات بە کارێکی ئەخلاقی دادەنرێت١٩.کەواتە ويست و نيەت مەرجێکی سەرەکيە بۆ ئەخلاقی بوون و نا ئەخلاقی بوونی هەر کارێک.بۆیە کانت پێێ وایە ويستی چاکە (الارادة الخيرە) تاکە شتە کە چاکەیەکی رەهايە و لە خودی خۆيدا چاکەیە٢٠. هەر وەها ئازادی مەرجێکی ديکەیە بۆ ئەخلاق لای کانت،مرۆڤ دەبێت بە ئازادانە کارێکی باش یا خەراپ بکات ئەو کات دەتوانين بڵێن ئەو کارە ئەخلاقيە یا نا ئەخلاقی، ئەگەر ناچاربکرێت بە کارێکی باش یا خەراپ،ئەوا کەسە ناچارکراوەکە پێوەری ئەخلاق نايگرێتەوە،کەواتە نيەت و ئازادی دوو مەرجی سەرەکی ئەخلاقن.ڕاستە تيۆری ئەرک خاسيەتێکی ئيلزامی تێدایە،بەڵام لای کانت ئەو ئيلزاميەتە نابێتە هۆی لەناوبردنی ئازادی،کانت دەڵێت ئازادی بريتييە لە ((سەربەخۆبوونی ئيرادەی مرۆڤ لە هەموو شتێک بێجگە لە یاسای ئەخلاقی))٢١.

یاسا ئەخلاقيەکانيش کۆمەڵێک یاسای ئەقلی مرۆڤن،لای کانت رەفتارەکانی مرۆڤ دەبێت بە پێی ئەو یاسا ئەخلاقيانە بێت،نەک بە پێی هێز و یاسایەکی دی،چونکە مرۆڤ تەنها لەو کاتە ئازادە کە بە پێی یاسایەک رەفتار بکات و کار بکات کە خودی عەقلی خۆی دايناوە،نەک هێزێکی دی.بۆیە ئيلزام بوون بە یاسا ئەخلاقيەکان مانای لە دەستدانی ئازادی نييە بەڵکو مانای گەيشتن و بەدەستهێنانی ئازادیە.

 پێشتر ئاماژەمان بەوە کرد کە تيوريەکانی دی بە مرۆڤ دەڵێن ئەو کارە بکە چونکە چێژ و بەختەوەریت دەداتێ،بەڵام تێۆری ئەرک لای کانت بە مرۆڤ دەڵێت ئەو کارە بکە،چونکە ئەرکی سەرشانتە.

چ تيۆری ئەرک و چ تيۆریەکانی پێشتر باسمان کرد،هەموویان قسە و باسێکی زیاتری دەوێت،بەڵام لێرەدا تەنها کورتەیەکمان لەبارەیانەوە باس کرد تا بەرچاو ڕوونیەکمان هەبێت لە بارەی ئەخلاق و بەها ئەخلاقيەکان،ئەگينا ئەو تيوریانە ئەگەر بمانەوێت هەقی خۆیانی بدەينێ پێويستی بە نووسين و کتێبی تايبەت هەیە.

رێژەییبوون و ڕەهاييبوونی بەها ئەخلاقيەکان:یەکێ لەو پۆلينکاریانەی کە لە فەلسەفەی ئەخلاقدا ناسراوە،بريتيە لە پۆلينکاری یاخود کێشەی رێژەيیبوون و ڕەهايبوونی ئەخلاق و بەها ئەخلاقيەکان.لەم پۆلينکاریەدا تەرکيز دەخرێتە سەر ئەوەی ئایا بەها ئەخلاقی و یاسا ئەخلاقيەکان لە هەموو کات و شوێنکدا یەک بەهایە و ناگۆرێت،یاخود گۆرانی بەسەردا دێت،ئایا دەکرێت کارێک لە سەردەمێک یا لە کۆمەڵگایەکدا نا ئەخلاقی بێت،بەڵام لە سەردمێک و کۆمەڵگایەکی دی ئەو کارە ئەخلاقی بێت؟ئایا یەک یاسای ئەخلاقی هەیە بۆ هەموو مرۆڤایەتی و ئەزەليە و لە دەرەوەی کاريگەريەکانی کات و شوێنە یا یاسا ئەخلاقيەکان بە پێی سەردەم و کۆمەڵگاکان دەگۆرێن؟

لەم بارەیەوە لە فەلسەفەی ئەخلاقدا دەتوانين بە گشتی دوو بەرە یا دوو بۆچوون دياری بکەين ،هەندێک لە رێباز و فەيلەسوفەکان پشتگيری لەوە دەکەن کە ئەخلاق ڕەهایە و ناگۆرێت،ئەوەی چاکەیە،هەميشە چاکە بۆ هەموو سەردەم و کۆمەڵگایەک،ئەوەی خەراپە،بۆ هەموو سەردەم و کۆمەڵگایەک خەراپە.کەواتە یەک یاسای ئەخلاق هەیە بۆ هەموو بارودۆخێک،ئەمەش پێی دەوترێت رەهاييبوونی ئەخلاق.کانت و ئەفلاتون و ئەرستۆ پشتگيريان لەم بۆچوونە دەکرد٢٢.

لەبەرامبەر ئەم بۆچوونەدا،بۆچوونێکی دی هەیە کە پشتگيری لە رێژەییبوونی بەها ئەخلاقيەکان دەکات،ئەم بۆچوونە پێی وایە کە ئەخلاق و بەها ئەخلاقيەکان بە پێ بارودۆخ و سەردەم گۆڕانيان بەسەردا دێت،دەکرێت لە سەردەمێکدا کارێک یا شتێک ناشرين و نا ئەخلاقی بێت،لە سەردەمێکی دی وا نەبێت،یاخود لە ژیانی تاکە کەسێکدا،دەکرێت پێوەرەکان بۆ چاکە و بەها بگۆرێت لە تەمەنێکەوە بۆ تەمەنێکی دی،یا بە پێی گۆرانی بارودۆخەکان.ئەم بۆچوونە بۆ نموونە لە لایەن سۆفستایەکانی يۆنان و فردريک هايک… پشتگيری لێدەرکرێت.٢٣

جياوازی نێوان بەرەی رەهاييبوون و رێژەییبوون،بريتييە لە جياوازی نێوان تاک ئەخلاقی و فرە ئەخلاقی،تاک پێوەری و فرە پێوەری….ئەوانەی یەکەم باوەڕیان بە ئەخلاقێکی جێگير و نەگۆر هەیە،ئەوانەی دووەم باوەڕیان بە گۆرانی یاسا و بەها ئەخلاقيەکان هەیە بە پێی کات و بارودۆخ…

خوديبوون و بابەتیبوونی بەها ئەخلاق:ئەم پولينکاریە تا ڕادەیەکی زۆر پەيوەندی بە پۆلينکاریەکەی پێشترەوە هەیە،لێرەدا تەرکيز دەخرێتە سەر بوونی بەها ئەخلاقيەکان،ئایا بەها ئەخلاقيەکان کۆمەڵێک بەهای سەربەخۆن و لە دەرەوەی عەقل و فکری ئێمە بوونيان هەیە،یاخود ئەو بەهایانە مرۆڤ دروستی دەکات بە پێی بەرژەوەندی و بارودۆخی خۆی؟

هەندێک لە بيرمەندەکان پێيان وایە بەها ئەخلاقيەکان بوونێکی سەربەخۆ و گشتی و بابەتیان  هەیە مرۆڤ تەنها کەشفی دەکات،واتە ئەوەی چاکەیە پەيوەندی بە هەڵسەنگاندی مرۆڤەوە نييە،بەڵکو مرۆڤ پێی بزانێت و نەزانێت ئەوا چاکە و خەراپە بوونیان هەیە.بۆیە چاکە و بەهای ئەخلاقی لای ئەم رێبازانە بەشێکە لە گەردون هاوشێوەی دياردە سروشتیەکان٢٤.

لە بەرامبەردا بۆچوونێکی دی هەیە لەو بارەیەوە کە پێی وایە بەها و چاکە دروستکراوی مرۆڤن و بەهاکان لە زهنی مرۆڤدا بوونيان هەیە و خوديين،بە پێی بەرژەوەندی و پێداويستی مرۆڤ ئەو بەها و یاسا ئەخلاقيە گۆرانی بەسەردا دێت،واتە مرۆڤ لە ئێستادا ئەو شتە بە چاکە دەزانێت کە سودی پێدەگەيەنیت و لەگەڵ بەرژەوەندیەکانيدا یەک دەگرێتەوە،بەڵام دەکرێت کاتێکی دی ئەو شتە بە چاکە نەزانێت ئەگەر لەگەڵ بەرژەوەندييەکانيدا ناکۆک بێت و سودی بۆی نەبێت٢٥.

بە گشتی ئەوانەی پشتگيری لە رەهاييبوونی بەها ئەخلاقيەکان دەکەن،پشتگيری لە بابەتيبوونی ئەو بەهایانە دەکەن،هەر وەها ئەوانەی بشتگيری لە رێژەییبوونی بەهاکان دەکەن،باوەڕیان بە خوديبوونی بەهاکان هەیە.

دامەزرێنەری بەهاکان؟یەکێ لەو پرسە گرنگانەی کە ئەخلاق لە فەلسەفەی نوێ و هاوچەرخدا بایەخێکی زۆری پێدەدات پێی دەوترێت (کێشەی ئەخلاقی) لەم پرسيارەدا کورت دەبێتەوە:لەسەر چ بنەمایەک ئەخلاق دروست دەبێت یاخود ئەوە چييە بەها ئەخلاقييەکان دروست دەکات ؟کاتێک دەڵێن ئەم کارە یاخود ئەم رەفتارە خەراپ و ناشرينە و ئەوی دی باش و چاکە؟لەم حوکم و بڕيارانەدا پشت بە چی دەبەستين؟ئایا تەنها لەبەر ئەوەیە کە چێژ و سودمان دەداتێ یا ئازار و زیانمان پێدەگەیەنێت؟یان لەبەر ئەوەیە کۆکە یا ناکۆکە لەگەڵ عورفی کۆمەڵایەتی؟یا لەبەر ئەوەی ئايين حەڵاڵ و حەرامی کردوە؟یا لەبەر ئەوەی عەقل پێی باشە یا خەراپە؟یا ويژدان قبولی دەکات یا رەدی دەکاتەوە؟٢٦

چەمکی (کێشەی ئەخلاقی) تا ڕادەیەک هەموو ئەوانە دەگرێتەوە کە پێشتر باسمان لێ کرد،وەک کێشەی رەهاييبوون،رێژەييبوون و خوديبوون، بابەتيبوونی،هەر وەها تيوريەکانی ئەخلاق.چونکە هەر یەک لەوانە زۆر تا کەم وەڵامی ئەو پرسيارەی سەرەوە دەدەنەوە،لای هەندێک رێباز و بيرمەند ئەقل بەها ئەخلاقييەکان دروست دەکات،لای هەندێکی دی بەهاکان دروستکراوی سروشتن ئەوەی لای رواقييەکان بە عەقلی گشتی یا یاسای سروشتی ناودەبرا،ئەو یاسا سروشتی و گشتیە دروستکەری بەها ئەخلاقيەکانن.لای ئەبيکۆریەکان چێژ دامەزرێنەری بەها و چاکە بوو،لای مەسيح و ئايينە ئاسمانييەکان بەگشتی،خودا دامەزرێنەر و دروستکەری بەها و یاسا ئەخلاقيەکانە.

کەواتە وەڵامەکان جۆراوجۆر و جياوازن لە یەکتر،ئەمەش بەهێزترين بەڵگەیە بۆ رێژەیی بوون و خوديبوونی بەها ئەخلاقيەکان،هەر بۆیە یەکێ لەو پرسە گرنگانەی کە لە چوارچێوەی (کێشەی ئەخلاقی) لە سەردەمی نوێ و هاوچەرخدا  تەرکيزی دەکرێتە سەر،بريتييە لە رێژەييبوونی ئەخلاق.

لەگەڵ سەرهەڵدان و گەشەکردنی زانستە مرۆييەکانی وەک کۆمەڵناسی،دەروونناسی،ئەنترۆپولۆژیا… زیاتر ئەم ڕێژەییبوونەی ئەخلاق سەلمێنراوە.بۆ نموونە لە زانستی ئەنترۆپۆلۆژيادا بە دەگمەن زانایەکی ئەو بوارە دەستدەکەوێت کە باوەڕی بە رەهاييبونی ئەخلاق و بەهای ئەخلاقی هەبێت،بەڵکو زۆرينەی زانایانی ئەنترۆپۆلۆژی لەسەر ئەوە کۆکن کە بەها و پێوەرەکان بە پێێ کات و شوێن و بە پێی شارستانيەتەکان گۆڕانکاریان بەسەر دێت٢٨.هەر وەها بە پشت بەستن بە زانستی کۆمەڵنناسی و دەرونناسی ديسانەوە دەتوانين ئارگۆمێتی زۆر ببينين لەبارەی رێژەييبونی ئەخلاق.ئەمە بێجگە لەوەی کە لایەنگرانی رێبازی پۆزەتيڤيزمی لۆژيکی وەک (رۆدلف کارناب) و (ئەلفرد ئەير) هەر باوەڕیان بە بوونی بەها و یاسای ئەخلاقی نييە، چونکە ئەوان پێيان وایە ئەو یاسا و بەهایانە لۆژيکی نين و  ناتوانرێت لە رێگەی تاقيکردنەوە و ئەزمونەوە بسەلمێنرێن،تەنها هەندێک ئامۆژگارين کە مرۆڤ دەتوانێت وەری بگرێت یا رەدی بکاتەوە٢٩.

بێ گومان مێژووی شارستانيەکان و کۆمەڵگاکان تا ڕادەیەکی زۆر رێژەييبونی ئەخلاق دەسەلمێنن،چونکە ئەستەمە رەفتارێک بدۆزينەوە لە هەموو سەردەمێک و لە هەموو گروپێکی مرۆیی،ئەو رەفتارە یەک مانا و یەک هەڵسەنگاندنی بۆ کرابێت.هەر وەها ئەو بۆچوونە جياوازانەی کە لەفەلسەفەی ئەخلاقدا هەیە لە بارەی بەها و چاکە،ديسانەوە بەڵگەیەکی ڕوونە بۆ رێژەييبونی ئەخلاق.

ئەوەی ماوەتەوە لەم بەشە کە تايبەت بوو بە باسی ئەخلاق ئەوەیە ئاماژە بەوە بکەين،کە لەم بەشەدا باسی فەلسەفەی ئەخلاق (ئەخلاقی تيۆری) کرا،نەک ئەخلاقی کرداری،(ئەخلاقی کرداری) بريتييە لەو ئەخلاقەی کە لە کۆمەڵگایەکدا پەيڕەو دەکرێت،واتە ئەو چاکە و بەها و یاسا ئەخلاقيانەی لە ناو واقعی کۆمەڵگادا پراکتيک دەکرێت،کە لە کولتور و دابونەريتی کۆمەڵگاوە هاتووە.بەڵام لە رێگەی فەلسەفەی ئەخلاقەوە لەم ئەخلاقی کرداریە تێدەگەين،فەلسەفەی ئەخلاق تەفسيری ئەخلاقی کرداری دەکات،بۆیە زیاتر باسمان لە ئەخلاق کرد وەک لقێکی فەلسەفە،نەک ئەو ئەخلاقەی کە خەڵکی ئاسایی لە ژیانی رۆژانەیاندا باسی دەکەن  یا پراکتيکی دەکەن،چونکە هەردووکی دوو ديوی یەک دراون،کاتێک بمانەوێت لە ئەخلاقی کرداری تێبگەين،دەبێت پشت بە ئەخلاقی تيۆری ببەستين…

(ماویه‌تی  بۆ به‌شی دووهه‌م )

سەرچاوە و پەراوێزەکان (به‌شی یه‌كه‌م):

١-مجدي کامل،‌‌ارسطو..المعلم الاول،دار الکتاب العربي،دمشق،٢٠١١.ص١٤٥

٢-د.حورية توفيق مجاهد،الفکر السياسي من افلاطون الی محمد عبدە،مکتبة الانجلو المصرية ط٣ ،١٩٩٩،ص٧٩

٣-امام عبدالفتاح امام،الاخلاق والسياسة:دراسة في فلسفة الحکم،مجلس الاعلی للثقافة،القاهرة،٢٠٠٢،ص٧٢

٤-د.زکريا ابراهيم،المشکلة الخلقية،مکتبة مصر،القاهرة،ص٣٢-٣٣

٥-المصدر نفسە،ص٣٢

٦-د.جاسم سلط‌ان،قواعد في الممارسة السياسية،الشبكة العربية للأبحاث والنشر،بيروت،٢٠١٥،ص٤٤

٧-جان ماري دانکان،علم السياسة،ترجمة:د.محمد عرب صاصيلا،المٶسسة الجامعية للدراسات والنشر،بيروت،١٩٩٧،ص١٣٥-١٣٧

٨-د.عصام سليمان،مدخل الی علم السياسة،دار النضال،بيروت،ط٢. ١٩٨٩،ص١١٣-١١٤

٩-د.عصام سليمان،مدخل الی علم السياسة،مرجع سابق،ص١١١

         ١٠-ماکس فيبر،رجل العالم و رجل السياسة،ترجمة نادر ذکری،دار الحقيقة،بيروت،١٩٨٢.ص٤٦

         ١١-المصدر نفسە.ص٥٣

١٢-جان ماري دانکان،علم السياسة،مرجع سابق،ص١٢٢-١٣٧

         ١٣-د.عصام سليمان،مدخل الی علم السياسة،مرجع سابق،ص١١٥-١١٧

١٤- د.مصطفی عبدە،فلسفة الاخلاق،مکتبة مدبولي،القاهرة.ط٢. ١٩٩٩،ص٥٠

١٥-هەر یەک لە ئەرستيبۆس و ئەبيکۆر و جرمی بينتام جۆن ستيوارت ميل… پشتگيری لە تيۆری چێژ دەکەن،بەڵام بێ گومان هەموو ئەوانەی پشتگيری لەم تيۆریە دەکەن هاوشێوەی یەکتر ناڕواننە چێژەکان،بەڵکو جياوازی هەیە لە نێوانیان لێرەدا ناتوانين باسی وردەکاری ئەو تيۆریە بکەين چونکە لە بابەتە سەرەکيەکە دوورمان دەخاتەوە،بەڵام هەر هەموویان پشتگيری لەوە دەکەن کە چاکە بريتييە لە چێژ.

١٦- د.زکریا ابراهيم،المشكلة الخلقية،المرجع السابق،ص١٣٢-١٣٥

١٧-هنتر ميد،الفلسفة انواعها ومشکلاتها،ترجمة د.فٶاد زکريا،مکتبة مصر،ص٣١٨-٣١٩

١٨-المرجع نفسە،ص٣٢٢

١٩-د.زكريا ابراهيم،المشكلة الخلقية،المرجع السابق،ص١٦٨

٢٠-المرجع نفسە،ص١٦٤

٢١-د.السيد علي المحمودي،فلسفة کانت السياسية،ترجمة عبد الرحمن العلوي،دار الهادي،بيروت،٢٠٠٧،ص١٣١

٢٢- هنتر ميد،الفلسفة انواعها ومشکلاتها،ترجمة د.فٶاد زکريا،مکتبة مصر،ص٢٨٦-٢٩٦

٢٣-المرجع نفسە،ص٢٩٧-٣٠٠

٢٤-المرجع نفسە،ص٢٨٨-٢٩٠

٢٥-المرجع نفسە،ص٢٩٠-٢٩٣

٢٦-د.محمد عابد الجابري،العقل الاخلاقي العربي،مرکز دراسات الوحدة العربية،بيروت.ط: الرابعة،٢٠١١،ص١٠١

٢٧-محمد عابد الجابري، عەقل بە دامەزرێنەری ئەخلاق دادەنێت لە ئيسلامدا،نەک نەقل (دەق).چونکە ئەو پێی وایە خودی نەقل لە ئيسلامدا عەقلی وەک دامەزرێنەری ئەخلاق ناوبردوە.واتە نەقل (قورئان،حەديس) ڕێگەیانداوە عەقل بەو وەزيفەیە هەستێت کە دامەزراندنی بەها ئەخلاقيەکانە.هەر چەند ئێمە بۆچوونێکی جياوازمان هەیە،چونکە لە ئيسلامدا عەقل تا ئەو شوێنە کار دەکات و پشتی پێدەبەستریت کە دەقێکی ڕوون و ئاشکرا نەبێت،واتە کاتێک دەقێکی ڕوون و ئاشکرا هەبوو عەقل دەبێت تەسليمی فەرمانی دەق ببێت،لە کاتێکدا ئەخلاق رەفتار و کاری مرۆڤ دەگرێتەوە و لە ئيسلامدا لە رێگەی دەقەوە زۆرێک لەو رەفتارانە دياری کراوە بۆیە ئەگەر بەشێک لە رەفتارەکانی مرۆڤ لە ریگەی دەقەوە باس نەکرا بێت،ئەوا عەقل یاسا بۆ ئەو رەفتارانە دادەنێت بەڵام بێ گومان لە ژێر سایەیی دەق.بەڵام لە هەمان کاتدا جابری بەڵگەی گرنگ و ورد دەخاتە ڕوو بۆ سەلماندنی بۆچوونەکەی خۆی،بۆ زانياری زیاتر لە بارەی ئارگۆمێنتەکانی جابری لەم بارەیەوە بڕوانە:د.محمد عابد الجابري،العقل الاخلاقي العربي،المصدر السابق،الفصل الرابع،ص١٠١-١٢٦

٢٨-هنتر ميد،الفلسفة انواعها ومشکلاتها،مرجع سابق،ص٣٧٤

٢٩-د.زکريا ابراهيم،المشکلة الخلقية،مرجع سابق،ص٦٧-٦٨

تایبه‌ت به‌ كولتور مه‌گه‌زین ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته‌ به‌نوسه‌ر خۆی - مافی بڵاوكردنه‌وه‌ بۆ نوسه‌ر و كولتور مه‌گه‌زین پارێزراوه‌
تایبه‌ت به‌ كولتور مه‌گه‌زین
ڕێنوس و خاڵبه‌ندی تایبه‌ته‌ به‌نوسه‌ر خۆی – مافی بڵاوكردنه‌وه‌ بۆ نوسه‌ر و كولتور مه‌گه‌زین پارێزراوه‌