ڤیتمەن و دیویی
نوسینی: ریچارد رۆرتی
وەرگێڕانی لە فارسیەوە: پێشڕەو حسێن
وەكو چۆن رێزگرتن لە خود تایبەتمەندیی تاكەكانە، غوروری نەتەوەییش تایبەتمەندی وڵاتانە:مەرجێكی پێویست بۆ بەرزراگرتنی خود. غوروری نەتەوەیی زیادە، دەتوانێت شەڕەنگێزیی و ئیمپریالیزمی لێبكەوێـتەوە، وەكو چۆن رێزدانانی زیاد لەپێویست بۆ خود دەتوانێت كارەسات بخولقێنێت. بەڵام تەواو بەوجۆرەی كە رێزگرتنی زیاد لەپێویست لە خود، ئاستەنگ دەخاتە رێگەی بەرجەستەكردنی شەهامەتی ئەخلاقی بۆ تاك، خۆبەكەم دانانی نەتەوەییش ، مەحاڵە رێگە بدات باسی جددی و كاریگەر لەمەڕ سیاسەتی نەتەوەیی بكەوێتەوە. بەریەككەوتنی سۆزدارانەی ـ هەستی شەرم لەخۆكردنی قووڵ یان غوروری زیاد لەپێویستی دەرهاویشتەی بەشە جۆراوجۆرەكانی مێژووی ئەو هەستانە و دەرهاویشتەی سیاسەتە هەمەڕەنگە نەتەوەییە هەنوكەییەكان ـ لەتەك بەوڵاتەوە خۆ بەشت زانین، لەكاتێكدا پێویستە كە رامانی سیاسی، ئەندێشە وروژێنەر و داهێنەر بێت. رەنگە رامانێكی لەم چەشنە روو نەدات، گەر غورور بەسەر شەرمەزارییدا زاڵ نەبێت.
پێویستیی ئەم جۆرە بەركەوتنە تەنانەت بۆ كەسانێكی وەكو منیش كە هیوادارن رۆژێك ئەمریكا دەسەڵاتداریەتی خۆی بسپێرێتە ئەو شتەی كە تنیسن ناوینا “ئەنجومەنی شورای بەشەرییەت، یەكیەتی جیهان” هێشتا پێویستییەكی بەهێزە. لەبەرئەوەی ئەنجومەنێكی لەم چەشنە هەرگیز بەدی نایەت گەر تاك بەتاكی نەتەوە ـ دەوڵەتەكان بۆ دامەزراندنی هاوكاری یەكتر نەكەن یان گەر هاوڵاتیەكانی ئەو نەتەوە ـ دەوڵەتانە خاوەنی بڕێكی پێویستی غورور نەبن لەبەرامبەر ئەو هەوڵانەی حكومەتەكانیان لەم پێناوەدا بەگەڕیدەخەن.
ئەوانەی هیوادارن بتوانن نەتەوەیەك ناچار بكەن لەم پێناوەدا هەوڵ بدات، پێویستە ئەو شتانە بخەنەوە بەرچاوی ئەو وڵاتانە كە دەكرێت شانازییی پێوە بكەن و ئەوشتانەشی لێ نەشارنەوە كە پێویستە شەرمیان لێ بكەن. پێویستە چیرۆك و بەسەرهاتی سرووشبەخش لەسەر رووداو و كەسایەتییەكانی رابردووی نیشتیمان بگێڕنەوە ـ ئەو رووداو و كەسایەتیانەی پێویستە نیشتیمان وەفارداربێت بەرامبەریان ـ بۆ خولقاندنی وێنە و گێڕانەوەی چیرۆك لەسەر پێشینەی نەتەوەیی، وڵاتان پێویستیان بە هونەرمەند و روناكبیرەكانیان هەیە. خەبات و بەرهەڵستی لەپێناو بەدەستهێنانی رابەرایەتی سیاسی، تارادەیەك خەبات و جەنگی نێوان چیرۆكی جیاوازە لەسەر شوناسی وڵاتان و جەنگی نێوان هێما و سیمبولی جیاوازی شانازییەكانی ئەو وڵاتەیە.
لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا لە ئەمریكا، هەندێ وێنە و چیرۆكی سروشبەخش پێشكەش دەكرێن. تاكە ریوایەتی غوروری نەتەوەیی، كە كلتوری جەماوەریی پەرەی پێدەدات، ستایشی (شۆڤێنیزم) سیستمێكی سادەبینانەیە. بەڵام هەستێكی بەرین، دەربڕی ئەوەی چیتر غوروری نەتەوەیی گونجاو نییە، سێبەری خۆی بەسەر ئەم ستایشكارییەدا داكوتاوە. زۆربەی ئەو وەسفانەی دەربارەی ئەوەی ئەمریكا لەسەدەی بیست و یەكەمدا چۆن بێت، هەم لە كلتوری جەماوەری، هەم لە كلتوری دەستەبژێراندا، یان بە جۆرە گاڵتەپێكردنێك بە خود یان بێزاری لە خود نوسراوە.
ئێستا سەرنجی دوو چیرۆكی نوێ بدەن: نەڕەی بەفر ی بەرهەمی نێل ستیڤنسن ، كە یەكێك بوو لە كتێبە پڕفرۆشەكان و ساڵنامەی مردوو ی بەرهەمی مارمۆن سیلكۆ ئەو چیرۆكە رەخنەئامێزە سەركەوتووەی خوێنەری زۆری نەبوو. ئەم دوو چیرۆكە زۆر بەهێزن. خوێنەری هەریەكەیان رەنگە یەكسەر بگاتە ئەو باوەڕەی زۆر بێ مانایە ئەمریكاییەكان درێژە بە شانازیی كردنیان بدەن بە خۆیانەوە.
نەڕەی بەفر، چیرۆكی ئەمریكای سەدەی بیست و یەكەمە كە لەو چیرۆكەدا، نیەت و مەرامی بازرگانەكان بەسەر هیواكانی كۆمەڵێكی ئازاد و یەكاسانیخوازدا سەركەوتووە. وڵات بەسەر قەڵەمڕەوی بچوك بچوكی گەمارۆدراوی كاڵاكاندا بەش بووە، كە لەنێو هەر قەڵەمڕەوێكدا، كۆمپانیایەك دەسەڵاتدار و فرمانڕەوای مافی هاوڵاتیە داماو و شەریفەكانە. حكومەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەرقاڵی كاروكاسبی خۆیەتی و ئەویش كۆمپانیایەكیترە كە سەرقاڵی ئیدارەدانی قەڵەمڕەوە بچوكەكانیەتی. بەڵام ئەوەی ناوی حكومەتە، لەنێو هاوسەنگەكانی خۆیدا، تەنانەت یەكەمینیشیان نییە. هیچ بونێكی سیاسی هەمەگیر بوونی نییە، چ بگات بە هەرجۆرە هەستێكی هاوڵاتی بوون كە ویلایەتە رۆژهەڵاتی و رۆژئاواییەكان پێكەوە گرێبدات، یان تەنانەت گەڕەكە جیاوازەكانی شارێكی گەورە پێكەوە گرێبدات.
ستیڤنسن لە نەڕەی بەفر دا پەیوەندی ئەمریكای بە وڵاتانیتری جیهانەوە بە ترسناكترین دیاردە، هێماساز كردووە ـ ئەو دیاردەیەی بە “Raft” رەفت ناوی دەبات. ژمارەیەكی زۆری كەشتی دێوئاسای كۆن بەردەوام بەدەوری زەریای گەورەدا دەخولێنەوە و ملیونەها ئاسیایی سەرنشینی ئەو كەشتیانە هیوادارن لە كەشتیەكەیان هەڵبێن و بەرەو ئەمریكای باشوور مەلە بكەن. رەفت جۆرە بەلەمئاوایەكی نێودەوڵەتی بەرین و گەورەیە كە ژمارەیەك تاوانباری ئاژاوەچی و شەڕەنگێز فرمانڕەوایی دەكەن، تەواو پێچەوانەی قەڵمڕەوی كاڵاكان كە نوسینگە بازرگانییەكان بەڕێوەیان دەبەن، ئەوان رێز لە سنور و مافی یەكتر دەگرن. خۆشگوزەرانی دەرئەنجامی ئاسایش و خۆراكی باشتر، لەچاو ئەوانەی لە بەلەمئاوا دەژین، جێگەی ئەو غورورەی گرتۆتەوە كە دەرهاویشتەی هاوڵاتی بوونی ئەمریكایی بوو. لینكۆڵن و مارتن لۆتەر كینگ، چیتر لە خەیاڵی ستیڤنسن دا جێگەیان نابێتەوە، وەكو ئەوەی چۆن كرامۆڵ و چەرچڵ لە ئەندێشەی ئەو بەریتانییانەی ئۆڕۆڵ لە كتێبی 1984 دا وێنای كردوون، چیتر بوونیان نییە.
نەڕەی بەفر جەخت لەسەر ئەو باوەڕە بەرفرەیە دەكاتەوە كە كۆمپانیا زەبەلاحەكان و حكومەتی سێبەری پشت پەردە كە وەك ئامرازێك بەدەست كۆمپانیاكانەوەیە، ئێستا سەرجەم بڕیارە گرنگەكانیان بەدەستە. ئەم بیروبۆچونە لە پانتایی هەندێك چیرۆكی ترسناك و پڕخوێنەری وەكو كاندیدی مێنچوریایی و كوشتنە زستانەكان ی بەرهەمی ریچارد كۆندۆن دا پەرەدەسێنێت، هەر وەكو چۆن لە هەندێ بەرهەمی بەرزەفڕتری وەكو تاك زار ی تۆماس پینچۆن و تارمایی هێرلوت ی نۆرمەن مایلەر دا دەبینرێت. ئەو دیدگایەی كە حكومەتی شەفاف حكومەتێكی كارتۆنییە، ئاكامی لۆژیكی ئەو راستیەیە كە ئێمە لە دووهەمین چاخی زێڕین دا دەژین: تەنانەت پێدەچێت مارك تواین سەری لەو بێشەرمییە سووڕ بمێنێت كە سیاسەتمەدارەكان خۆیانی پێدەفرۆشن.
چیرۆكی هاوشێوەی چیرۆكەكانی ستیڤنسن، كۆندۆن و پینچۆن نیشاندەری ناڕەزایی كۆمەڵایەتی نیین، بەڵكو ملكەچی غەمگینانەی كۆتایی هیوا ئەمریكاییەكانن. ساڵنامەی مردوو ی سیلكۆ ش باس لەوە دەكات كە چیتر حكومەتی خەڵكساڵاریی لە گاڵتەجاڕێك زیاتر نییە، بەڵام لە چیرۆكەكەی ئەمدا بێزاری لە خود زیاتر دەبینرێت تا سوكایەتیكردن بە خود. ئەو زیاتر جەخت لەسەر پەیوەندیی رۆژئاوایی ـ ئەمریكایی دەكاتەوە لەگەڵ دانیشتوە رەسەنە ئەمریكاییەكان و لەتەك نەوەی ئەو كۆیلانەی لە ئەفریقاوە هێنرابوون. چیرۆكەكەی سیلكۆ بە دیمەنێك كۆتایی دێت كە لەو دیمەنەدا نەوەی داگیركەرە رۆژئاواییەكان و كۆچبەرەكان، ناچار بە گەڕانەوە دەكرێن بۆ وڵاتەكانیان، دواجار دەتوانین بڵێین وێنەی بەدیهاتنی پێشبینی ئەمریكاییە رەسەنەكان دەكات كە گوتبوویان هاتنی سپیپێستەكان تەنیا بەڵاییەكی كاتییە، تاعونێكە لە پێنج سەدە زیاتر ناخایەنێت. سیلكۆ بەمجۆرە وێنای حكومەتی ئەمریكایی دەكات كە لە كاتی پشێوییەكان و قاتوقڕییدا، بەهۆی هێرشی دوا بەجێماوەكانی مایا و ئەزتەكەكان بۆ كالیفۆرنیا و ئەریزۆنا و تەكساس، بەتەواوەتی دادەڕوخێت.
هیچ پێویست بەوە ناكات بزانین ئایا سیلكۆ، خوێنەری فۆكۆ یان هایدگەر بووە تا بگەینە ئەو ئەنجامەی چیرۆكەكانی بەجۆرێك وێنای مێژووی نوێ دەكەن كە هاوشێوەی هەمان ئەو شتانەیە كە خوێنەرەكانی ئەم دوو فەیلەسوفە زۆرجار بەریدەكەون. لەم وێنەیەدا، مێژووی دووسەد ساڵەی ئەمریكا ـ لەراستیدا مێژووی خێڵە رۆژئاوایی و ئەمریكاییەكانی چاخی رۆشنگەری ـ لێوانلێوە لە ریا و خۆخڵەتاندن. خوێنەرەكانی فۆكۆ زۆرجار دەگەنە ئەو باوەڕەی كە لە دوو سەدەی رابردوودا، هیچ كۆتوبەندێك نەپسێنراوە: تەنیا زنجیرە ئەستورە كۆنەكان گۆڕاون بە زنجیری كەمێك تەنكتر. هایدگەر، سەركەوتنی ئەمریكا بە پیادانی بەتانی تەكنەلۆژیای نوێ بەسەر جیهاندا، وەكو راخستنی سەرزەمینێكی بەپیت وێنا دەكات. ئەو كەسانەی باوەڕ بە بۆچونەكانی فۆكۆ و هایدگەر دەهێنن، تێگەیشتنیان بۆ ئەمریكا زۆرجار وەكو سیلكۆ یە: وەكو ئەو شتە دەیبینن كە پێویستە هیوادار بین بەمزووانە، بگۆڕێت بە شتێكی تەواو جیاوازتر.
خەڵكێكی لەم چەشنە، غوروری دەرئەنجامی ئەوەی هاوڵاتی ئەمریكایین بە مەحاڵ و بەشداری جددی لە هەڵبژاردنەكاندا بەبێ سوود دەزانن. ئەوان باوەڕبوون بەوەی نەتەوەی رەسەنی ئەمریكایی بن بە جەخت كردنەوە لەسەر كارەساتە مێژوویەكان دەزان: كارەساتی هێنانی كۆیلە ئەفریقییەكان، كوشتاری دانیشتوە رەسەنە ئەمریكاییەكان، لەناوبردنی دارستانە كۆنەساڵەكان و جەنگی ڤێتنام. زۆربەی گەلی ئەمریكا غوروری نەتەوەیی تەنیا بەشایستەی پیاهەڵدەر و ستایشكاران دەزانن: بۆ ئەو ئەمریكاییانەی دڵشادن بەوەی تائێستاش ئەمریكا دەتوانێت رابەرایەتی سەرچڵییەكی وەكو جەنگی كەنداو بكات، كە هێشتا دەتوانێت هەركاتێك بیەوێت گوشاری مەرگەساتبار بەسەر هەرشوێنێكدا بسەپێنێت.روناكبیرە لاوەكان، پاش خوێندنەوەی هایدگەر، فۆكۆ، ستیڤنسن یان سیلكۆ، ئەوكاتەی تەماشای فیلمە توندوتیژەكانی جۆن واین دەكەن، زۆرجار دڵنیا دەبن لەوەی لە چ وڵاتێكی توندوتیژ، نامرۆیی و داڕزاودا دەژین. ئیتر ئەو خەڵكە خۆیان بەو كەمینە بەجێماوە شادومانە دەزانن كە خاوەنی ئەو جیهانبینیەن كە پێویستە لە روانگەی وتارە نەتەوەگەراكانەوە لە واقیعی بێسۆی ئەمریكای هاوچەرخ بڕوانن. بەڵام ئەم جیهانبینییە، پاڵیان پێوەنانێت بۆ هەوڵدان لەپێناو دامەزارندنی بەرنامەی یاسایی، بەشداریكردن لە بزوتنەوە سیاسییەكان یان بۆ بەشداریكردن لە هێنانەكایەی هیوایەكی نەتەوەیی.
ناكۆكی نێوان هیوای نەتەوەیی و سوكایەتیكردن بەخودی نەتەوەیی و لەخۆبێزاری نەتەوەیی كاتێك روون دەبێتەوە كە هەندێ چیرۆكی وەكو نەڕەی بەفر و ساڵنامەی مردوو بە چیرۆكە كۆمەڵایەتییەكانی نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەم بەراورد دەكرێن ـ چیرۆكی وەكو دارستان، تراژیدیای ئەمریكایی و بۆڵەترێكانی توڕەیی. ئەم چیرۆكانە بەپێی ئەو باوەڕە نوسراون كە وتارەكەی گتیزبۆرگ تەواو راست بووە، بەڵام وڵاتەكەمان بۆ پراكتیزەكردنی هیواكانی لینكۆڵن پێویستە خۆی بگۆڕێت. گۆڕانكاریی پێویست دەبێت، لەبەرئەوەی سەرهەڵدانی سەرمایەداریی پیشەسازیی، وتاری تاكگەرایانەی سەرتاكانی مێژووی ئەمریكای سڕیوەتەوە.
نوسەری ئەو چیرۆكانە بیریان لەوە دەكردەوە كە ئەم وتارە پێویستە بەو گوتارە بگۆڕن كە لە چوارچێوەیدا چارەنوسی ئەمریكا بەجۆرێك پێشبینی كراوە كە پێویستە یەكەمین كۆمكاری بەرژەوەندی هاوبەش، یەكەمین كۆمەڵی بەبێ چینبەندی كۆمەڵایەتی بێت. دەبوو ئەو ئەمریكایە كۆمەڵگایەك بوایە كە سامان و بودجە بە یەكسانی بەسەر هەمواندا بەش بكرابایە، ئەو كۆمەڵەی كە حكومەتەكەی، یەكسانی دەرفەتی كار و ئازادی تاكەكەسی دابین بكردبایە. ئەم وتارە نیمچە سۆشیالیستیە نوێیە لە قوڵایی “بزوتنەوەی پێشكەوتنخوازی” و “بیری نوێ” دابوو، كە توانی لە شەش دەیەی سەرەتای سەدەی بیستەمدا كەشێكی گونجاو لەمەڕ چەپی ئەمریكایی بڕەخسێنێت. واڵت ویتمەن و جان دیویی، بۆ هەمواركردنی ئەم زەمینەیە زۆر هەوڵیاندا.
جیاوازی نێوان روناكبیرە چەپگەراكانی سەرەتاكانی سەدەی بیستەم و زۆربەی هاوتا مۆدێرنەكانیان، جیاوازی نێوان بكەر و چاودێرە. لە دەیە سەرەتاییەكانی ئەم سەدەیەدا، ئەو روناكبیرەی لە مێژووی نیشتیمانەكەی دوور دەكەوتەوەو بە دیدێكی گومانكارانەوە تەماشای دەكرد، لەوانەبوو داهێنانێكی سیاسی نوێ پێشنیار بكات. هەڵبەتە هێنری ئادامز ـ پارێزكاری گەورە لە سیاسەت ـ تایبەتمەندێكی گەورە و جیاواز بوو كە ئەم بۆچونە نەیدەگرتەوە، بەڵام ویلیام جیمز لەو باوەڕەدا بوو كە لێكدانەوەی ئادامز بۆ یەكەمین چاخی زێڕین، وەك نیشانەیەكی فەنابوونی مۆڕاڵی و سیاسی گەڕانەوە هەڵنەگر، ئەوپەڕی لەسەر سوور بوون بوو. بۆچونە پراگماتیستییەكەی جیمز لەسەر حەقیقەت تارادەیەك كاردانەوەیەك بوو لەبەرامبەر ئەو جۆرە تێڕوانینە مەودادارەی ئادامز رووی تێكردبوو.
وەڕس بوون لە ریا و خۆخڵەتاندنی ئەمریكایی، لە روانگەی جیمز ەوە بێمانا بوو، گەر ئاوێتە بە هەوڵێك نەكرایە كە ئەنگێزەی ئەوە ببەخشێتە ئەمریكا تا لە داهاتوودا بەخۆیەوە بنازێ. ئەو جۆرە رەشبینییە پێش هایدگەرییەی ئادامز پەروەردەی دەكات، بەباوەڕی جیمز لادەر و ترسنۆكانە بوو. جیمز نوسی: “خەڵكساڵاریی جۆرە مەزهەبێكە و ئێمە ناچارین رێگە لە شكستخواردنی بگرین. ئیمان و شارە ئایدیالیستیەكان بڵندترین كاركردی دانایی مرۆڤن و ئەو مرۆڤەی زەڕەیەك دانایی هەبێت، ملكەچی چارەنوس، دەستەوئەژنۆ دانانیشێت.”
هێربێرت كرۆلی لە 1909، لە سەرەتای كتێبەكەیدا بەڵێنی ژیانی ئەمریكایی ، قسەكەی جیمز ی دووپات كردەوە:
ئیمانی ئەمریكاییەكان بە وڵاتەكەیان، نە لە روانگەی توندڕەوانەوە، بەڵكو لە رووی هەژموونە رەها و جیهانییەكەی، ئیمانێكی مەزهەبیە… كە مناڵ بووین، جەخت كردنەوە و ئاماژەی ئەو پابەندبوونەمان لەنێو گفتوگۆی گەورەكانماندا دەبیستەوە. هەر قۆناغێكی نوێی خوێندنمان، شایەت و ئیماندارێكیتری بەرهەم دەهێنایەوە… رەنگە لە بەشێكی زۆری ئەو شتانەی هاونیشتیمانیەكانمان بەناوی نیشتیمانەوە دەیكەن بەگومان و بێزار بین، بەڵام ئەوەی پەیوەندی بەخودی نیشتیمانەوە هەیە، سیستمە خەڵكسالار و داهاتووە پرشنگدارەكەی، هیچ گومانێكمان لێی نییە.
گەر لەمڕۆدا كەسێك باس لەوە بكات ئەمریكا هێشتا خاوەنی ئەو مەزهەبە مەدەنیەیە، دەكرێت لەوباوەڕەدابین كە تەنیا بەنوێنەرایەتی خەڵكانی ستایشكار و لەلایەن ئەو ئەمریكاییانەوە دەدەوێت كە جۆن وین بە نوێنەری خۆیان دەزانن نەوەكو ئیبراهام لینكۆڵن و باس لە ئەمریكایەكی نەبەز دەكات نە ئەمریكایەكی میهرەبان. چیرۆكی وەك چیرۆكەكانی سیلكۆ، ستیڤنسن، مایلەر و پینچۆن هاوتا رەشبینەكانی ئادامزی ئەم چاخەی ئێمەن.
بە دەگمەن روودەدات قسەكانی لینكۆلن یان ویتمەن روبەڕوی چەپگەراكانی ئەمڕۆی ئەمریكا بكرێنەوە. بە وتەی كرۆلی، مەسەلەكە ئەوە نییە كە “هەر قۆناغێكی نوێی پەروەردەی فێركاری ئێمە، شایەتێكیتر” لە بەرژەوەندی ئیمانی ئەمریكاییەكان بە نیشتیمانەكەیان “فەراهەم بكات”، بە پێچەوانەوە، فێرخوازی زانكۆی ئەمڕۆی ئەمریكایی هەر كە لە زانكۆ دەردەچێت، لەوانەیە متمانەیەكی كەمتری بە داهاتووی وڵاتەكەی هەبێت تا پێش ئەوەی بچێتە زانكۆ. هەروەها لەوانەیە ئارەزوی لەوەبێت بیر لەوەبكاتەوە ئایا ئەندێشە سیاسیەكان دەتوانن داهاتوویەكی جێگەی متمانە بخولقێنن. رۆحیەتی چاودێریی دورەپەرێزانە و بێتوانایی لە بیركردنەوە لەو خاڵەی كە هاوڵاتی بوونی ئەمریكا دەرفەتێكە بۆ كاركردن، رەنگە زیاتر بە رۆحی ئەم فێرخوازەدا رۆچووبێت.
هەر لەم وتارەدا سەرەتا هەوڵ دەدەم رۆڵی ویتمەن و دیویی لە بەرجەستەكردنی ئەو وێنەیەی ئەمریكادا دیاریی بكەم كە بەباوەڕی چەپی ئەمریكایی پێش جەنگی ڤێتنام، لە هەموو شوێنێك ئامادەبوو. دەڵێم “وێنە” نەوەكو “ئەفسانە” یان “ئایدۆلۆژی”، لەبەرئەوەی باوەڕ ناكەم بۆ گێڕانەوەی چیرۆكی وڵات، شێوەیەكی نائەفسانەیی، نائایدۆلۆژی بوونی هەبێت. بە “ئەفسانەیی” یان “ئایدۆلۆژی” ناوبردنی چیرۆكێك تەنیا بەجۆرێك مانای دەبێت كە بكرێت ئەم جۆرە چیرۆكانە بە چیرۆكێكی واقیعی و عەینی بەراورد بكرێن. بەڵام هەرچەندە واقیعی بوون، لەو دەمەدا كە كەسێك هەوڵ دەدات بە پێشبینی ئاكامە پراكتیكییەكان، هەندێك ئامراز بۆ گەیشتن بە ئامانجەكان دابڕێژێت، كارێكی سودبەخش دەكات، بەڵام ئەوكاتەی هەوڵ دەدات بڕیار بدات چ جۆرە ئینسان یان نەتەوەیەك بێت، واقیعی بوون گونجاو نییە. كەس ناتوانێت هەوڵدان لە پێناوی واقیعی بووندا، ئەوكاتەی هەوڵ دەدات بڕیاربدات بەراستی نیشتیمانەكەی چییە، مێژووی راستەقینەی كامەیە، هەوڵێكی زیاتر بێت لە وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارەی كە بەراستی خۆی كێیە و رابردووی تاكەكەسی خۆی بەراستی چ شتێكی دەخاتە سەر. وەك بەشێك لە رەوتی بڕیاردان لەسەر ئەوشتەی دواتر ئەنجامی دەدەین و ئەو هەوڵەی دەیدەین تا چی بین، چەند پرسیارێك لەسەر شوناسی تاكەكەسی و نەتەوەیی خۆمان دەهێنینە پێشەوە.
بۆ نمونەیەك لەم جۆرە بڕیاردانە، سەرنجی كتێبی ئاگری نۆبەی دواتر ی بەرهەمی جیمز بالدوین بدەن. بالدوین لە دەستپێكی ئەم كتێبەدا دەڵێت: “ئەمەیە ئەو تاوانەی نیشتیمانەكەم و هاونیشتیمانیەكانمی پێ تاوانبار دەكەم، كە بەهۆیەوە نە من و نە زەمان و نە مێژوو، هەرگیز نایبەخشین، ئەو تاوانەی كە ئەوان سەدان ژیانیان فەوتاند و دەیفەوتێنن و نازانن و نایانەوێت بیزانن” ئەم نەبەخشینە زۆر بە سادەیی دەكرێت بگۆڕێت بۆ ئەو شتەی كە لە ئیلاهیاتی هەندێك نەتەوە و بەشێكی رەشپێستەكاندا دەڵێن سپیپێستەكان سەرەتا ئەو مەخلوقە كورتەبنانە بوون كە دونیایەكی شەڕەنگێز دروستی كردبوون. ئەم گریمانە لە روانگەی ئەواندا باشترین پاساوە بۆ ئەو توندونیژییە نامرۆییەی لە هەراج كردن و چەوساندنەوەی كۆیلەكاندا هەیە.
ئەو كەسانەی حیكایەتەكەی ئیلجا موحەمەد یان قبوڵە، ئەوە بۆ گواستنەوەی نەفرەتی هەمەلایەنە و بێزارییان لە ئەمریكای سپی بەكاردەهێنن، ئەوشتەی لە چیرۆكەكەی سیلكۆ دا خۆی دەردەخات. بەڵام بە هەمانشێوەی پەیامی خۆخولقاندنەوەی چیرۆكەكەی بالدوین، ئەو دەبینین بێ مەیلی بەردەوام بۆ بەخشین ئاوێـتەی یەكگرتنی بەردەوام لەتەك نیشتیمانێك دەكات كە باوباپیرانیان كۆت و زنجیر كرد. ئەو دەنوسێت ” منیش دانیشتوی رەسەنی ئەمریكا نییم، بەڵام من لەو یەكەمین ئەمریكاییانەم كە گەیشتمە ئەم نیشتیمانە.”
بالدوین لە بڕگەیەكیتردا دەڵێت: “بە كورتیەكەی، ئێمە، سپی و رەش، گەر بەراستی دەمانەوێت ببینە گەل ـ گەر بەراستی دەمانەوێت شوناسی خۆمان بەدەستبهێنین، بگەینە كەماڵ، چ ژن چ پیاو، زۆر بە قووڵی پێویستمان بەیەكترە”. ئەو كتێبەكەی بە رستەیەك كۆتایی پێدێنێت كە زۆرجار باس دەكرێتەوە: “گەر ئێمە، لە ئێستادا، مەبەستم سپی و رەشە وشیارەكانە، كە دەبێت، وەك دڵداری یەكتر، جەخت لە وشیاركردنەوەی ئەوانیتریش بكەینەوە، هیچ گومانمان لەم بەرپرسیاریەتیەمان نەبێت، رەنگە بتوانین هەر بەم ژمارە كەمەشمانەوە، كۆتایی بە كابوسی رەگەزپەرستی بهێنین و وڵاتەكەمان بكەین بە وڵات و مێژووی جیهان بگۆڕین.” جیاوازی نێوان بەرپرسیاریەتی پایمهێنەری توندوتیژیی لەمەڕ ئەوەی چۆن بیر لە ئەمریكا و ئەو بەرپرسیاریەتییەی بالدوین بكەینەوە كە پێیگەیشتووە، جیاوازی نێوان بڕیاردانە لەسەر دورەپەرێز یان چاودێر بوون یان سپاردنی چارەنوسی ئەمریكایە بەدەستی هێزە نائینسانییەكان یان بڕیاردان لەسەر ئەوەی دەستەوسان نەبیت و كارێك بكەیت.
باوەڕ ناكەم كەس گومانی لەوە هەبێت كە پەیامهێنەری توندوتیژی راست بێت و پەیامەكەی بالدوین هەڵە. هەرچەندە هیچ لایەكیان نەیانبەخشی، بەڵام لایەنێكیان دەستی لەوە شت كاربكات بۆ بە وڵات كردن و ئەویتریان نا. هەردوو بڕیارەكە جێگەی لێتێگەیشتنن، یان دەكرێت راڤەیان بكەین، بەڵام هیچ بڕیارێكی بێ لایەنانە و واقیعی هەڵناگرن كە باس لەوە بكات لایەنێك لەویتریان باشترە.
هەر بەپێی هەمان ئەو بەڵگانەی كە پێموایە هیچ جێگەی پرسیار نییە كە ئایا بالدوین بڕیاری راستی داوە یان نا، لەوباوەڕەدام كە جێگەی ئەم پرسیارەش لێرەدا نابێتەوە كە ئایا لینكۆڵن یان ویتمەن یان دیویی بەراستی لە ئەمریكا تێگەیشبوون یان نا. گێڕانەوەی ئەوەی وڵات چۆن بووە و دەبوو هەوڵ بدات چۆن بێت، هەوڵێك نییە لە پێناوی وێناكردنەوەیەكی وردبینانەدا، بەڵكو هەوڵێكە بۆ دروستكردنی شوناسێكی مۆڕاڵی. مشتومڕی نێوان راست و چەپەكان لەسەر ئەوەی ئێمەی ئەمریكایی پێویستە شانازیی بە چ روداوێكی مێژوومانەوە بكەین، هەرگیز نابێتە بەرهەڵستییەك لەبەرامبەر شیكردنەوەی راستی و ناراستی مێژووی وڵات و شوناسەكەی. باشتر وایە ئەوە بە مشتومڕێك لەسەر ئەوە بزانین كە چ هیوایەك بە گونجاو‌و كامیان بەلاوە دەنێین.
مادام وڵاتەكەی ئێمە راستی چالاكی سیاسی و چەپی چالاكی سیاسی هەیە، ئەوا ئەم مشتومڕە هەر دەمێنێت. ئەمە، لە هەناوی ژیانی سیاسی گەلدایە، بەڵام چەپ بەرپرسی پاراستنی جوڵاندن و نەوەستانیەتی، لەبەرئەوەی راست هەرگیز بیری لای ئەوە نییە پێویستی گۆڕانێكی زۆر بوونی هەبێت: راست لەوباوەڕەدایە لە بنەڕەتەوە وڵات لە بارودۆخێكی لەباردایە و رەنگە لە رابردوودا زۆر باشتریش بووبێت. بەرخودانی چەپ لەپێناوی دادپەروەری كۆمەڵایەتیدا بە گیلیەتییەكی كەماڵخوازانە و پەشێوی دروستكەر دەزانێت. چەپ، وەك پێناسەكەی دەریدەخات، حیزبی هیوایە. جەخت لەوە دەكاتەوە كە وڵاتەكەمان هێشتا نەبووە بە وڵات. وەكو ئەوەی كە نیلسۆن لیكتنشتاین گوتوویەتی، “سەرجەم بزوتنەوە گەورەكانی چاكسازیی ئەمریكا، لە دژایەتیكردنی كۆیلەدارییەوە تا شۆڕشی كرێكاری 1930، خۆیان وەك پاڵەوانی نەتەوەگەرای ئەخلاقی و نیشتیمانپەرست دەناساند كە لەبەرامبەر ئەو ستەمكارە خۆپەرست و بیرتەسكانە خەباتیان كردوە كە رێگر بوون لەبەردەم وێنای ئەوان بۆ كۆمەڵێكی بڵند.”
چەپێك رابردووبین و تەماشاكەر بێت، چەپ نییە. بەڵگەم بۆ ئەم قسەیەم ئەوەیە كە هەر ئەوەندەی یەكیەتی كۆنینەی نێوان روناكبیر و سەندیكاكان لە دەیەی 1960 دا داڕما، چەپی ئەمریكایی نوقمی تێروانینێكی هاوشێوەی تێروانینە هونەریەكەی ئادامز بوو. چەپگەراكان رێگەیاندا لەنێو زانكۆ و دەزگاكانی لێكۆڵینەوەدا سیاسەتە فەرهەنگیەكان جێگەی سیاسەتی راستەقینە بگرنەوە و لە بەرجەستەكردنی بابەتە فەرهەنگیەكاندا لە میانەی مشتومڕە گشتیەكاندا، بوونە هاوڕای راستەكان. ئەوان ئەو هێزانەیان كە دەبوو بپرژێتە سەر پێشنیاركردنی یاسای نوێ، لەبارەی مشتومڕكردن لەسەر هەندێك بابەت بەفیڕۆ دەدەن كە هەر ئەوەندە لە پێویستیەكانی وڵاتەوە دوورن كە نوقمبوونی ئادامز لەنێو فڵانە بیر و فیسارە ئەندێشەدایە. چەپی زانكۆیی بەرنامەیەكی نییە پێشكەشی ئەمریكای بكات، روانگەی هیچ وڵاتێك بە پشتبەستن بە رای گشتی دەربارەی پێویستی هەندێك چاكسازیی دیاریكراو، بەدینایەت. ئەندامەكانی، چیتر هەست بە وزە و هێزی پەیامەكەی جیمز و كۆرلی ناكەن. مەزهەبی مەدەنی ئەمریكا لە روانگەی ئەوانەوە بیرتەسكانە و نەتەوەگەراییەكی كۆنەپەرستانەیە.
ویتمەن و دیویی لە پەیامهێنەرانی ئەو مەزهەبە مەدەنییە بوون. ئەوان چیرۆكێكی تازەیان دەربارەی شوناسی ئەمریكا هۆنیەوە، بەو هیوایەی بتوانن ئەمریكاییەكان وەك هاوڵاتی خاوەن ئیرادە و هەڵوێست پڕچەك بكەن. سەرنجڕاكێشترین تایبەتمەندی وێناكردنەوەی ئەمریكا لەلایەن ئەوانەوە، تێڕوانینە مەعنەوی و دونیاییەكەیەتی. لە رابردوودا، زۆربەی ئەو چیرۆكانەی وڵاتانی بەرەو بەرنامە پێشكەوتوخوازەكان هاندەدا، ئەو چیرۆكانە بوون كە پابەندبوون بە بیرۆكەی فرەخواییەوە. لە بەشێكی گەورەی مێژووی رۆژئاوا و ئەمریكادا، وڵاتەكان خۆیان روبەڕوی ئەو پرسیارە كردەوە كە چۆن خۆیان بە روانگەی خودای مەسیح بەراورد بكەن. ئەم باوەڕەی ئەمریكاییەكان كە خۆیان بەدوور لە هەر پێوەرێك دەبینن، زۆرجار دەرهاویشتەی ئیمانیان بووە بە بەخشندەیی خودا، وەكو چۆن لە نوسینەكانی جۆزێف سمیت و بیلی گراهام دا دەیبینین. بە پێچەوانەشەوە، پەیامبەری توندوتیژیی، لێزلی مارمن سیلكۆ، نمونەگەلی دابڕاو لەو بەدووربوونە پێچەوانەیەن: لە روانگەی ئەوانەوە، ئەمریكای سپی دەبێتە نیشانەی دابارینی توڕەیی ئیلاهی.
دیویی و ویتمەن حەزیان دەكرد ئەمریكاییەكان بەردەوام خۆیان بە تایبەتمەند و بەدوور لە هەر پێوەرێك ببینن، لەگەڵ ئەوەشدا هەردوو دەیانویست ئەمریكاییەكان خۆیان لەهەرجۆرە پابەندبوونێك بە بەخشندەیی یان قەهری ئیلاهی بەدوور بگرن. هیواداربوون كە برایەتی و خۆشویستنی ئینسان، كە لە كتێبە مەسیحییەكاندا جەختیان لەسەر كراوەتەوە، لە ئەندێشەی پەیوەست بە سەرچاوەی میتافیزیكی، نەمری، چارەنوس و لە هەموی گرنگتر لە گوناە جیابكەنەوە. دەیانویست ئەمریكاییەكان شانازی بەوەو بكەن ئەمریكا چۆن دەتوانێت بەدەستی خۆی و بە توانای خۆی، خۆی دروست بكات، نەوەكو بە ملكەچی ئەمریكا بەرامبەر هەرجۆرە هەژموون و چارەنوسێكی میتاسروشتی و تەنانەت ئیلاهی. لەم رووەوە ویتمەن وتی:
بانگهێشتی مرۆڤێك دەكەم گومانی لە خودا نەبێت، لەبەرئەوەی خۆم بەم هەموو كونجكۆڵیەوە كە لە هەمووشت بەگومانم، هیچ گومانم لە خودا نییە.
ویتمەن لەوباوەڕەدابوو هیچ پێویست بە كونجكۆڵی لەسەر خودا ناكات، لەبەرئەوەی هیچ پێوەرێك بوونی نییە، تەنانەت پێوەرێكی ئیلاهیش كە بكرێت بڕیارە جەماوەریە ئازادەكانی پێ هەڵبسەنگێنین. هیواداربوو كە ئەمریكاییەكان ئەو هێزەی كە كۆمەڵی مرۆیی رابردوو لەپێناو تێگەیشتن لە ویستی ئیلاهی بەگەڕیخستبوو، لە پێناوی تێگەیشتن لە ویستی یەكتر بەكاربهێنێت. ئەمریكاییەكان بەرامبەر هەر ئەمریكاییەكیتر كونجكۆڵ دەبن، بەڵام نەوەكو بەگومان بن لەهەرشتێك كە بانگەشەی حوكمڕانی ئەمریكا دەكات.
كێنێت رێكسرۆت بانگەشەی ئەوەدەكات كە ویتمەن چەمكی “بەدیهێنانی خەونی ئەمریكایی وەك داهێنان و دوا روداو ناسی كە دوا پێناسە دەبەخشێتە ژیانی ئینسانی.” هەر لەو بارەیەوە دەڵێت:
ئەودوای ئایینەكان لەسەر بنیاتی مژدەبەخشینی كۆمەڵی عیشق، سەرای ئاشتی، مەلەكوتی خوداوەند، بیناكراون. ویتمەن بە نەتەوەـ دەوڵەتەكەیەوە ناسرایەوە. تەنیا لەكاتێكدا دەتوانین پاساو بۆ باوەڕی لەم جۆرە بدۆزینەوە كە 3000 ساڵ پێشتر لە بیابانی رۆژهەڵاتی بەختەوە سەریانهەڵدابێت. گەرنا بیركردنەوەی لەوجۆرە لەم سەردەمەی ئێمەدا بەوپەڕی بەدگومانییەوە بە شەڕەنگێزییەكی مەترسیدار دادەنرێت. كەچی لەگەڵ ئەوەشدا دیدگای ویتمەن پەردە لەسەر گشت ئەو دەغەڵبازییانە هەڵدەماڵێت كە خۆیان وەك شێوەی ژیانی ئەمریكایی دەناسێنن. ئەمە، دواهەمین و گەورەترین بۆچونە لەمەڕ توانای گریمانی ئەمریكا.
من هەست دەكەم سەرجەم ئەم قسانەی رێكسرۆت راستن، جگە لەرستەی “دواهەمین و گەورەترین”. ویتمەن لە هەوڵدانیدا لەپێناو ئاوێـتەكردنی مێژووی نەتەوە ـ دەوڵەتەكەمان بە مانای ژیانی مرۆییەوە، لاسایكاری زۆری هەبوو. رەنگە لەبەرئەوەی خۆم مامۆستای فەلسەفەم و مەیلێكی تایبەتم بۆ دەربڕینی دوبارەی فەلسەفی ئامانجە مۆڕاڵییەكان هەیە، جۆن دیویی بە سەركەوتوترین و بەسودترینی ئەو لاسایكارانە بزانم.
ویتمەن بەئاشكرا دانی بەوەدانا كە “ناوی ئەمریكا و چەمكی خەڵكساڵاریی” وەك ئەو زاراوانە بەكاردەهێنێت كە دەكرێ بەویستی خۆی بیانگۆڕێت. دیویی كەسێكی پەردەپۆش بوو، بەڵام رستەی “خەڵكساڵاریی راستەقینە” وەكو نهێنیترین رستە بەكاردەهێنێت، لەبەرئەوەی رەچاوی ئەمریكای بەدیهاتوو دەكات. دیویی و ویتمەن، ویلایەتە یەكگرتوەكانیان بە دەرفەتێك دەزانی بۆئەوەی شایەتی مانای كۆتایی بەرنامەیەكی مرۆیی و مێژوویی سنوردار بن، نەوەكو بەشداری شتێكی ئەبەدی و نامرۆیی بن. هەردوو لەو باوەڕەدا بوون ئەمریكا ئەو شوێنەیە كە دواجار لەو شوێنەدا مەزهەبی عیشق جێگەی مەزهەبی ترس دەگرێتەوە. ئەوان سەودای ئەوەیان لە كەلەدا بوو كە ئەمریكاییەكان دواجار كۆت و زنجیری پەیوەندیی ئاسایی نێوان ئەنگێزەی دینی (ئەو ئەنگێزەیەی زادەی هەیبەتی شتێكی گەورەترە لە خود) و هەستی پێویستی مناڵا بۆ پارێزراوی‌و هیوای مناڵانەی هەڵاتن لە زەمان و رووداو دەپچڕێنن. دەیانویست ئەو پێویستییانە لە زەینی خۆیاندا بسڕنەوە. دەیانویست هیوای خۆیان بە هەبوونی ئەمریكایەكی بێ كەموكوڕیی و یەكسان بە شوێنێكدا هەڵواسن كە جێگەی چارەنوسی ئیلاهی لە زەینی مرۆڤەكاندا بگرێتەوە. دەیانویست وەكو ئامانجی بێ قەیدومەرجی خۆیان، یۆتۆبیای ئەمریكا بكەنە جێنشینی خودا. دەیانویست بەرخودان لەپێناو دادپەروەری كۆمەڵایەتی، رەگی حەیاتبەخشی نیشتیمان و رۆحی نەتەوەكەیان بێت.
دیویی دەیگووت: “خەڵكسالاریی نە جۆرێكی حوكمڕانییە نە بەرژەوەندی گشتی، بەڵكو میتاسروشتی پەیوەندیی ئینسان و ئەزمونەكانیەتی لەنێو خودی سرووشدا.” زاراوەكانی “ئەمریكا” و “خەڵكسالاریی” لە روانگەی ویتمەن و دیوییەوە، كورتكراوەی بەرداشتێكی نوێیە لە هەر ئەوشتەی كە دەبێت مرۆیی و لەخزمەتی مرۆڤدا بێت ـ ئەو بەرداشتەی كە جێگەی هیچ جۆرە ملكەچییەك لە بەرامبەر هەژمونێكی نائینسانی تیادا نابێتەوە، جگە لە تەوافوقی ئازادانەی نێوان مرۆڤەكان خۆیان، هیچ شتێك كاریگەری لەسەر نییە. ستیڤن راكفێلەر مافی خۆیەتی كە دەڵێت: “ئامانجی دیویی تێكەڵاوكردنی یەكجارەكی ژیانی مەزهەبی و ژیانی خەڵكسالارانەی ئەمریكایی بوو.” بەڵام ئەو جۆرە یەكپارچەییەی كە دیویی هیوای پێی هەبوو، تێكهەڵكێشكردنی پەرستنی بونەوەرێكی نەمر نەبوو لەتەك بەدیهاتنی ویستەكانی ئەم بونەوەرە لە خودی ئەم دنیایەدا. بەڵكو بابەتەكە فەرامۆشكردنی نەمرییە. بە واتایەیكیتر، بابەتی گۆڕینەوەی دانایی هاوبەش بەو شتەی پێشتر واقیعی بووە، گۆڕینەوەیەتی بە هیوای كۆمەڵایەتی بەو شتەی كە دەكرێت واقیعی بێت. ویتمەن دەیگووت: “زاراوەی خەڵكساڵاریی، زاراوەیەكی گەورەیە كە مێژووەكەی دیار نییە، لەبەرئەوەی هێشتا بەراستی بوونی نییە”.
لەبیركردنی نەمری و گۆڕینەوەی وشیاری لەبەرامبەر واقیعی پێشوو، بە ئومێدی ئەگەری بەدیهاتنی داهاتوو، ئاسان نییە. بەڵام ئەم دوو ئەركە لە پاش هیگڵەوە ئاسانتر بوون. هیگڵ یەكەمین فەیلەسوف بوو كە زەمان و كرانمندی ئەوەندەی هەر مادیگەرایەكی هۆبز پەرست بەجددی وەرگرت، كەچی لەگەڵ ئەوەشدا وەكو هەر نەبییەكی عیبرانی یان قەدیسێكی مەسیحی، ئەنگێزەی مەزهەبی فەرامۆش نەكرد. پێشتر سپینۆزا بەپێی ئەوباوەڕەی خودا و سروشت یەك شتن، لەپێناوی دروستكردنی ئەم بۆچونەدا هەوڵی دابوو، بەڵام سەرباری ئەمەش، ئەو دەیخواست لە روانگەی نەمرییانەوە شتەكان ببینێت. هیگڵ لە وەڵامی ئەم خواستەدا وتی هەر روانینێك بۆ مێژووی بەشەر لەم روانگەیەوە، زۆر كزتر و ئەبستراكتر دەبێت لەوەی كاركردێكی مەزهەبی هەبێت. ئەو وتی مانای ژیانی بەشەر بەدواداهاتووی ئەو پرسیارەیە كە مێژووی بەشەر لە كوێوە سەرهەڵبدات، نەوەكو پاشكۆی چ پەیوەندییەكی ئەو مێژووە بە شتێكی نامێژوویەوە بێت. ئەم قسەیە، توانی رێگە بۆ بانگەشەكارانی هیگڵ، ویتمەن و دیویی، هەموار بكات. بە پێی ئەم بانگەشەیە، رێگای بیركردنەوە لە سەرگوزشتەی ئادەمی، ئەوق بوونی داهاتووە، نەوەكو رامان لە ئاسمان: بۆئەوەی داهاتووی گۆماناوی ئادەمی، بە رابردوو و ئێستای بەراورد بكرێـت.
ئەفسوس ماركس بەناوبانگترین هیگڵی باڵی چەپ بووە. بەڵام ماركس هەڵەبوو كە پێی وابوو دەكرێت دیالێكتیكی هیگڵ لە پێناو گەیشتن بە ئامانجی پێشبینیكراو و سروشبەخش بەكار بهێنێت. هەر لەم رووەوەیە كە ماركسیستەكان باوەڕداریی بە مێژوویان داهێنا و كارڵ پۆپەر ئەو جۆرە بیركردنەوەیەی بە هەژاری باوەڕداری بە مێژوو، خستە بەر رەخنە. بەڵام جۆرێكیتری باوەڕداری مێژوویی هیگڵی هەیە كە پۆپەریش نەپەرژاوەتە سەری. ئەم جۆرەی باوەڕداری بە مێژوو، هەمان ئەو كاتبەندكردنەی شتێكە كە ئەفلاتون و تەنانەت كانتیش دەیانویست نەمری بكەن. كە ئەوشتەش كاتبەندكردنی بایەخی كۆتایی و هەراسە.
فەلسەفەی دیویی هەوڵێكی سیتماتیكە لەمەڕ كاتبەندكردنی هەموو شتێك، بۆئەوەی شتێكی جێگیر و نەگۆڕ نەهێڵێتەوە. ئەمە بەمانای دەستهەڵگرتنە لەو هەوڵەی لەپێناو دۆزینەوەی چوارچێوەیەكی تیۆریی بۆ بیرۆكەكە دەدرێت، كە لەو چوارچێوەیەدا پێشنیارەكان لەسەر داهاتووی بەشەر هەڵدەسەنگێنرێن. هیوای رۆمانتیكیانەی دیویی ئەوەبوو كە روداوەكانی داهاتوو هەر جۆرە چوارچێوەیەكی پێشنیاركراو بسڕنەوە. ئەوەی دیویی لێی دەترسا، وەستان بوو: لەوكاتەدا كە هەركەسێك لای خۆیەوە بگاتە ئەو باوەڕەی كە غایەت و ئامانجی مێژوو بەدیهاتووە، واتە گەیشتن بە چاخی چاودێرەكان نەوەكو كارگوزارەكان، ئەو نیشتیمانەی ئیتر جیاوازی و مشتومڕی نێوان راست و چەپەكانی تیادا نابیسرێت.
دیویی، هەر بەگەنجی زۆربەی بەرهەمەكانی هیگڵی خوێندەوە. توانی كەڵك لە هێگڵ وەربگرێت تا سەرەتا خۆی لە كانت و پاشانیش لە مەسیحیەتی راست بپاڵێوێت. ویتمەن هێشتا زۆربەی شتەكانی نەخوێندبوەوە بەڵام هەر ئەو كەمەی خوێندبوویەوە بەس بوو بۆئەوەی لە خۆشیدا هاوار بكات. ویتمەن لە یاداشتەكانیدا نوسی: “تەنیا هیگڵ بۆ ئەمریكا گونجاوە ـ وەكو پێویست گەورە و ئازادە” لە درێژەیدا دەنوسێت: “هیگڵ بە گرنگترین مامۆستای بەشەریەت و دەستەبژێرترین پزیشكی زەین و رۆحی خۆمی دەزانم”.
فەلسەفەی مێژووی هیگڵ، شەرعیەتی بەخشیە هیواكەی ویتمەن لەسەر گۆڕینەوەی مەلەكوتی ئیلاهی بە دەوڵەت ـ نەتەوەكەی خۆی. لەبەرئەوەی بۆچونی هیگڵ بەرامبەر مێژوو وەكو گەشەی ئازادی، سەرهەڵدانی پلەیی ئەو ئایدیایە كە مرۆڤ موڵكی خودی مرۆڤە، لەبەرئەوەی لەكن خودا هیچ شتێك لە مرۆڤ گەورەتر نییە ـ كەواتە هەر لە كن خودا هیچ شتێكی گەورەتر لە مێژووی بەسەرهاتی ئادەمی بوونی نییە. هیگڵ لە بڕگەیەكی ناسراو بە ئەوبەری زەریای ئەتڵەسی، ئاماژەی بۆ شوێنێك كرد كە ئەگەری ئەوە هەبوو هێشتا لانكەی پەیدابوونی شتی چاوەڕوان نەكراو و سەیروسەمەرە بێت: “ئەمریكا سەرزەمینی داهاتووە… نیشتیمانی هەموو ئەوانەی لە ماشێنە كۆنە مێژووییەكەی رۆژئاوا وەڕس بوون.”
لەوانەبوو ویتمەن هەرگیز ئەم بڕگەیەی نەبینیبێـت، بەڵام لە قولایی ناخی خۆیدا دەیزانی دەبێت هیگڵ خاوەنی ئەو رستانە بێت. ئەو باوەڕی تەواوی بەوە هەبوو ئەوەی هیگڵ نوسیویەتی پێشەكی وتارێكە دەربارەی سەرگوزەشتەی ئەمریكا. ویتمەن دەیگووت نابێت دونیای مۆدێرن بەم شێوە نەگونجاوە بەرهەمەكانی هیگڵ كۆبكاتەوەو لەژێر ناونیشانی سەرنجڕاكێشی وەكو: رامان لە بەهای ئەمریكای باكور و خەڵكسالاریی ئەوێندەر، بیانكاتە كتێب. ئەمەش لەبەرئەوەیە كە هیگڵ خودا بە ناكامڵ ناودەبات، لەبەرئەوەی مێژووی نادیارە و پرسیارەكەی لەوەدایە كە بۆچی بەپێی باوەڕی مەسیحییەكان مێژووی بەرجەستەبوونی پەیوەستە بە ئازارچەشتنی سەر خاچەوە. هیگڵ ئەم پەندی بەرجەستەبوونە لەمەڕ هەڵگێڕانەوەی میتاسروشتیەتی یۆنانی بەكاردەهێنێت و بەپێی ئەم بەڵگەیەش خودا ئەگەرێكی بەهێز و تەنیا ئایدیایەكی بێخەوشە. لە روانگەی هیگڵەوە، خودا بەبێ زەمان‌و (مێژوو) ئازارچەشتن، ئەبستراكتێكی رووتە. هیگڵ لە دەڕبڕینی شتێكی گرنگ نزیك دەبێتەوە كە ویتمەن گوتبووی: ” سەرجەم بیروبۆچونە تایبەتی و میتاسروشتیەكان و كۆی پەراوێزەكانی ئەو بۆچونانە و دەرهاویشتەكانیان، وەكو ئەوەی خەوێك بووبن دەڕەوێنەوە… باوەڕهێنان بەوەی لەم جیهانەدا شتێكی پیرۆزتر لە مرۆڤ بوونی هەیە، لەتەك واقیعی رۆحی ئەم چاخەدا ناگونجێت.”
ویتمەن وەكو زۆربەی بیرمەندانی ئەمریكایی سەدەی نۆزدەهەم، لەوباوەڕەدابوو سەپاندنی رۆح، سەر بە رابردووە و مانیڤێستی سەربەخۆیی ئەمریكا سپێدەی جەژنی هەستانەوەی مەسیح بووە، لەبەرئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكان یەكەمین وڵاتە بە هیوای بەرقەراری یەكسانییەكی ئینسانیانەی نوێ دامەزرا، ئەو سەرزەمینەی بۆ یەكەمجار مزگێنی سەدەكان لەوێ بەدیهات. ئەمریكاییەكان دەبوونە پێشەنگی مێژووی مرۆڤایەتی، لەبەرئەوەی ویتمەن دەڵێت: ” ئەمریكاییەكان، لەناو هەموو گەلانی تر و لەپێش هەموویانەوە، خاوەنی شاعیرانەترین سرووشت بوون. ئەوەتا ئەو ویلایەتانەی یەكیان گرتووە، ئەمە خۆی گەورەترین شیعرە.” هەروەها دەكرێت بڵێین هەر ئەوانیش بەدیهاتنی رابردووی بەشەرن. ویتمەن نوسی “ئەو گوڵانەی دەیدەین لە یەخەمان، بەری رووانی دوو هەزار ساڵن.”
ویتمەن لەوباوەڕەدابوو ئێمەی ئەمریكایی خاوەن سروشتێكی شاعیرانەین، لەبەرئەوەی یەكەمین ئەزموونی واقیعی خۆئەفرێنەریی نەتەوەیین: یەكەمین دەوڵەت ـ نەتەوە كە جگە بە نەتەوەكەی دڵی بەكەس و هیچیتر خۆش نەكردووە، تەنانەت بە خوداش. ئێمە گەورەترین شیعرین، لەبەرئەوەی پلەی خواوەندیەتی داگیر دەكەین: شوناسی ئێمە بوونمانە و بوونی ئێمە لەداهاتوودایە. نەتەوەكانیتر خۆیان بە سروودی سەركەوتنی خودا دەزانی. ئێمە خودا بەپێی رەفتار و خووی داهاتوومان دوبارە پێناسە دەكەینەوە.
بەڵام دیویی و ویتمەن تەسلیمی ئەو باوەڕە نەبوون كە كاروبارەكانی ئەمریكا بەباشی بەڕێوەدەچن، گوایە ئەزمونی خۆئەفرێنەری ئەمریكایی سەركەوتوو دەبێت. بەهای مانابەخشین بە زەمان، مەحاڵ نەبوونیەتی. لەبەر ئەوەی بە رەتكردنەوەی چارەنوسی ئیلاهی و هەرجۆرە بیروباوەڕێك بەرامبەر پێشبینیكردنی چارەنوسی مرۆڤ، ئەو مەحاڵەیان رەتكردەوە. دیویی و ویتمەن دەبوو ئەو ئەگرە قبوڵ بكەن كە رەنگە پێشەنگی بەشەریەتیش رێگاكەی وون بكات و دوور نییە بەرەو هەڵدێریشمان بەرێت. وەكو ئەوەی ویتمەن دەیگووت: “ویلایەتە یەكگرتووەكان چارەنوسی ئەوەیە كە یان دەبێت مێژووی شكۆمەندی سیستمی موڵكداریی بەجێبهێڵێت یان ئەوەی چاوەڕێی مەترسیدارترین شكستی زەمان بكات.” ئەمەش لەكاتێكدا كە ماركس و سپینوزا بانگەشەی ئەوەیان دەكرد دەزانن دەبێت چی رووبدات، ویتمەن و دیویی باوەڕیان بەم زانینە نەهێنا، تا جێگەیەك بۆ هیوای نایاب و كامەران بكەنەوە.
ویتمەن و دیویی كێشەی رۆژئاوایان لەوەدا دەبینییەوە كە زیاد لە پێویست لە پێناو زانایی و مەعریفەدا هەوڵ دەدات: هەوڵی دەدا وەڵامێك بۆ ئەو پرسیارە بدۆزێتەوە كە جۆری بەشەر دەبێت چۆن بێت. بەئومێد بوو رێنوێنییەكی باوەڕپێكراو بۆ هەڵسوكەوتی ئادەمی بەدەستبهێنێت. وێڵهێڵم ڤۆن هۆمبۆلت لە یەكەمین ئەو رۆژئاواییانە بوو كە دەستهەڵگرتن لەو ئومێدەی پێشنیار كرد. هۆمبۆڵت لە بڕگەیەكدا كە ستیوارت میل وەكو دەستپێكی دەربارەی ئازادی سوودی لێوەرگرت، نوسی ئامانجی سیستمی كۆمەڵایەتی، رونكردنەوەی “بەهای رەها و بنەڕەتی پێشكەوتنی ئینسانە لە هەمەڕەنگترین فۆرمیدا”. ویتمەن ئەم خاڵە تایبەتییەی لە میل وەرگرت و لە یەكەمین كتێبیدا بەناوی روانگەكانی خەڵكسالاریی لە نامیلكەی دەربارەی ئازادیدا بەكاریهێنایەوە. لەوێدا ویتمەن دەڵێت جۆن ستیوارت میل خوازیاری ” دوو بنەما، یان بناغەیەكی سەرەكییە بۆ شوناسی نەتەوەیی واقیعی ـ یەكەم هەمەڕەنگییەكی بەرفرەی هەڵسەكەوت، دووهەم ئازادی تەواوەتی بۆ سروشتی ئادەمی، تا بتوانێت خۆی لە ئاراستەی بێشومار و تەنانەت دژبەیەكیشدا بڵاوبكاتەوە.”
“هەمەڕەنگترین” ی میل و هۆمبۆلت و “ئازادی تەواوەتی” ویتمەن، شێوەكانی دەربڕینی ئەو خاڵەن كە نە دەستكەوتەكانی رابردووی بەشەر، نە دەستكەوتەكانی ئەفڵاتوون و نە تەنانەت دەستكەوتەكانی مەسیح، ناتوانن شتێكمان لەسەر مانای روونتری ژیانی بەشەر بۆ باس بكەن. هیچ یەك لەو دەستكەوتانە ناتوانن نمونە و سەرچاوەیەكمان بۆ دروستكردنی داهاتوو پێ ببەخشن. داهاتوو تا ناكۆتا بڵاودەبێتەوە. ئەزمونی فۆرمە تازەكانی ژیانی تاكەكەسی و كۆمەڵایەتی كاریگەریی لەسەر یەكتر دادەنێن و یەكتریش بەهێز دەكەن. ژیانی تاكەكەسی بەشێوەیەكی باوەڕپێنەكراو فرەڕەنگ و ژیانی كۆمەڵایەتیش بەشێوەیەكی باوەڕپێنەكراو ئازاد دەبێت. ئەو پەندە مۆڕاڵییەی پێویستە لە رابردووی رۆژئاوای وەربگرین بەتایبەت لە مەسیحیەت، یاساكارێك نییە دەربارەی ئەو هێزەی كە دەبێت لەسایەیدا بژین، بەڵكو پێشنیارێكە دەربارەی ئەوەی چۆن بتوانین خۆمان لە هەموو فۆڕمەكانی رابردوو دابماڵین.
بەڵام ئەم خەیاڵپڵاوەی فرەرەنگی ناكۆتایە، نابێت بەوەی ئەمرۆكە پێی دەگووترێت “دیاردەی چەند كلتوریی” بە یەك شت دابنرێن. زاراوەی دووهەم، رۆحیەتی بژی و لێگەڕێ بژین، پێشنیاری سیاسەتی پێكەوە ژیان دەكات كە لە چوارچێوەیدا ئەندامانی كلتورە جیاوازەكان، كلتورەكەی خۆیان لەبەردەم هەڕەشەی سڕینەوەی كلتورەكانیتردا دەپارێزن. ویتمەنیش وەك هیگڵ، ئارەزووی لەم خۆپارێزییە نەبوو. ئەو خوازیاری ركابەرایەتی و بەڵگەی نێوان فۆرمەكانی ژیانی بەشەر بوو ـ مەینەتییەكی شاعیرانە كە لە میانەیدا مشتومڕە ناسازەكان، بەهۆی هاوئاهەنگی نوێ و پێكهاتی تازەوە دەبڕێنەوە. ئایدیای “گۆڕانكاریی پێشڕەوانە” ی هیگڵی كە بەشی گەورەی سەدەی نۆزدەهەم بوو لە ئەندێشەی سیاسی و كۆمەڵایەتی، بریتییە لەوەی هەر كەسێك بكات بەگژی ئەویتردا. ئەم بەگژیەكاچوونە، دەبێت بەبێ كەوتنەوەی توندوتیژیی بەڕێوەبچێت بەڵام گەر پێویستی بە توندوتیژیی كرد بەكاری بهێنێت، وەكو ئەوەی لە واقیعدا و لە ئەمریكای 1861 دا بەكارهات. هیوای هیگڵی ئەوەیە كە ئاكامی بەرخودانی لەم چەشنە، بەرخودانی كلتوری نوێ، كلتورێكی باشتر لە هەر كلتورێكیتر بەرهەم بهێنێت كە خۆی هاونیهادی هەریەك لەو كلتورانە بێت. ئەم كلتورە نوێیە لەو روانگەیەوە باشتر دەبێت كە فرەرەنگی زیاتر لەخۆدەگرێت، پێكهاتێك لە رشتە و هێڵی پێكەوەچنراوی جیاواز. بەڵام ئەم پێكهاتە، لە هەمان كاتدا، دواجار پێویستە پارچەپارچە بكرێت تا دیسانەوە پێكهاتێكی گەورەتری لەبەر بچنرێـتەوە، تا رابردوو نەتوانێت ببێتە بەربەستی داهاتوو.
لەوباوەڕەدام وردە جیاوازیی نێوان ویتمەن و دیویی ئەمەیە. بەڵام جیاوازییەكی ئاشكرا لە جەختكردنەوەدا بوونی هەیە: جیاوازیی نێوان زۆرتر قسەكردن لەسەر عیشق و زۆرتر قسەكردن لەسەر هاوشاریەتی. وێنای ویتمەن لە خەڵكسالاریی لەجۆری لەئامێزگرتنی دڵدارانە و وێنای دیویی، گردبوونەوەیەكی شاریانە بوو. دیویی زیاتر جەختی لەسەر ئەفراندنی شتێك كردەوە كە ئاویشای مارگالیت ، فەیلەسوفی ئیسرائیلی، بە كۆمەڵی بێگەرد ناوی بردووە، ئەو كۆمەڵەی كە دامەزراوەكانی بە سووك لە قەڵەم نادرێن. هیواكانی ویتمەن لەسەر ئەفراندنی شتێك چڕببوونەوە كە مارگالیت، بەپێچەوانەوە، بە كۆمەڵێكی شارستانی ناوی دەبات، ئەو كۆمەڵەی لە میانەیدا تاكەكان بە سوكی تەماشای یەكتر ناكەن ـ لەو كۆمەڵەدا رەوایەتی سەبارەت بە خەیاڵپەرێژییەكان و هەڵبژاردنەكانیتری خەڵك، رەمەكی و خووی مرۆیین. ئامانجی بنەڕەتی دیویی خۆپەرستییەكی بەپرەنسیب و سیستماتیك بوو، لەكاتێكدا كە ئامانجی سەرەكی ویتمەن ئازاردانی رێگەپێدراوی ئەویتر بوو كە لێكەوتەی مەیلی سێكسی سەركوتكراو و بێـتوانایی عەشق بەشینەوە بوو.
دیویی، نە فرانكلین رۆزڤێڵت ی خۆشدەویست نە متمانەی پێی هەبوو، بەڵام زۆربەی ئەندێشەكانی شوێنی خۆیان لەنێو “بەرنامەی نوێ” دا كردەوە. لەلایەكیترەوە، هیواكانی ویتمەن، بەتازەیی لەنێو كلتوری لاوانی دەیەی 1960 دا بەدیهاتنی دەستپێكرد. رۆك ئەند رۆڵ، مادە سڕكەرەكان، جۆری جووتبوونی دۆستانە و بەڕێكەوت و لاقرتیانەی نێوان هۆمۆكان و نا هۆمۆكان دەبوو بەلای ویتمەنەوە پەسەند بووبن. هەندێ كەس لەوباوەڕەدان كە نوسینەوەی مێژوو لە دەیەی 1960 دا لەژێر هەژموونی سیاسەتەكانی چەپی نوێدا بووە، بەڵام پێویستە ئەوەمان بیر نەچێت كە زۆربەی لاوان لە ساڵانی 1960 دا بە هەمان بەدگومانیەوە لە تۆم هایدن یان دەروِانی كە لە لیندن جانسۆنیان دەڕوانی. نیگەرانیی بنەڕەتی لاوان زیاتر گۆڕانكاریی فەرهەنگی بوو تا دامەزراوەیی. دیویی پێدەچێت تارادەیەك كێشەی لەتەك كلتوری رۆك ئاند رۆڵ نەبووبێت و پارێزكارانە و وردبینانە مامەڵەی لەتەك كردبێت، بەڵام ویتمەن بەوپەڕی دڵ و گیانەوە بەرەوپیری چووە.
دیویی ئارەزوی خۆی بۆ هاندان و ستایشكردنی نیشتیمانەكەی بەوجۆرە دەرنەدەبڕی كە ویتمەن دەریدەبڕی، چ ئەو “كە دەبێت گەورەترین شاعیر بێت”، دەبێت “جەستە و رۆحی نیشتیمانەكەی لەناخیدا پەروەردە بكات و بە عیشقێكی بێهاوتاوە بیكاتە ملوانكەی ملی و هەتسیارترین بەشی بوونی ئاوێتەی شایستەیی و ناشایستەییەكانی بكات.” بەڵام دیویی پێدەچێت بڕگەیەكیتری گەڵاكانی روەك ی نوسیبێت ـ بۆ نمونە، “باسی هێمای یەكەمین ئاخافتن دەكەم…باس لە نیشانەكانی خەڵكسالاریی دەكەم، سوێند بە خودا! هیچ شتێكم قبوڵ نییە كە هەموان نەتوانن خاوەنی هاوتاكەی بن بەهەمان هەلومەرجەوە.” هەروەها دەكرێت چاوەڕێی ئەوەبین بڵێت:
لۆژیك و مەوعیزە هەرگیز رازیمان ناكەن
شێی شەو لەوانە زیاتر بە رۆحی مندا رۆدەچێت
ئەمە تاكە شتە دەتوانێت بوونی خۆی لای هەموو ژن و پیاوێك بسەلمێنێت
تاكە شتە كەس ناتوانێت رەتی بكاتەوە
ئەم بڕگانەی ناو نوسینەكانی ویتمەن دەكرێت وەكو نیشانەیەكی پەندئامێزانە تەفسیر بكەین كە هەم توانی رەسەنایەتی ببەخشێتە پراگماتیسم هەم بەدناوی بكات: خۆپارێزی ئەو لە باوەڕداریی بە بوونی حەقیقەت، بەمانای ئەوشتەی كە بەدەستی مرۆڤ دروست نەكرابێت، ئەوشتەی بەسەر مرۆڤدا زاڵە. نزیكترین پەیوەندیی هیگڵ بەم پەندە پراگماتیسمییەوە ئەم بیروڕایەی بوو كە فەلسەفە، زەمەنی خودە، پارێزراو لە ئەندێشەدا.
هیگڵ سەرباری ئەم باوەڕدارییەی بە مێژوو، هەرگیز نەیتوانی بە لەپێشبوونی كردار لەپێش بیرـ ەوە قایل بێت. دیویی وەكو ماركس لە نامیلكەی یازدەهەم دا لەمەڕ فۆیەرباخ، لەپێشبوونی كرداری بەتەواوەتی قبوڵ كرد. پراگماتیسمەكەی ئەو وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارەیە: “فەلسەفە دەتوانێـت چی بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بكات؟” لەبری ئەم پرسیارە: “ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا لە رووی فەلسەفییەوە چۆن دەتوانێت ئاراستە بكرێت؟” هەروەها ئەم پرسیارەی كە “بۆچی دەبێت خەڵكسالاریی لە سیستمی فیوداڵی و خۆئەفرێنەری لە ملكەچیكردنی چارەنوس و هێز بەباشتر بزانرێت؟” لەبەرژەوەندی ئەم پرسیارە لادەبات: “بە سەرنجدان لەو شتە لەپێشینانەی ئێمەی ئەمریكاییی تیایاندا هاوبەشین، سەرباری ئەو مەترسییەی لەپێشمانە، لەمەڕ حەقیقەت، دانایی، زانایی، چاكەكاریی، سروشتی ئادەمی، دەبێت دەربارەی ئەودوای پرسیارە سونەتیەكانی فەلسەفە چی بڵێین؟” دیویی هیواداربوو كە ئەمریكا یەكەمین دەوڵەت ـ نەتەوە بێت كە ئەو شەهامەتی هەبێت دەست لە ئاراستەكردن لەسەرەوە ـ لە سەرچاوەیەكی نەگۆڕ و جاویدان ـ هەڵبگرێت. وڵاتێكی لەم چەشنە بە فەلسەفە و شیعریەوە، هەردوو، وەكو رێگاكانی دەربڕینی زاتی بەكاردەهێنێت، لەبری ئەوەی چاوەروِان بێت فەیلەسوفەكانی دڵنیایی پێ ببەخشن.
دواجار دەستكەوتی فەلسەفەی دیویی، كاركردن لەسەر هەندێك دەستەواژەی بەهادانەرانەی وەكو “حەقیقی” و “راست” بوو، نەوەكو دەلالەتێك لەسەر شتێكی پێشوەخت ئامادەبووی وەكو ویستی ئیلاهی، یان یاسای ئەخلاقی، سروشتی زاتی واقیعی عەینی ـ بەڵكو وەك دەربڕینی شادومانی لە دۆزینەوەی رێگەچارەی كێشەكە: ئەو كێشەیەی كە رەنگە رۆژێك بێبەها بەرچاو بكەوێت. ئەنجامی ئەم كاركردنەشی، گۆڕینی ئیدراك و گێڕانەوەی ئێمەیە لە پێشكەوتن. لەبری ئەوەی پێشكەوتن بەگەیشتن بەشتێكی لەپێشتر بزانین، بە رێگەچارەی گرفت و كێشەی زیاتر بزانین. بە وتەی تۆماس كۆهن ، پێشكەوتن بە پێوەرێك هەڵدەسەنگێنرێت كە خۆمان لەوەی لە رابردوودا بووین، باشتر كردووە، نەك نزیكی هەرچی زیاتر لە یەك ئامانج.
دیویی لەكۆتاییەكانی تەمەندیدا هەوڵیدا تا “بیروباوەڕی خەڵكسالارانە لە رێگەی چەند گوزراشتێكی فەرمی لە گوزارەیەكی فەلسەفی بەشێوەیەكی شمولی بەیان بكات”. گوزارەكەی ئەوەبوو كە خەڵكسالاریی رواڵەتی باوەڕێكی ئەخلاقی و كۆمەڵایەتییە “پشتی بەم ئەندێشەیە نەبەستووە كە پێویستە ئەزموون لە خاڵێكدا پەیڕەوی رواڵەتێكی چاودێری دەرەكی بێت: پەیڕەوی جۆرێك “هەژموون” كە پێدەچێـت بكەویـَتە دەرەوەی رەوتی ئەزمونەكانەوە.” ئەم یاساكارە، رەنگدانەوەی رستە سەرسوڕماوەكەی ویتمەنە: “باشە چەند دەخایەنێت تا ئەم دونیا ئەمریكاییە ناچار بە بیینی ئەو راستیە بێت كە خۆی، لەزاتی خۆیدا، هەژموون و پاڵپشتی كۆتاییە!” مەیلی دژە هەژموونگەرانە ئەنگێزەیەكە لەپشت دژایەتی كردنی میتاسروشتی خودا تەوەرەیی ئەفڵاتونی، لەلایەن دیوییەوە، هەر ئەمەش لەپشت دژایەتی و ناكۆكیەكی رەسەنتر و مشتومڕهەڵگرتری دیوییەوەیە لەتەك تیۆری موراسەلەی حەقیقەت: ئەو بۆچونەی كە حەقیقەت بابەتی دوبارە خولقاوی وردی راستیەكی پێشوەختە. لە دیدگای دیوییەوە، ئەو بۆچونەی كە راستییەك “لەدەرەوەی بوون” هەیە كە دەبێت رێزی لێبگیرێت، نیشانەی ئیدراكێكی هاوبەشی گونجاو نەبوو، بەڵكو میراتی بەجێماوی روانگە ئەفڵاتونیەكەیە. وەلانانی تیۆری موراسەلەی حەقیقەت، شێوەی دووپات كردنەوەی ئەم بانگەشەیەی ویتمەن لەلایەن دیوییەوە بە گوزارشتە فەلسەفیەكەی بوو كە ئەمریكا پێویستی بەوە نییە خۆی لەچوارچێوەیەكی كۆنەخوازاندا ببەستێتەوە. گومان لەوە دەكرا كە شیعرە گەورە رۆمانتیكەكان، لەچەشنی “ئاوازی خۆم” یان ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا، چوارچێوە كۆنەكان تێكبشكێنن، نەوەك لە چوارچێوەی بنەما كۆنەكانەوە خوێندنەوەیان بۆ بكرێت. قسەكردن لەسەرئەوەی خودی ویلایەتە یەكگرتووەكان لە بنەڕەتەوە گەورەترین شیعرە، وەكو ئەوەیە بگوترێت ئەمریكا جۆرە سەلیقە و مەحەكێكە بۆ داواری كردن. دەبێت ئەم نەتەوە ـ دەوڵەتەمان بە شاعیرێكی خودئەفرێنەر و شیعرێكی خودئەفرێنەر بزانین.
بە تەفسیری من، زۆربەی هەوڵەكانی ویتمەن و دیویی لەمەڕ بەدونیایی كردنی ئەمریكایە ـ بۆئەوەی ئەمریكا وەكو خەڵكسالاریی سەرچاوە بێت و لەم روەشەوە وڵاتێك بێت وەك وڵاتێك شانازیی بەخۆیەوە بكات كە لەوێندەر حكومەتەكان و دامەزراوە كۆمەڵایەتیەكان تەنیا لەبەر ئەو بەڵگەیە بوونیان هەیە كە جۆرێكی نوێی تاكەكان مسۆگەر بكەن، ئەو وڵاتەی هیچ شتێك بەخاوەن هەژموونی رەها نازانێت، مەگەر كۆكبوونی ئازادی نێوان هاوشاریی تارادەیەك فرەرەنگ. وڵاتێكی لەم چەشنە ناتوانێت خاوەنی چین و توێژی كۆمەڵایەتی بێت، لەبەرئەوەی ئەوجۆرەی رێزگرتن لە خود، كە لەمەڕ هاوبەشی ئازادانە لە هەوڵی خەڵكسالارانەدا پێویستە، لەتەك ئەم جۆرە دابەشبوونە كۆمەڵایەتیەدا ناسازگارە.
كۆمەڵێكی بێ چین و ریزبەندی چینایەتی لە روانگەی ویتمەن و دیوییەوە ـ ئەوجۆرە كۆمەڵەی چەپگەراكانی ئەمریكا، سەدەی بیستەمیان لەپێناو هەوڵدان لەرێگەی بەدیهێنانیاندا سەرف كرد ـ لە كۆمەڵە ستەمگەرەكانی رۆژئاوای فیوداڵ و خاوەن موڵك یان ڤیرجینیای سەدەی هەژدەهەم، نە سروشتیترە، نە هوشیارانەتر. تەنیا شتێك بۆ بەرگریكردن لەوە دەكرێت بوترێت ئەوەیە كە ئەو كۆمەڵە زەحمەتێكی ناپێویستی كەمتر لەچاو هەر كۆمەڵێكیتری لێدەكەوێـتەوە و یان ئەوەی ئەو كۆمەڵە باشترین ئامرازی گەیشتن بەجۆرە ئامانجێكە: بنیاتنانی كۆمەلێكی فرەرەنگتری تاكەكان ـ تاكی فرەرەنگتر، كامڵتر، داهێنەرتر و بەشەهامەتر. دیویی و ویتمەن لەروانگەی ئەوانەی خوازیاری سەلماندنی ئەوەن كە زەحمەتی كەمتر و فرەرەنگی زیاتر دەبێت لەپێشەوەی بەرهەڵستییە سیاسییەكان بن، هیچ قسەیەكی بۆ كردن نییە. هیچ گریمانێكی تایبەتییان نییە كە بكرێت ئەم باوەڕەیان لێ دەربهێنرێت.
ئەم بەرداشتە لە ئامانجی ئۆرگانی كۆمەڵایەتی، بەتایبەتی بەرداشتێكی چەپگەرایانەیە. چەپ، حیزبی هیوا، لە شوناسی ئەخلاقی وڵاتەكەمان، وەكو ئەو ئامانجە دەڕوانێت كە دەبێـت بەدیبهێنرێت، نەوەكو ئەو پێویستییەی دەبێت بپارێزرێت. راست لەوباوەڕەدایە وڵاتەكەمان شوناسێكی ئەخلاقی هەبووە و هیوادارە بەردەوام ئەو شوناسەی بپارێزێت، لە گۆڕانكاریی ئابوری و سیاسی دەسڵەمێتەوە و هەر لەبەرئەمەش زۆر بەئاسانی دەبێتە داردەستی دەوڵەمەندان و بەهێزەكان ـ ئەو كەسانەی بەرژەوەندییان تەنیا لەوەدایە رێگە لە بەدیهاتنی ئەم جۆرە گۆڕانكارییانە بگرن.
باوەڕ ناكەم چەپگەرا ئەمریكاییەكان رەهەندێك لە تێگەیشتنی دیویی بەرامبەر پەیوەندی نێوان تاكەكان و كۆمەڵ، دووركەوتبنەوە. دیویی، وەكو فۆكو، لەوباوەڕەدابوو كە مەسەلەكە، پێكهاتێكی كۆمەڵایەتیە، كە كرداری دیالۆژەكان بەرەو قوڵایی زەین و دڵمان رۆبچن. بەڵام لەسەر ئەوە سوور بوو كە تاكە ئامانجی كۆمەڵ، دروستكردنی ئەو فۆرم و چوارچێوانەیە كە توانای وەرگرتنی فۆرمی تازەتر و تازەتر، دەوڵەمەندتر و دەوڵەمەندتری بەختەوەری ئینسانی هەبێت. ئەو واژانەی دیویی پێشنیاری دەكرد بەهۆیانەوە بابەتە كۆمەڵایەتی و داهێنانە سیاسیەكانمانی پێ هەڵبسەنگێنین، بەشێك لە هەوڵی ئەو لەمەڕ پێشخستنی پراكتیكی گفتوگۆكان، گونجاو لەتەك ئەو هەوڵی دروستكردنەی پێكهاتی كۆمەڵایەتی بوو.
شانازی كردن بە بەشداریكردن لەم پرۆژەیەدا، سەلماندنی ئەو شتە نییە كە بالدوین
دەڵێت:
ئەو كۆمەڵە ئەفسانانەی ئەمریكاییە سپیەكان خۆیان پیاهەڵواسیون: كە باوباپیرانیان هەموو پاڵەوانی دڵپێبەستووی ئازادی بوون، یان لە گەورەترین وڵاتی ئەم جیهانەدا لەدایك بوون، یان ئەمریكاییەكان لەشەڕدا براوە و لەئاشتیدا دانان، یان ئەوەی ئەمریكاییەكان بەوپەڕی رێزەوە لەتەك وڵاتە هەژارەكان و دراوسێكانیان رەفتاریان كردووە، یان پیاوە ئەمریكاییەكان بێپەردەترین و بەهێزترین پیاوانی دونیا و ژنانیشیان هموو بێگەرد و پاكیزەن.
ئەوجۆرە غورورەی كە ویتمەن و دیویی سووربوون لەسەر ئەوەی ئەمریكاییەكان هەستی پێبكەن، لەتەك بیرخستنەوەی ئەو خاڵەدا دەگونجا كە ئێمە سنورەكانمان بە كوشتاری ئەو خێلانەی رێگەیان لێگرتبووین پەرەپێدا، یان ئەوەی ئێمە پەیمانێكمان لەژێرپێنا كە لە پەیماننامەی گوادلۆپ هیدالگۆ دا بەستبوومان، یان لەرووی خۆبەگەورەزانی پیاوانەمانەوە، بووینە هۆی مردنی یەك ملیۆن ڤێتنامی.
بەڵام، لەوانەیە یەكێك ناڕەزایی دەربڕێ لەوەی كەواتە هیچ شتێك نییە لەتەك غوروری نەتەوەیی ئەمریكادا نەگونجێت؟ لەوباوەڕەدام وەڵامی دیویی و ویتمەن ئەوەیە كە زۆر شت هەن كە دەبێـت غورورێكی لەم چەشنە بپاڵێون، بەڵام گەر وڵاتێك هیچی نەكردبێت، نابێت دوبارە دۆزینەوەی رێزگرتن لەخود لەلایەن خەڵكسالاریی یاساییەوە، بە مەحاڵ بزانێت. قسەكردن لەسەرئەوەی هەندێك رەفتاری تایبەتی ئەم بابەتە نامومكین دەكەن، وەلاوەنانی زاراوە دونیاییەكان و دژە خۆپەرستانەكانی ئومێدی كۆمەڵایەتی هاوبەشە لەبەرژەوەندی ئەو زاراوانەی دیویی و ویتمەن لێیان بێزار بوون: ئەو زاراوانەی لەدەوری چەمكی گوناە دروست بوون.
ئەو خەڵكەی ئەم چەمكەی دوایی بەجددی وەردەگرن، دیویی و ویتمەن بە مناڵ و گەلحۆ و مەترسیدار دەبینن. هەردووكیان بێبەش لە هەستی تراژیك و قووڵ دەزانن. لای ئەم كەسانە دەستبردن بۆ هەندێ كردەوەی دیاریكراو ـ ئەو كردەوانەی بەبێ رەچاوكردنی گۆڕانكاریی مێژوویی یان كلتوری دەستیان بۆ ببرێت ـ واقیعێكی ئەخلاقی بنەڕەتییە كە تەواو پێچەوانەی رێزگرتن لە خودە. بەڵام دیویی تێگەیشتنێكی جیاوازی بۆ واقیعی ئەخلاقی بنەڕەتی هەیە. لە روانگەی ئەوەوە، ئەوەی ئێمە دەكاتە كۆمەڵێك بونەوەریی خاوەن ئەخلاق، باوەڕبوونە بەوەی هەندێك كردەوە هەیە باشترە بمرین تا دەستیان بۆ ببەین. گەر بپرسین ئەو كردارانە كامانەن دەتوانین بڵێین، لە تاكێك بۆ تاكێكیتر و لە قۆناغێكەوە بۆ قۆناغێكیتر دەگۆڕێن، بەڵام ئەخلاقی بوون ئەوەیە كە پاش دەستبردن بۆ ئەو كردەوانە، نەتوانی لەتەك خۆتدا بژیت.
بەڵام ئێستا وای دابنێ، كەسێك تووشی ئەم جۆرە كردەوانە بووە و تێدەگات هێشتا زیندووە. لەم قۆناغەدا جگە لە خۆكوژی هیچ هەڵبژاردنێكی لەبەردەمدا نابێت مەگەر ژیانی تاهەتایی بێزاری لە خود و هەوڵدان نەبێت بۆ ژیانێكی بەتاڵ لەو كردەوانە. دیویی هەڵبژاردنی سێهەم بەباشتر دەزانێت. لەوباوەڕەدایە پێویستە بە زیندووی و چالاكی بمێنینەوە، نەوەكو خۆكۆژی بكەین یان بترسین بۆئەوەی بگەڕێینەوە سەر ئەنجامدانی كردەوەكانی رابردوومان. ئەو لەخودبێزاری وەكو جۆرە ماكیاژێك دەبینێت كە جگە لەوانەی كەسی چالاكن هیچ كەسێكیتر بەخۆیەوە نابینێت. ئەو بەباشی لە ئەگەری كەوتنەوەی تراژیدیا بەئاگابوو. بەڵام چەمكی گوناهی وەكو تایبەتمەندیەكی تراژیدی رەت دەكردەوە.
ئەو كەسانەی چەمكی گوناە بەجددی وەردەگرن ـ موریدەكانی ئۆگەستینی قەشە، لە نمونەی رینهۆڵد نیبور و جین بێتكە ئیلشتاین ـ ئەم رێڕەوە هزرییە بە بۆگەن دەزانن. ئەمە تەنیا بە دیدگایەكی سووكی كالیفۆرنیاییانە دەزانن كە بەپێی ئەو بیرە هەركەسێك تاوانێكی ئەنجام دا، پێویستە وەكو ئەزموون و پەندێكی بەسوود تەماشای بكرێت. بەڵام ئاندرۆ دێلبنكۆ ئەوكاتەی دەڵێت بەبۆچونی ئەو “شەڕەنگێزیی، شكستی ئەندێشەیە لەگەیشتن بەودیوی خود، شكستی ئینسانە لە رووكردنە ئەو رۆحیەتەی كە هەم رەخنە لە متمانە بە رزگاربوونی هەتایی خۆی دەگرێت و هەم مزگێنی بەختەوەری هەمیشەیی عەشقی دوولایەنە دەبەخشێـتەوە. جۆرە لێكدانەوەیەك هەیە كە بەپێی ئەو لێكدانەوەیە سەرتاپای ئەندێشەی دیویی شیكردنەوەیەكی گەشبینانەی ئەم قسەیەی ئێمرسۆن ە كە “تەنیا گوناە، سنورداریەتییە”، بەجوانی لە مەبەستەكەی دیویی تێگەیشتووە. دێلبنكۆ، لە درێژەدا دەڵێت ئەم بۆچوونە لەسەر لایەنی شەڕ، بۆ بزوتنەوەی پێشكەوتنخوازیی لە سیاسەتی ئەمریكادا و بۆ متمانەكردن بە فێركاریی و چاكسازیی كۆمەڵایەتی، بنەڕەتی بوو. هەر لەوكاتەدایە ئەگاتە ئەو ئەنجامەی” ئەم بۆچونە سەبارەت بە ئەندێشەی ئادەمی، وەكو هۆكارێك بۆ تێكدانی قاڵبە چەقبەستووەكان، جێگەی جۆرە وێنایەكی لەمەڕ پێورێكی دیاریكراو نەبوو كە بكرێت دووركەوتنەوە لە حەقیقەتی پێ بپێورێت”.
دێلبنكۆ سەبارەت بەوەی ئایا دەتوانین دەست لە ئەندێشەی پێوەرێكی لەم چەشنە هەڵبگرین یان نا، گومانی هەیە. لیۆ شتراوس ، هارڤی مانسفێڵد و زۆریتر گومانی لەم چەشنەیان نییە. ئەوان باوەڕەبوون بە پێوەرێكی لەو چەشنە بۆ شایستەیی تاكەكەسی و كۆمەڵایەتی بەبنەڕەتی و گرنگ دەزانن. بەڵام ئەوەی ئەم رەخنەگرانە بە گەلحۆیی و بیرتەسكی دیویی ئەژماری دەكەن، لە روانگەی منەوە بوێری هزری ئەوە ـ بوێری دەستهەڵگرتنە لەو بیرەی كە چ لەناو زانست و چ لەناو مۆڕاڵدا، بەدەستهێنانی ئەوەی هیلاری پاتنام بە “نیگای خودا” ناوی دەبات، مسۆگەرە. دیویی دەستی لەو ئەندێشەیە هەڵگرت كەسێك بتوانێت پێناسەیەكی كۆنكرێتی بۆ شتەكان بكات، كە ئەمە خاڵی پێچەوانەی ئەم بۆچونەیە كە بۆ تێركردنی جۆرە پێویستییەكی مرۆیی، چۆن دەبێت بەباشترین شێوە وەسفیان بكرێت. ئەو لەم بارەیەوە هاوڕای نیتچە و رەخنەگرانی “میتاسروشتی ئامادەیی” واتە هاوڕای درێدا و هایدگەرە. لە روانگەی ئەم فەیلەسوفانەوە، عەینیەت، رێكەوتنی زەینی نێوان مرۆڤەكانە، نەوەك وێناكردنەوەی وردی شتێكی نامرۆیی. گەر هەندێك مرۆڤ لە هەندێك پێویستییدا هاوبەش نەبن، پێدەچێت لەسەر ئەوەی چ شتێك عەینییە، بیروڕای جیاوازیان هەبێت. بەڵام چارەسەكردنی ئەم ناتەباییە، ناكرێـت پشتبەستن بە رێگایەك بێت كە واقیع شتێكی جیابێت لە پێویستیەكانی مرۆڤ. ئەم رێگاچارەیە، تەنیا دەتوانێت سیاسی بێت: دەبێت دامەزراوەكان و دەرهاویشتەكانی خەڵكسالاریی لەپێناو گونجاندنی ئەم پێویستیە جۆراوجۆرانە بەكاربهێنرێت، ئیتر بەم شێوەیە دەكرێت قەڵەمڕەوی رێكەوتن لەسەر پێناسەی شتەكان بەرفراوان بكرێت.
ئەوكەسانەی ئەم رێڕەوەی ئەندێشەی فەلسەفی بە مەترسیدار دەبیننەوە، هاوباوەڕی دیویی و فۆكو نیین كە بابەت، پێكهاتێكی كۆمەڵایەتییە و كردەوەی دیالۆژەكان سەرتاسەری ئەم رێڕەوە دەبڕن. ئەوان گومان لەوە دەكەن كە ئایدیالیزمی ئەخلاقی پەیوەستە بە جیهانڕەوایی ئەخلاقیەوە ـ بە پشتبەستن بە پێویستییە هاوبەشە جیهانییەكان، ئامادەسازیی بۆ سروشتی مرۆیی یان پشتبەستن بە سروشتی كردەی كۆمەڵایەتی. لەرابردوودا پێچەوانەی ئەم بانگەشەیە قسەم كردووە و ئەم وتارەم تایبەت ناكەم بەم مەسەلەیەوە. لەبری ئەوە، بە روبەڕوكردنەوەی بكەر و چاودێران كە باسەكەم بەوە دەستپێكرد، وتارەكەم كۆتایی پێدەهێنم.
پێشتر باسی ئەوەم كرد كە ئێمە ئێستا لەناو زۆرێك لە فێرخواز و مامۆستای ئەمریكاییدا، لەبری ئەو چەپەی خەونی بەوڵاتبوونی لەسەردایە، چەپێكی چاودێر‌و نیگەرانمان هەیە. ئەمە تەنیا جۆرێكی چەپ نییە كە هەمانە بەڵام گرنگترین و پڕهاتوهاوارترینیانە. ئەندامانی ئەم چەپە، ئەمریكا بە نەبەخشراو دەزانن، وەكو ئەوەی بالدوینیش باوەڕی پێی هەبوو، هەروەها بە بەدینەهاتوی دەبینن. ئەمەش ئەو ئەنجامەی لێدەكەوێتەوە كە پشت بكەنە وڵاتەكەیان و تەنیا سەرقاڵی تیۆریی چنین بن لەسەری. یان دەبێت هەمان ئەو كارە بكەنەوە كە هێنری ئادامز كردی: بەباشتر بینینی سیاسەتی كلتوری لە سیاسەتی واقیعی و گاڵتەكردن بەو بۆچونەی كە دەكرێت جارێكیتر دامەزراوەكانی خەڵكسالاریی لە خزمەتی دادپەروەری كۆمەڵایەتی ئەكتیڤ بكرێنەوە. دەگاتە ئەوەی شوناس و ناسین لە هیوا بەباشتر بزانن. ئەم بەباشتر زانینە بە مەیلێكی روانینی دونیاییانە و پراگماتیسم دەزانم ـ بە هەوڵێك لەمەڕ جێبەجێكردنی ئەوەی دیویی و ویتمەن بڕیاریان لەسەر ئەوە دابوو نابێت جێبەجێ بكرێن: واتە بینینی چارەنوسی ئەمریكا لە چوارچێوەیەكی كۆنەپەرستانەی چەقبەستوودا، ئەو چوارچێوەیەی تیۆریی فەراهەمی كردووە. سەیر لەوەدایە ئەو چەپانەی كە زۆرترین نیگەرانییان بەرامبەر بە “رەها” كردن هەیە و ئەوانەی سوورن لەسەرئەوەی هەمووشتێك پێویستە بە دەستگەمەی جیاوازییە دیالۆژییەكان بزانرێت، نەوەكو بەشێوەی كۆنی میتاسروشتی ئامادەیی، موشتاقی تیۆری داڕشتنن، تا زیاتر ببنە چاودێر نەوەك بكەر. ئەمە ئەوپەڕی تەسلیم بوونە. دیویی جەختی لەوە دەكردەوە تا زیاتر لە میتاسروشتەكەی یۆنان دوورتر بكەوینەوە، دەبێـت كەمتر نیگەرانی دۆزینەوەی چوارچێوەیەك بین كە لەتەك رەوتی مێژووی هەنوكەییدا بگونجێت.
ئەم جۆرە پەنابردنە لە روانگەی دوینایی و پراگماتیسمییەوە بۆ تیۆریی پەرێژیی، زیندوكردنەوەیەكی وێنانەكراوی لەتەك خۆی هێناوە. زۆرجار بیستوومانە لاكان سەلماندویەتی مەیلە مرۆییەكان بەشێوەیەكی زاتی قابیلی تێربوون نیین، هەروەها بیستومانە دریدا سەلماندویەتی مانا دابڕاو و كۆنكرێـتی نییە یان بیستومانە لیوتار سەلماندویەتی یەكسانی نێوان ستەمكار و ستەملێكراو مەحاڵە و بیستومانە كە جارێكیتر جینۆسایدی وەكو یەهودییەكان و كوشتاری دانیشتوە رەسەنەكانی ئەمریكا دوبارە نابنەوە. بێهیوایی لەناو چەپەكاندا بووە بە خوو ـ بێهیوایی بناغەداری تیۆریزەكراو و فەلسەفی. ئەو هیوا ویتمەنییەی پێش دەیەی 1960 دڵی چەپی ئەمریكایی لەچنگدا بوو، هەنوكە بە نیشانەیەكی “مرۆڤگەرایی” ساكاربیرانە لەقەڵەم دەدرێت.
ئەم بەباشتر زانینەی ناسین لەبری ئومێد، بە دوپاتكردنەوەی جوڵەیەك لەلایەن روناكبیرە چەپەكانەوە دەزانم كە لە سەرەتاكانی سەدەی بیستەمدا هیگڵی بوونیان زیاتر لە ماركسەوە وەرگرت نەوەك لە دیوییەوە. ماركس لەوباوەڕەدابوو ئێمە پێویستە زانستی بین تا ئایدیالیستی رووت ـ كە دەبێـت روداوە مێژوویەكانی سەردەمەكەمان لە چوارچێوەیەكی تیۆریدا شی بكەینەوە. دیویی باوەڕی بەمە نەبوو. ئەو لەوباوەڕەدابوو كە پێویستە ئەم روداوانە بە لەیەكگەیشتنی ئەزمونە كۆمەڵایەتیەكان بزانین كە ئاكامەكانیان پێشبینكراو نییە.
چەپی فۆكۆیی، نیشاندەری پاشەكشێ كردنێكی ئەسەفبارە بۆ سەرقاڵبوون بە زەینی ماركسیستی بە وردەكاری زانستییەوە. ئەم چەپە هێشتا دەیەوێت روداوە مێژوویەكان لە هەلومەرجە تیۆریەكاندا چێ بكات. دەربارەی بایەخی فەلسەفە بۆ سیاسەت زیادەڕەوی دەكات و وزەی خۆی لەپێناو شیكاری تیۆری ئاڵۆز لەبەرامبەر بەهای روداوە هەنوكەییەكان بەفێڕۆ دەدات. بەڵام ئاڵۆزی تیۆری فۆكۆیی بۆ سیاسەتی چەپگەراكان لە مادیگەرایی دیالێكتیك ی ئەنگڵسیش بێسوودترە. هیچ نەبێـت ئەنگڵس بڕێك ئیدراكی بە ئاكامەكان هەبوو. فۆكۆییەكان تەنانەت ئەم رێگایەشیان نییە. لەبەرئەوەی داهێنانە چاكسازیگەرایانەكانی لیبڕاڵەكان بە جۆرە نیشانەیەكی “مرۆڤگەرایی” لیبڕاڵی بێبەها دەژمێرن، ئەوانە هیچ ئارەزویان لە داڕێژانی ئەزمونی كۆمەڵایەتی نوێ نییە.
ئەم بێ متمانەییە بە مرۆڤگەرایی، هاوڕێ لەتەك پاشەكشێ كردن لە كردار بۆ تیۆریی، ئەوجۆرەی كەمبوونەوەی متمانە بەخۆكردنە كە خەڵكی ناچار دەكات دەست لە روانگەی دنیایی هەڵبگرن و روو لەباوەڕداریی بە گوناە بكەن، بە گوزارشتی دێلبنكۆ “پێوەرێكی هەمیشەیی كە لەسەر بناغەی ئەو پێوەرە بكرێت لادان لە حەقیقەت جیابكرێـتەوەو دواجاریش سەرزەنیشت بكرێت.” ئەمەش دەبێتە رێگایەك بۆ ئەوان تا بەهۆیەوە بەدوای چارچێوەیەكدا بگەڕێن كە بكەوێـتە دەرەوەی رەوتی ئەزمون كردن و بڕیاردان لەسەرئەوەی ژیان تاكەكەسی یان نەتەوەییە. تیۆرییە گەورەكان ـ ئاكامناسینی وەكو ئاكامناسییەكانی هیگڵ یان ماركس، ئاكامناسی پێچەوانەی هایدگەری و پاساوهێنانەوەی نائۆمێدی لاكانی و فۆكوییی ـ وەڵامی پێویستی زۆر هەنوكەیی دەداتەوە كە زۆرجار ئیلاهیات وەڵامی دەدایەوە. ئەمە هەمان ئەو پێداویستییە هەنوكەییانەن كە دیویی هیواداربوو ئەمریكاییەكان بتوانن هەستیان پێ نەكەن. دیویی خوازیاری ئەوەبوو لە مەزهەبی مەدەنی بەهرەمەند بن كە هەوڵێكی ئایدیالیستیانە دەكاتە جێنشینی بانگەشەكاریی شوناسی ئیلاهیاتی مەسیحی.
پەراوێزە کان
. Tennyson (1809ـ1892)، شاعیرێكی گەورەی بەریتانی
. Snow Crash
. Neal Stephenson (1959)، نوسەری ئەمریكایی چیرۆكە زانستی ـ خەیاڵییەكان.
. Almanac of Dead
. Leslie Marmon Silko (1948)، شاعیر و چیرۆكنوسی ئەمریكایی
. Manchhurian Candidate
. Winter Kills
. Richard Condon
. Vineland
. Thomas Pynchon
. Harlot,s Ghost
. Norman Mailer
. Gilded Age، ئەو زاراوەیەی كە مێژوونوسەكان بۆ وێنە كردنی كۆمەڵی بەرواڵەت بەباقوبریق و لەدەرونەوە گەندەڵی ئەمریكا، لە قۆناغی بەپێشەسازیی بوونی كۆتاییەكانی 1800م، كێشایان.
. Gettysbourg Address، بەناوبانگترین وتاری ئابراهام لینكۆڵن كە لە سەردەمی شەڕە ناوخۆییەكانی ئەمریكا لە گۆڕستانی گیتزبۆرگ بۆ یادی كوژراوەكانی جەنگ پێشكەشی كرد (1863) و لەو وتارەدا ئامانجی جەنگی بەمشێوەیە وەسف كرد: “باوەڕهێنان بەو راستیەی كە سەرجەم مرۆڤەكان بە یەكسانی لەدایك بوون” و دڵنیابوون لەوەی: “حكومەتی خەڵك لەڕێگەی خەڵكەوە بۆ خەڵك، هەرگیز نابێت لەم جیهانەدا بسڕێتەوە”.
. Progressive Movement، بزوتنەوەی چاكسازیی ساڵانی 1900ـ1920. تیۆدۆر رۆزڤێڵت و ڤودرۆ ویڵسن پەیوەندییان بەم بزوتنەوەیەوە هەبوو.
. بەرنامەی ئابوری پرێزیدنت فرانكلین رۆزڤێڵت بۆ روبەڕوبوونەوەی لێكەوتەكانی دابەزینی گەورەی دەیەی 1930 ویلایەتە یەكگرتووەكان. بەپێی ئەم بەرنامەیە دەستوەردانی دەوڵ لە كاروبارە ئابوریەكان بەپێویست زانرا.
. Henry Adams (1813ـ1918) نوسەر و مێژوونوسی ئەمریكایی، كوڕی چارلز فەرەنسیس ئادامز (1807ـ1886)، سەفیری ئەمریكا لە بەریتانیا. هێنری لە پۆستی سكرتێری باوكیدا كاری دەكرد. پاش گەڕانەوەی بۆ ئەمریكا گەیشتە ئەو ئەنجامەی دەرفەتی كاری سیاسی لەبەردەستدا نییە، بۆیە دەستی بەخوێ،دن كرد لە هاروارد و كتێبی مێژووی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا ی لە 9 بەرگدا نوسی. 7 بەرگی سەرتای ئەم كۆبەرهەمە بەباشترینی لێكدانەوە كۆمەڵایەتییەكانی مێژوو ئەمریكا دادەنرێن.
. Herbert Croly: لە گرنگترین فەیلەسوفە سیاسییەكانی سەدەی بیستەمی ئەمریكا.
. The Promis of American Life
. The Fire Next Time
. James Baldwin (1924ـ1984)، چیرۆكنوسی ئەمریكی بەرەگەز ئەفریقایی.
. Elijah Muhammad (1897ـ1975)، رابەرێكی رەشپێستە موسڵمانە ئەمریكاییەكان و باوەڕدار بە سەربەخۆییان.
. Nelson Lichtenstein، ئوستادی مێژوو. پسپۆڕی مێژووی كرێكاری.
. Joseph Smith (1805ـ 1844)، رابەری دینی و دامەزرێنەری كڵێسای مۆرمۆن لە ساڵی 1830 دا.
. Billy Graham (1918)، مزگێنیدەری ئەمریكایی پرۆتستانی ئینجیلی.
. Kenneth Rexroth (1905ـ 1982)، نوسەر و شاعیری ئەمریكایی.
. Steven Rochefeller، ئوستادی دینناشی و سەرۆكی ئۆرگانی راكفێلەر.
. Wilhelm Von Humboldt (1767ـ1835)، زمانناس، فەیلەسوف و سیاسەتمەداری ئەڵمانی، دامەزرێنەری زانكۆی هۆمبۆڵت لە بەرلین. یەكەمین زمانناس كە زمانی مرۆڤی بە رەسەن نەوەك ئیستا ناسی. ئەم بۆچونە بناغەی تیۆریی زمانی چۆمسكییە.
. Democrayic Vistas
. ِAvishai Margalit، مامۆستای زانكۆی ئۆرشەلیم.
. Tom Hayden، لە فێرخوازە چالاكەكانی بزوتنەوەی چەپی نوێ لە دەیەی 1960. دواتر بووبە سیناتۆری كالیفۆرنیا.
. Leaves of Grass
. Thomas Kuhn (1922ـ1996)، مێژوونوسی زانست و خاون را لە فەلسەفەی زانستیدا.
. Song of Myself
. Guadalupe Hidalgo، شارێكی نزیك مەكسیكۆسیتی، شوێنی واژۆ كردنی پەیماننامەی ئاشتی 1848 ی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و مەكسیك كە كۆتایی بەجەنگی دژ بە مەكسیك هێنا.
. Reinhold Niebuhr (1892ـ1971)، زانای ئایینی پرۆتستانی ئەمریكایی.
. Jean Bethke Elshtain (1940)، نوسەری چەند زەمینەیەكی جیاواز: بۆچونی فیمینیستی، ئیلاهیات، پەیوەندی نێودەوڵەتی، جەنگ،، خێزان…
. Andrew Delbanco (1952)، مامۆستای زانستی مرۆیی، خاوەنی نوسینی زۆر لەسەر كلتوور، ئایین، ئەدەبیاتی ئەمریكا.
. Emerson (1803ـ1882)، شاعیر و نوسەر و فەیلەسوفی ئەمریكایی.
. Leo Strauss (1899ـ1973)، فەیلەسوفی سیاسی، مێژووزانی ئەندێشەی سیاسی.
. Harvey Mansfield، ئوستادی ئەمریكایی فەلسەفەی سیاسەت.
. Jacques Lacan (1901ـ1981)،دەرونناسی فەڕەنسی.
. Jean Francois Lyotard (1924ـ1998)، فەیلەسوف و تێزدانەری ئەدەبی پۆست مۆدێرنی فەرەنسایی.