·
چەمكی “قۆچی قوربانی ڕۆنێ ژیرار،René Girard” بۆ دونیای ئێمە
١
جیاوازییەكە لە بەرهەمهێنان و بەرهەمهێناەوەو چۆنێتی ئاراستەكردنی كەڵكەڵەو مەیلێكی توندو زبرو ڕەقی كۆمەڵەگەو نەستێكی دەستە جەمعیدایە. پۆتۆنسیالیتێی زەبروزەنگ و توندوتیژی هەر دەبێت بە بوونێكی كرداری، ئەوەی كە دەبێت بكرێت بە ئیشكال و گیروگرفت، چۆنێتی خاڵیكردنەوەو چۆنێتی ئاراستەكردن و چۆنێتی بەرهەمهێنانی ئەو كەڵكەڵەو غەریزەی وێرانكردن و غەریزەی تێكدان و ڕوخاندنەیە لە ناو میكانیزمێكدا كە بە جۆرێكی دیكە بەرهەمی بهێنینەوە.
٢
ئێمە وەختێكی درێژ نییە گەورە ئەنترۆپۆلۆگ و فەیلەسوفێكی گەورەی فەرەنسیمان لە دەستدا. ڕۆنێ ژیرار، خاوەنی چەمك و تیۆری ” قۆچی قوربانی،Bouc émissaire”، كەڵكەڵەو مەیل و ئارەزویەكی تینو بە قۆچێك هەمیشە دەردەكەوێت، هەمیشە ئارەزوی هەڵقوڵان و فیچقەكردنێتی، چۆنێتی خاوبوونەوەو دامركانەوەو ماڵیكردنی ئەم فیچقەكردنە دەكەوێتە سەر ئەستۆی ئەو كۆمەڵگەو ئەو كۆنتێكستەی كە چۆن لەمسی ئەم مەیل و ئارەزووە دەكات، چئن بەرهەمی دەهێنێتەوەو چۆن ئاراستەی دەكات. ڕۆژگارێك، لە سەروبەندی مێژوویی ئەو كۆمەڵگایانەی كە لە ناو جۆرێك لە غەیبانێت و جۆرێك لە پێش- مێژوویی و پێش مێژووی نوسراودا بوون، دەبوایە لە ( موناسەبەو بۆنەو ئاهەنگێكدا) كەسێك بكرابایەتە قۆچ، قۆچی قوربانی، خۆێنی ئینسانێك بڕێژرایە، ئیدی كەسێكیان سەردەبڕی، دەیان سوتان ، دەیانكرد بە قوڕگی ئەو دێو درنجانەی كە، بە خوێنی مرۆڤ نەبوایە دانەمركانەوە، خوێنی مرۆڤێك بۆ كارەسات و توڕەبوونی سروشت. لە هەلومەرج و بارودۆخ و كۆنتێكستێكی نوێدا، مرۆڤ دەبێت بە ئاژەڵ، بە قۆچكردن و قۆچی قوربانی كە لە بری مرۆڤێك، ئاژەڵ بێت، ئاینە ئاسمانییەكان ڕۆڵیان لەم جێگۆڕكێیەی ئاژەلەدا هەبوو لە بری ئینسان. لە ئاینەكاندا بۆ گێڕانەوەی بەڵاو موسیبەتێك، ڕامكردن و نەرمكردنەوەو هێمنكردنەوەی توڕەیی خودا ئاژەڵێك دەكەن بە قۆچی قوربانی.
٣
دیارە مرۆڤایەتی دەسبەرداری (خوێن ڕشتنێك ) نابێت بۆ ئاساییكردنەوەو هێوركردنەووی بارودۆخێكی توڕە. مۆدێرنیتێ، چركەساتی بە خودابوونی مرۆڤ، چركەساتی لە دایكبوونی فۆرمێك لە مرۆڤ كە بەرهەمی ئەقڵانییەت و زانستە سروشتی و مرۆییەكانە، دەبوایە ئەم قۆچی قوربانییەی لە ئینسانەوە بگواستایەتەوە بۆ بوونێكی نا-ئینسانی، مرۆڤ هات و خودای لە ناو پانتایی ئینسانی و پانتاییە كۆمەڵایەتییەكاندا مراند، ئەقڵ و ئەقڵانییەت و فیچقەكردن و هەڵقوڵانی ئەقڵ وەك فاكیوڵتییەك یان وەك غەریزەیەك دەبێت بوونەوەرێك سەربڕێت، دەبێت خوێنێك بڕێژێت، دەبێت قۆچی قوربانییەك بدات، قۆچی قوربانی مەرگ و كوشتنی خودا بوو، مەرگ و گوشتنی خودا بە قۆچكردنی قوربانییەك بوو كە دەبوایە زریان و لافاو كەڵكەڵەو غەریزەی زیادەڕۆی ئەقڵی پێ ساردبكرێتەوە. پاش مەرگی خودا، چەند سەدەیەك زیاتر مرۆڤ، ڕۆحی بە خودابوونی ئینسان كرا بە قۆچی قوربانی. واتە لە پاش كوشتنی خودا، چی دەمێنێتەوە بۆ قۆچی قوربانی ؟ مرۆڤ مایەوە، ئیدی لە ناو هەلومەرجی گەڕان بە دوای بوونێكدا كە دەبێت خوێنی لێبڕژێت، ئینسان بە فۆرمێكی جیا كرا بە قۆچی قوربانی. مەرگ و كوشتنی ڕۆحی و ڕەمزی ئینسان لە ناو تاقیگەو دەسكاریكردنێكی ساردو سڕدا، دوور لەوەی كە، مرۆڤ ڕۆحێكی موقەدەس و خوێنێكی موقەدەسی تێدایە، مرئڤ بە دەستەجەمحی و بە گروپ كرا بە قۆچی قوربانی. لە ناو كۆنتێكستی كۆمەڵگە نەنوسراو نا-مێژووییەكاندا فردو كەسێك هەڵگری ماناو هێماو نیشانەی قۆچكردن و قۆچی قوربانی بوو، لە ناو مۆدێرنەدا قۆچەكە دەستە جەمعییە.شۆڕشەكان ڕژاندن و بەربوونی خوێنێكی پێویستە بۆ دامركاندنەوە و هێوربوونەوە.
٤
دونیای بەربەری و وەحشییەتی ئێمە ئەگەر چی لە ڕوخساردا بڕێكی كەم سەروكاری لە گەڵ مۆدێرنەو مۆدێرنیزاسیۆندا هەیە، بەڵام هێشتاكە لە ناو دەیان كۆنتێكستی پارادۆكساڵ و دژ بە یەكین. لە لایەكەوە ئاژەڵ بۆ قۆچی قوربانی ئامادەیە، لە لایەكی دیكەوە مرۆڤ كوشتن و ڕژانی خوێنی مرۆڤ وەك قئچی قوربانی ئامادەیە. واتە لە یەك چركەساتی مێژوویی- سۆسیۆلۆژیدا فۆرمی جۆراوجۆری قۆچی قوربانیمان هەیە. تەماشا: ڕێپێوان و هەستانەوەو بەركەوتن و ڕاپەڕین و شۆڕشەكانمان تا ( مرۆڤێك، یان چەند مرۆڤێك) خوێنی نەڕژێت و نەكرێتە قۆچی قوربانی دانامركێینەوە. خۆ پیشاندانەكانمان لە نەستی دەستەجەمعی و كۆ نەستدا گەڕان و هەڵەداوانە بۆ خوێن ڕشتنێك كە، دەبێت ببێت بە قۆچی قوربانی. لێرەو لەوێ خوێن دەرژێت و ئێمەش دادەمركێینەوە، سارد دەبینەوە، هەركەس بۆ ماڵی خۆی، دانیشتن تا فۆرمێكی دیكەی دەركەوتنی فیچەقەكردن و كەڵقوڵانەكانمان بۆ بە قوربانیكردنی كەسێك، چەند كەسێك.ئەم بە قۆچكردن و دۆزینەوەی بوونەوەرێك تا بیكەین بە قۆچی قوربانی هەمیشە بەردەوام دەبێت و بە فۆرمی جیاواز دەردەكەوێت.
٥
بزوتنەوەی گۆڕان ماڵیكردن و ساردكردنەوەو ئاراستەكردنی هەڵقوڵان و فیچەقكردنی مەیلی خوێنڕشتن بوو، مەیل و كەڵكەڵەی بە قۆچكردنی بوونێك، گۆڕان و تەواوی ناڕەزایی و بەرهەڵستییەكانی دیكەی پێش گۆڕان، فۆرمگۆڕین و ئاراستەكردنی مەیلی خوێنڕشتن و ساركردنەوەی ئارەزوویەك بوو دەبوایە بە ڕەمزی و سیمبۆلی بڕژێتە ناو نەزیفێكەوە. گۆڕان تا ئۆپۆزسیۆن بوو ئەم بەرزبوونەوە فیچقەكردنەی خستە ناو جۆگەی بەرگریی و بەرهەڵستكاری و بەرەنگاری (قسەی توندو جنێو ئەكتی سیاسی ڕەق و توند و زبر)، بەڵام بزوتنەوەی گۆڕان تەنیا تەكتیكێكی زەمەنیی و ڕاگوزەربوو كە هیچی پێ نەما لە قۆچی قوربانییەكە، خوێنی تێدا نەما كە بە ڕەمزی و مەدەنیانە بیڕێژێت، قۆچی قوربانی گۆڕان، قۆچكردنەكە هێندەی هێوركەرەوەو موسەكین بوو، هێندە قوربانییەك نەبوو بەڵاو موسیبەتێك بگێڕێتەوە. لێرەو لەوێ ئارەزووی ڕاپەڕین و خوێنڕشتن و شۆڕش و ئەكتی شۆڕشگێڕی و چەكداری، ئاوابوون و ئیفلاسی گۆڕانە بەرانبەر قۆجی قوربانییەك جا یان درۆزن بوو، یان ئەو قۆچە قوربانییە نەبوو كە كەڵكەڵەو مەیلی میتافیزیكییانەی ئینسانی ئێمە دەیویست.
٦
دەبێت خوێنێك بڕژێت، چا ئاقڵیی و ئەقلانێتی ئێمە لەوێدایە لە بری ئینسان، لە بری خوێنی ئینسانێك بكەینە قۆچی قوربانی، لە جیاتی ئەوەی گروپێك ببێتە قۆچی قوربانی، دەبێت بە جۆرێكی دیكە ئاراستە بكرێت، قۆچی قوربانییەكی دیكە. كێشەی هێزە سیاسییەكانی ئێمە لەوێدایە هێشتا خوێن لە ئەقڵ و مێشكیاندا جمە دەكات، خوێن هەلیدەسوڕێنێت. خوێن مۆتیڤ و داینەمۆیە، ئەگینا ئەگەر ئەقڵ و فكرو فەلسەفەی سیاسی بوونی هەبێت، دەكرێت، دەتوانرێت، دەبێت بە ئاراستەیەكی دیكەدا ئەم مەیلە بەرهەم بێتەوە.
نواندنی كردەی هەڵبژاردن و ڕۆیشتنی هێزێك و هاتنی هێزێك لە دونیای ڕۆژئاوادا، دەس لەكار كێشانەوە و دووركەوتنەوەی پلەباڵایەكی حكومی، گرتن و زیندانیكردن و لێپرسینەوە لە كۆمەڵێك دزو جەردەو شەوكوت دەكرێت ئەو كەنالە بێت كە هەم مەیل و كەڵكری خوێن ڕشتن دامرێكتەوە، میللەتیش ساردببێتەوە و شتێكی گرنگ بكەینە قۆچی قوربانی. میكانیزم و ڕێگا زۆرن بۆ بەرهەمهێنان و بەرهەمهێنانەوەو ئاراستەكردنی ئەم مەیل و كەڵكەڵەی خوێن ڕشتنە، كولتوری و ڕەمزی و ئیداری و سیاسی… بەلام دونیای ئێمەو دونیای سیاسی ئێمە زۆر لەوە هەژارترو كڵۆڵترە بزانێت چی ڕوودەدات و چۆن بەرهەمی بهێنێتەوەو چۆن ئاراستەی بكات. بۆیە هەمیشەو بەردەوام دەبێت خوێنی ئینسانی ئێمە بڕژێت.