خۆدەستنیشانكردن
سەباح ڕەنجدەر
1
شاعیرێكم لە ڕۆحی هەستیاری زمان نیشتەجێم و شیعر پاڵاوتوومی، لە شیعریش بەولاوە هیچ چالاكییەكی دیكەم نییە. گونده‌كه‌شم له شاره‌كان زیاتر بیری شیعرییم پێ ده‌به‌خشێ و دۆخی نووسینم لا په‌یدا ده‌كا، شار واقیعێكی توندوتیژه، كه‌متر نه‌رمونیانی مێیاتی تێدایه.
2
لەو شیعرە دەدوێم نوسیوومە، یان لە نادیارییەكدا دەبێتە خولیای نووسین، هەستە تێنووەكانم دەیدۆزێتەوە و دەینووسم و تێیدا پشت به خود و زمان و وێنه ده‌به‌ستم، خود و زمان و وێنه‌ش بوونی مرۆڤ داده‌ڕێژن.
3
نیمچه ده‌ستووری ڕوونبێژی و ڕه‌وانبێژی و ناسكوێژیم به‌كارهێناوه و قەتیش لێكدانەوەم بۆ وشە نەكردووە، وام زانیبێت بەلای خوێنەرەوە گران و سەختە, وشه‌كه چه‌ند دیوێكی هه‌یه. ئاسۆیی به‌كار هاتووه، یان ستوونی. ئەو بڕوایەم هەیە، كە خۆم زانیم چیم گوتووە. خوێنەریش دەزانێت چیم گوتووە و به‌كام دیودا به‌كارم هێناوه.
4
شیعر شێوازی بوونی شاعیرە، واتە: بوون و چییەتی و دۆزینەوە و ناسینەوە. سەختیی ژیانی بۆ قەرەبوو كردوومەتەوە، لە ئەزموونی ئازاددا ئامانجی خوڵقاندووم, شيعريش تاكه شوێنه لێوه‌ی بڕوانمه ژیان و گه‌ردوون و یاده‌وه‌ری. هه‌ستم بۆ ژیان به‌هێزه و یاده‌وه‌ریشم به‌هێزه و حه‌زێكی گه‌وره‌شم هه‌یه بۆ ژیان، له‌و شیعره‌ی ژیانت بۆ قه‌ره‌بوو ده‌كاته‌وه، واته: شیعری ژیانیی وشه و ڕسته تێكه‌ڵاو ده‌بن و ڕسته له وشه‌دا داده‌ڕێژرێته‌وه.
5
شیعری بێگەرد مەی لە چڵ و گەڵا نەخەمڵاندووە. لە ڕەگ خەمڵاندوویەتی، بۆیه مه‌ی و مه‌ستییه‌كه‌ی، بژاركراو و ڕێكخستنه‌وه و تاهه‌تایییه.
6
شیعر بە كردەی سرووش و ئیلهام و ئاماژه و نیشانه و مۆتیڤ تێ دەگەم و سروشت دەدۆزێتەوە و مرۆڤی بۆ ئامادە دەكات. شاعیر سروشتی دووەمە و مرۆڤ دەدۆزێتەوە. لە سەرچاوەكانی سروشتی یەكەم هه‌ڵكۆڵیندەكات.
7
شیعر ئاشقی ژیانە و دیوه‌كه‌ی دیكه‌ی بوون ده‌ناسێت، لە سەرەتاوە دەست پێ دەكاتەوە. هەموو شت به پله‌ی باڵا لە شیعردا دەژی. ئەو شوێنەی هێزی ژیان دەستی دەگاتێ، شوێنە لە شیعردا و جیهان تێیدا ئاوارەیە. مرۆڤە ئاوارەكانی دنیای تێدا دەناسێ و ساتی ناسینی دەربڕین لێكردنە بۆ نزیكبوونەوەی هەموو شتەكان لە ڕێگای شیعرەوە. هەموو شتەكانیش لە شیعردا چەندین جار لەدایك دەبنەوە.
8
سەرەتا هەموو وەرگێڕانێك لە ناسینی ئەوی دی دەست پێ دەكات. لە ڕێگای وەرگێڕان بۆ كوردی نهێنی هونەری و تانوپۆی شیعری بەشێك لە شاعیرانی زمانانی ترم ناسی. وەرگێڕان كردەیەكی گرینگی ئاشتیخوازییە. ئەوە حاڵەتێكە من لەناو شیعری وەرگێڕدراودا باش ژیاوم. ئەگەر نەتوانی بە زمانی دنیاش بخوێنیتەوە، بە وەرگێڕانیش بیخوێنێتەوە هەر كارێكه نه‌خشێكی گرینگ له بوونی شیعر ده‌بینێت و زیاتر قووڵیت لێ ده‌ر ده‌كه‌وێت. دڵم لەناو شیعری وەرگێڕدراودا بەباشی لێ دەدا، بەڵام ناسنامەم سەر زەمینی كلتووری شیعری كوردییە. بڕوام بە وشە و هێزی وشە هەیە، زمان ناوەند و بوون و چییه‌تی و دۆزینه‌وه و ناسینه‌وه‌یه. ڕۆحی به‌شێك له شیعری كوردی بە شێوەیەكی زیندوو و چالاك ماوەتەوە.
9
هەستەكان ڕێگای دۆزینەوەی شتەكان و وشەكان و ماناكانن و سەرەتای كردەی نووسینن. كە ڕەشنووسی شیعرێك تەواو دەبێت، بوێریی ئەوەم لایە زیاتر كار لەسەر لابردن و سڕینەوە بكەم. كەمتر كار لەسەر زیادكردن و خستنەسەر بكەم. لە ڕەشنووسدا زیاتر كار لەسەر جێگۆڕكێی وێنە دەكەم، هه‌وڵیش ده‌ده‌م هه‌ستی بۆنكردن له وێنه‌دا به‌رز بكه‌مه‌وه و وێنه بۆن بكرێ.
10
شیعر جه‌نگێكی ڕۆژانه‌ی به‌رده‌وامه و وزەی زیندووی ناو كلتوورە و هەستەكان بە ئاوازی جیا جیا درێژی دەكەنەوە، شاعیری دامەزراو بە زمانێكی بەرجەستە لە مێژوو و كانگای مرۆڤی نزیك دەكاتەوە. لە خودەوە بۆ خودی باڵا. ژیان لەم كردەیەدا سەرلەنوێ لەدایك دەبێتەوە، منیش له‌م له‌دایكبوونه‌وه‌یه‌دا هه‌وڵم داوه په‌خشانه‌شیعر بكه‌م به نموونه‌یه‌كی كوردی.
11
شیعری بێگەرد بڕوای بە هیچ ئایدیۆلۆژیا و شانه و شه‌پۆلێك نییە. بڕوای بە ئاراستەی دیاریكراوی شیعرییەت و ئێستێتیكای سادەیە. هەموو ئایدیۆلۆژیایەك فشۆڵە.
12
شیعر خۆی كۆدەكاتەوە و ئەزموون و شارەزایی دەینووسێت، دواتر بژاری دەكەی. خوێنەری كراوە دەیخوێنێتەوە. من هیچ بڕوام بە خوێنەری چێژ نییە. ئەدەب چێژ نییە، ئێستێتیكایە. خوێنەری چێژ تەمبەڵ و فشۆڵ و نه‌دۆزه‌ره‌وه‌یه. خوێنەری كراوە خەیاڵی خۆی بەكار دەهێنێ، كه‌پوو بۆنی وێنه ده‌كا و بۆنی وێنه‌ش ده‌ناسێ. قەت لە خۆم نەپرسیوە شیعر خوێنەری ماوە، یان نا. یان چه‌شنێكی تری ئه‌ده‌ب شكۆی شیعری زه‌وت كردبێت. ئەم پرسیار لە خۆكردنە وزە لەخۆ ناگرێ و پەیوەست نییە بە بوون و چییه‌تی و دۆزینەوە و ناسینەوە. گومان لە توانایی خۆكردنە، یان ترسێكە بیركردنەوەت شێلوو و شڵەژاو دەكات. ڕووباری وزە و هەست ناتگاتێ و فریات ناكەوێ. توانای بیركردنەوە و وێناكردنت كۆ ناكاتەوە. خوێنەری كراوە بەشێكی گرینگە لە كتێب، مادام شیعری بێگه‌رد هه‌یه، خوێنه‌ری كراوه‌ش هه‌یه. خوێنه‌ر له شیعردا ده‌ژی، شیعریش له خوێنه‌ردا ده‌ژی، خوێنه‌ر له كۆتاییدا فه‌لسه‌فه‌ی شیعره.
13
وا دەزانم سەرزەمین بە من بەخشراوە، بە شیعر بینای بكەم. لە سەرەتای شیعرەوە بە درێژایی هاتنی بیناكردن بەردەوام لەدایك دەبێتەوە و داهێنەر تێیدا ناوەندە. وەك خەونێك لەناو بیناكردندا دەژیم و لە تەواوی خانەكانی لەشمدا نیشتەجێیە.
14
كه ده‌ست به نووسین ده‌كه‌م شێوه‌ی گشتی شیعره‌كه‌م لا نییه، به‌ڵام له‌گه‌ڵ یه‌كه‌م وێنه‌دا زه‌مینه‌ی به‌رده‌وامبوون خۆش ده‌بێت و ورده ورده بیركردنه‌وه‌م ڕوونتر ده‌بێ و وێنه گه‌وره‌كه‌م لێ ده‌رده‌كه‌وێت.
شیعری بێگەرد گوێڕایەڵی واقیع و ڕووداوی فریوده‌ر نابێ. هەوڵ دەدا بیدۆزێتەوە و ڕوو لە سادەترین شتی بكات. سادەیی و هەستەكان دەمێننەوە و پەیام و دۆخ دەپارێزن.
15
نیگەرانی بارودۆخی ئاڵۆز و كەوتووی كۆمەڵگای كوردی نیم. نیگه‌رانی ناوەندی شیعری كوردیم، كە خۆم تێیدا دەژیم و به‌ده‌گمه‌ن نه‌بێ هیچی تێدا ڕوو نادات و هێڵی گه‌وره‌ی تێدا ده‌ر ناكه‌وێ، به‌شی زۆری نووسه‌ران مه‌به‌ستی سه‌ره‌كییان گۆڕینی جیهان به‌ره‌و باشتره، مه‌به‌ستی سه‌ره‌كیی من به‌كارهێنانی زمانه به‌ره‌و باشتر، شكۆی ئێستێتیكا و زمان به‌رگریكاری هه‌قیقه‌تن.
16
یه‌كێكم له شاعیرانی شه‌پۆلی سێیه‌می شیعری كوردی و ده‌قم تا ئه‌وپه‌ڕی سنووری په‌خشان بردووه، به‌ڵام نه‌مهێشتووه ته‌كنیكی گێڕانه‌وه زاڵ بێت به‌سه‌ر شێواز و كورتبڕی.
ئامادەیییەكی بەهێزیشم له شێوه‌ده‌نگێكی نه‌رمی نه‌نووسراو هەیە, هەست بەوە دەكەم لە شیعری ده‌نگی نه‌رمی نه‌نووسراو دەگمەن نا، بەڵام تایبەتمەندم، كۆشش بۆ ئەوە دەكەم لە ڕێگای دیمەنی گەردوونی و ڕه‌گه‌زی كتوپڕی و نیشانەكانی مۆسیقاوە بە تەواوییەك بگەم و ئاوازم لێ بەرز ببێتەوە.
17
ناتوانم هیچ كەسێك لە شیعری خۆم تێ بگەیەنم، چونكە شیعر ئاڵوگۆڕییەكی ڕۆحییە. هەوڵ دەدەم هەست بە شت كردنێك لە ناخیدا دروست بكەم. هەستی بوونی و لێكدانی ژێی دڵ وێنا بكەم. نەك لێكدانەوەیان بۆ بكەم، ئه‌فسوونێك وه‌ك مووچڕكێك گرتوومی و به‌رم نادات. هه‌میشه تاسه‌م بۆ بینینی قه‌ڵای هه‌ولێر هه‌یه، هه‌رجارێك بیبینم، بینینی جاری پێشوو نییه و بینینی یه‌كه‌ممه، له كۆی بینینه‌كان كه‌رسته‌ی زمانه‌وانیم گه‌یشتووه به ئاسۆی خۆم و له دانه‌وشه‌ی ڕۆمانسی كرچوكاڵ لام داوه و هه‌وڵم به‌ره‌و زه‌مینه هێماییه‌كان و شیعرییه‌تی بوونه.
18
خوێندنەوەی شیعر لەسەر ئاستی ئێستێتیكا و زمان لای ئەو شاعیرەی پرسی شیعر و داهێنانی مەبەستە زۆرمان پێ دەبەخشێ. هەر لە سەرەتاوە، زێوان بە سەرەتای ڕاستەقینەی خۆم دەزانم. خۆم بە ئەزموونگەر و شاعیری گومان و سەرسووڕمان و زمان زانیوە، لە چوارچێوەیەكدا خۆم ڕێك نەخستووە، خۆشم لە شیعری فشۆڵ پاراستووە و شەڕم لەگەڵ شاعیرە فشۆڵەكان بەرپا نەكردووە و كێشه‌م له‌گه‌ڵ نه‌ناونه‌ته‌وه، لە نرخیانیشم كەم نەكردووەتەوە. ڕێزی كتێبەكانیانم گرتوون و كڕیومن و لەناو كتێبخانەی خۆمم داناون. تۆزیشم لەسەر تەكاندوون، بەڵام نەمخوێندوونه‌تەوە.
داهێنان دەتوانێت داهاتوو و مێژوو و هاوچەرخی بخوڵقێنێ و بخوێندرێتەوەش.
19
شیعر هونەری بەشێكە، هونەری گشت نییە، شیعری گشت فریوی ئێستێتیكا و واقیع ده‌دات. شیعری گومان و سەرسووڕمان و زمان لەگەڵ واقیعی باوخواز نایەتەوە، واتە: جووت نابێ. واقیعی نوێبەخش، هێماخواز لەناو دەقی گومان و سەرسووڕمان و زمان دروست دەكەم. لە واقیعی سەرچاوە جیا و نامۆ ناكه‌م و داینابڕم، بەڵام دووری دەخەمەوە و ده‌یپارزنم. ئاسۆی چاوەڕوانی خوێنەری كراوە بە زمانێك گەرموگوڕ بە وزەی پەخشان دەهێنمە دی، هانی ده‌ده‌م تێگه‌یشتنی بۆ گومان و سه‌رسووڕمان و زمان هه‌بێت و په‌یوه‌ست نه‌بێت به وه‌ڵام، په‌یوه‌ست بێت به پرسیار. شیعری بێگه‌رد پرسیارێكی ئاراسته‌كراوی گه‌ردوونی و تێكه‌ڵكردنی جۆر و ڕه‌گه‌زی ئه‌ده‌بی و تێكه‌ڵكردنی هه‌سته‌كانه.
داهێنان لە واقیعەوە دەست پێ ناكات. بەشێك لە واقیع وه‌رده‌گرێت. شاعیر بیەوێت بمێنێتەوە دەبێت خۆی ئامادە بێت و ئێستێتیكای مرۆڤی هەبێت، ئیستێتیكای مرۆڤ كۆكراوه‌ی ڕۆحی مرۆڤ و گه‌ردوونه، چونكە واقیعی هیچ كات و سەردەمێك لەگەڵ واقیعی كات و سەردەمێكی تر جووت نابێت، واقیع به چه‌ندین چینی هه‌مه‌جۆر ده‌وره دراوه. ئێستێتیكای مرۆڤ لەگەڵ هەموو كات و سەردەمەكان جووت دەبێ، داهێنه‌ر كه‌سی دوودڵ و بوونی و یاخییه‌كی به‌رده‌وامه، له‌گه‌ڵ سه‌رده‌می خۆی نایه‌ته‌وه و جووت نابێ، نه‌رمی نواندنیش نازانێت.
20
جۆره ڕێزلێنانێكی ئایینی، هه‌موو ئایینه‌كانم بۆ ژیان هه‌یه و شاعیری بەرپرس و پابه‌ندی ئێستێتیكا و زمانم. ناتوانم لە دڵە گەورە و پڕ بزاوتی پڕشنگدار و كردار و كاریگەرییان دوور بكەومەوە. دوای بیركردنەوە، كاتێ خورپە و ئیلهامم پێ دەگا. خۆم بە ورووژاوی سروشت و ژیان دەزانم و پێداگریشی له‌باره‌وه ده‌كه‌م. سروشت بە ڕووبەرە فراوانەكەی، مرۆڤ، ئاژەڵ، باڵندە، زیندەوەر، ڕووەك، دار و بەرد… تاد، كاتێكیش شەڕی چەپەڵی براكوژی بەرپا بوو، مووچڕكێكی بكوژ سەرتاپای هەستەكانی گرتم و تا ئێستاش لە جەستەم ماوەتەوە و دەر نەچووە، ده‌رزییه‌كی ژه‌نگنه هه‌موو هه‌سته‌كانم ده‌كوتێ. كەوتمە ناو ونبوونێكی سەرتاپاگیرەوە، دەچوومە كەناری خۆنیشی و خۆم دەخواردەوە و دەمپرسی چی چارەنووسی مرۆڤی وا سەخت و دەگمەن كردووە، یان هەر ژیانی ڕاستەقینە خۆی ونە، یان سەرڕێژە لە دەربڕینی جوانیی ڕەها و دۆزینه‌وه‌ی ئه‌وپه‌ڕی پاكی و پاكیزه‌یی ڕوون. شیعر ئه‌وه‌نده هه‌ست و بیر داخراو نییه هه‌ندێك دیارده‌ی ژیان وه‌ربگرێ و هه‌ندێكیش وه‌رنه‌گرێ. هه‌موو باره‌كان وه‌رده‌گرێ. ژیان به هه‌موو باره‌كانیه‌وه وه‌ك جۆره پێوه‌ر و چاره‌نووسێك پرسیاری ترسناك و بنه‌ڕه‌تی له شیعر ده‌كه‌ن.
لە هەموو باروبوار و جۆری هەڵكەوتدا چوومەتە گۆشەی خۆنشینی و دەمزانی سنووری ئەرك و بەردەوامبوونی من لە نووسیندا تا چ سنوور و ڕادەیەكە.
شیعر دیاریی بێدەنگیی منە و پێشكێش بە گەردوونی دەكەم.
ئابی 2023 هه‌ولێر
