ئه‌ڤه نێزیكى ده‌مه‌كێیه مه لسه‌ر تۆرێن جڤاكى و كه‌نالێن میدیایى یێن ده‌ڤه‌رێ گوهـ ل گۆتارا ئاینى و چاوانییا ئاراسته‌كرنا ئه‌وێ گۆتارێ ژبۆ ملله‌تى دبت، ده‌رباره‌یى ئه‌ڤێ مژارێ بڕه‌ك ژ قه‌له‌م بده‌ست، بانگخواز و شاره‌زایێن ئاینى بیروبۆچوونێن خوه ب ڕه‌نگ و شێوه‌یێن جوداجودا پێشكێشكرینه. چاوانییا گۆتن و ئاراسته‌كرنا په‌یام و گۆتارێن ئه‌ڤان كه‌سان، كارتێكرنه‌ك ڕاسته‌وخۆ دناڤ جڤاكیدا په‌یداكرییه و ئه‌ڤ مژاره بوویه جهێ لسه‌ر ڕاوه‌ستیان و گۆتوبێژان.
ئه‌گه‌ر ئه‌م ئاور و لێزڤرینه‌كێ ل دیرۆكا مرۆڤایه‌تیێ بدن و ته‌ماشه‌یى چه‌رخێن تارى (چه‌رخێن ناڤین) ل ئه‌ورۆپایێ بكه‌ن دێ ڕاسته‌راست و ڕوویى ب ڕوویى چه‌ندین دیارده‌یان (فینۆمینان) بن، كو ئه‌و دیارده دبیت هه‌تا ڕاده‌یه‌كێ باش نێزیكى یان وه‌كهه‌ڤییه‌ك دگه‌ل كه‌توارێ نوكه یێ ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست و چاوانییا ئاراسته‌كرنا په‌یاما ئولى و ڕۆلێ زه‌لامێن ئاینى د گه‌هاندن په‌یام و مه‌به‌ستێن واندا هه‌بت. ژبه‌ركو د چه‌رخێن تاریدا گه‌لێن ئه‌ورۆپایێ ژبه‌ر سته‌م و زۆرییا كه‌نیسێ و زه‌لامێن دینى (ئه‌كلیرۆسان) دنالین و هه‌ر تشتێ ئه‌وان خوازتبان ب سه‌رێ تاكێن جڤاكێن خۆ دهینان، بۆ نموونه ڕه‌وشا ژیانێ د ئه‌وى سه‌رده‌میدا ناله‌بار و پڕى ترس و ساوێرم بوو. زه‌لامێن كه‌نیسێ وه‌ها خه‌لك تێدگه‌هاندن كو د ئاژاوه‌یه‌ك مه‌زن و فه‌وزایه‌ك به‌ره‌لا دا دژین و ئه‌وان بریار لسه‌ر پاشه‌رۆژا وان و ژیانا پشتى مرنێ ددان و دگۆتن: یه‌ك تاكێ مه‌سیحى ناچیته به‌هشتێ و هه‌مى ڕاسته‌وخۆ و بێ حیساب ژبۆ دوزه‌خێ! هه‌روه‌سا تیۆلۆژیستێن مه‌سیحییه‌تێ ب به‌رده‌وامى خه‌لك لسه‌ر مه‌ترسییا ئه‌نتۆلۆژیا گونه‌هێ هایدار دكرن، ب ئه‌ڤى ڕه‌نگى وه‌ها ل خه‌لكێ هاتبوو كو بچویكترین شاشى ژلایێ وانڤه مه‌ترسى و هێرشه بۆ سه‌ر سیسته‌مێ گه‌ردوونى! مه‌زنكرنا كرده‌یا هه‌ستكرنا ب گونه‌هێ فۆبییایه‌ك په‌یداكر، كو مرۆڤێ ئه‌ورۆپى د چه‌رخێن ناڤیندا ئاگه‌هى لسه‌ر هه‌موو لڤین و كرده‌یێن خۆ هه‌بیت و ب به‌رده‌وامى هه‌ست ب گۆنه‌هباریێ بكت. ئه‌ڤێ ڕه‌وشا نه‌خوه‌ش و به‌رژه‌وه‌ندێن تایبه‌ت یێن ئه‌كلیرۆسان ده‌وامكر، چه‌ندین كرده‌یێن دیتر ل هه‌مبه‌ر جڤاكى وه‌ك سزادانا ب زۆریى و بێ تاوانى یا تاكه‌كه‌سان و تێكدانا ژیانا وان یا تایبه‌ت و كه‌سایه‌تى هاتنه‌كرن. ئێدى تاكه‌كه‌سێ ئه‌ورۆپى د ئه‌ڤێ ڕه‌وشا گرتیدا بۆ تاكه‌كێ وه‌رگر یێ كۆپى و پێست كو باوه‌رى ب هه‌ر تشتێ هه‌یى و نه‌یى یان دیار و نه‌دیار وه‌ك (شه‌یتان، جن، جادووگه‌ر… هتد) هه‌بیت و ئه‌ڤ تاكه بۆ پاریه‌كێ دوهندایى بۆ ده‌ستهه‌لاتا كه‌نیسێ و په‌یام بده‌ستێن ئه‌وان. لێ به‌لێ ئه‌ڤ ڕه‌وشا خراپ ل داوییا چه‌رخێ پازدێ و لده‌ستپێكا چه‌رخێ شازدێ ب ده‌ركه‌ڤتنا بلیمه‌ته‌كێ بناڤێ (مارتن لوته‌ر) ب داویى هات و ئێدى سینۆره‌ك ژبۆ زه‌لامێن كه‌نیسێ و ده‌ستهه‌لاتا وان بهێزا فیكر و زانین و مه‌عريفه‌يا خۆ د بوارێ دینێ مه‌سیحیه‌تێدا دانان، هه‌روه‌سا نه بتنێ ل ئه‌لمانییا به‌لكو لسه‌رانسه‌رى ئه‌ورۆپایێ تاكه‌كه‌س و جڤاك ب هزر و فیكرا لوته‌رى د بیاڤێ ڕیفۆرما ئاینیدا داخباربوون و هه‌تا ده‌مێ نوكه ژى باندۆرا ڕیفۆرمێ ل جیهانا ڕۆژئاڤا ب ڕه‌نگه‌كێ ئه‌رینى خویا دبیت.
مارتن لوته‌ر ماموستایێ خوداناسیێ و قه‌شه‌یه‌كێ ب ناڤوده‌نگێ ئه‌لمانى بوو، ب بابێ ڕۆحیێ بزاڤا ڕیفۆرما ئاینێ پرۆتستانتى دهێته هژمارتن، فیلۆسوف (فریدریك نیتچه) ده‌رباره‌ى ریفۆرمخوازێ ئه‌لمانى دبێژیت: ((ئه‌گه‌ر مارتن لوته‌ر نه‌با، مودێرنا ئه‌ورۆپایێ جهێ خۆ ب باشى نه‌دگرت)). كه‌واته ب هێزا فیكرا خوه لوته‌رى كارى گوهۆرین و كارتێكرنێ نه بتنێ ل بزاڤه‌كا دیاركرى و ل چاخه‌كێ ده‌ستنیشانكرى بكه‌ت، به‌لكو ژ بۆ بزاڤ و لڤینێن پشتى قوناغا خۆ ژى بۆ ڕێخوه‌شكه‌ر و شیا زه‌مینه‌سازیه‌ك گونجایى بۆ پێشكه‌ڤتن و وه‌رارێ ل ئه‌ورۆپایێ بجهـ بهێلیت.
بانگا مارتن لوته‌رى د بزاڤا چاكسازییا ئاینیدا ل تاك و جڤاكى ئه‌ڤه بوو، كو ((مرۆڤ بتنێ ب ئیمانه‌كا ڕاسته‌قینه ژ گۆنه‌هـ و تاوانان پاقژ دبیت و پێدڤییا وى ب چ ناڤگران وه‌ك “پاپا” یان كه‌سانێن دیتر نینه)) ئه‌ڤێ په‌یامێ كاریگه‌رییه‌ك ئه‌رێنى د جڤاكێن ئه‌ورۆپیدا په‌یداكر و تۆز ژ سه‌ر لاپه‌رێن گه‌مارگرتى داقوتا، هه‌روه‌ها زه‌مینه ژبۆ هزركرنێ و خولقاندنا كه‌شه‌كێ ئازاد و بیركرنه‌ك لسه‌ر خوه ڕه‌خساند. له‌ورا هێدى هێدى تاكێن ئه‌ورۆپى ژ كود و به‌ندێن ده‌ستهه‌لاتا مه‌سیحیه‌تێ یا دوگمایى ڕزگاربوون و ئه‌و بخوه بوون خودانێن كه‌سایه‌تییا خوه و كار ژ بۆ ناسنامه‌یا خوه یا تاكایه‌تیێ كرن. جهێ ئاماژه‌پێدانێیه، كو خاله‌كا دیتر یا كو ڕیفۆرمخوازێ پرۆتستانتى كار ژبۆ دكر “په‌یوه‌ندیا ڕاسته‌وخۆ یا دناڤبه‌را مرۆڤى و خودێدا” بوو، لوته‌رى ب به‌رده‌وامى چه‌خت لسه‌ر ئه‌ڤێ چه‌ندێ دكر كو هه‌ر مرۆڤه‌ك به‌رپرسیاره ژ ئیمانا خوه و تاكه ڕزگاركه‌رێ ژیانا خوه ژى هه‌ر ئه‌و بخوه‌یه. برێیا ئه‌ڤان هزر و ده‌ستپێشخه‌ریان سه‌ره‌ده‌رى و په‌یوه‌ندیا تاكێن مه‌سیحى دگه‌ل خودایى لجهێ په‌یوه‌ندیه‌كا (توند، ترس و تولڤه‌كرن) بیت هاته گوهۆرین ژبۆ سه‌ره‌ده‌ریى و په‌یوه‌ندییه‌كا نه‌رم، ڤیان و دلۆڤانیێ. پاشان ب ئێكجارى دیندارى و خودێناسى بۆ پرۆسێسه‌كا كه‌سایه‌تى و ئازاد، نه‌كو پرۆسه‌یه‌كا مه‌زهه‌رى و ده‌ره‌كى.
لڤێرێ چه‌ندین هزر و پرسیار بۆ مه دروست دبن، ئه‌رێ د سه‌ره‌ده‌مێ نها دا یێن گه‌لێن ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست تێدا ده‌ربازدبن پێدڤییا وان ب فریادره‌سه‌كێ وه‌كى (مارتن لوته‌رى) كو باوه‌رییه‌كا ته‌مام ب ڕیفۆرمخوازیێ د ئاینیدا هه‌بیت و پرۆژه‌یه‌ك ژ بۆ سه‌نته‌ركرنا تاكى د جڤاكیدا نینه؟ ئه‌رێ ب درێژاهییا دیرۆكا گه‌لێن ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست چو كه‌س یان گرۆپان سه‌رهلنه‌داینه و كار ژبۆ ئه‌ڤێ مه‌ره‌مێ نه‌كرینه؟ ئه‌رێ هه‌تا كه‌نگى دێ ئه‌ڤ ڕه‌وشا كه‌مباخ ل ئه‌ڤێ جوگرافییا شله‌ژان هه‌بوونا خوه هه‌بیت؟ ئه‌رێ تاكێ ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست دێ چاوان ژ خه‌وا كویر هشیاربیت و خوه و ده‌ورووبه‌رێن خوه ب باشى ناسكت؟ ژبه‌ركو ناسكرن ده‌ستپێكا هوشیاریێیه و هوشیارى ده‌ستپێكا هزركرنا ساخله‌م و ئه‌نجامدانا كریارا ئه‌رێنییه. هه‌ر وه‌ك فیلۆسوف “سورین كێرگیكارد” پێشه‌نگێ فه‌لسه‌فه‌یا ئیگزێستالیزمێ ئاماژه‌یێ ب ئه‌ڤێ یه‌كێ دده‌ت.
ئه‌و ڕۆنكرنا مه لسه‌ر ڕه‌وشا ژیانێ ل ئه‌ورۆپایێ د چه‌رخێن ناڤیندا پێشكێشكرى نه‌كێمى ڕه‌وشا گه‌لێن ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست د چه‌ندین سه‌رده‌مێن بورى و یێ نها ژى دایه، ژبه‌ركو گه‌لێن ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست ژ ده‌ستێ ئاينى و تێكستێن ئاينى و زه‌لامێن ئاينى دنالن و پێدڤییا وان یا بنگه‌هین ب ڕیفۆرم و چاكسازییه‌كا سه‌رتاسه‌رى هه‌یه، كو كه‌سه‌ك یان گرۆپه‌ك ژ كه‌سێن خودان مه‌عریفه و ئازاد ب پرۆژه و ب مه‌به‌ست ئه‌ڤى كارى ئه‌نجام بده‌ن و دوخێ ژیانێ ژ نه‌خوه‌شى بۆ ئاراسته‌یێ خوه‌شى و ئه‌مانێ ب گوهۆرن. ژبه‌ركو ئه‌م د نها دا وه‌سان دبینن، كو مینه‌ر و گۆتاربێژێن ئاينى چ دوزه‌خه‌ك ژبۆ تاك و جڤاكێن ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست ئافراندینه و هه‌ر تشت تێكداینه و بووینه داربده‌ستێن ده‌ستهه‌لاتێ و ل گوره‌یى خوازته‌ك و ڤیانێن ده‌ستهه‌لاتێن زۆردار وه‌عز و گۆتارێن خۆ یێن ژه‌هراوى پێشكێشى جڤاكى دكن. ئه‌ڤه د ده‌مه‌كێدایه كو ئه‌م لسه‌رده‌مێ ته‌كنۆلۆژیا و وه‌رچه‌رخانه‌یێن دیرۆكى و پێشكه‌ڤتنا چركه ب چركه یا دونیایێدا دژین، كو هه‌ر تشت د خزمه‌ت تاكیدایه و تاك سه‌نته‌رێ دونیایێیه، لێ به‌لێ ل ئه‌ڤێ جۆگرافیا ئاگرپه‌ش ب سه‌ده‌مێ ئاينى و داربده‌ستێن وان تاكه‌كه‌س و خه‌ونێن وى دوماهیك تشته هزر تێدا دهێته‌كرن!
كه‌واته ل گۆره‌یى كه‌توارێ هه‌یى، ئه‌م وه‌سان دبینن كو ڕۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست پێدڤییه‌ك بنگه‌هین ب گوهۆرینێ د گشت بیاڤێن ژیانێدا ب تایبه‌ت د بیاڤێ ئاینیدا هه‌یه، ژبه‌ركو ژ كه‌ڤندا هاتییه گۆتن كو ڕیفۆرما ئاینى گره‌نتییا سه‌ركه‌ڤتنێ ب ته‌ڤایا بوارێن دیتر دده‌ت، هه‌روه‌سا هیچ بواره‌ك بێى ڕیفۆرما ئاینى نكارت سه‌ركه‌ڤتنێ گره‌نتى بكه‌ت. هه‌لبه‌ت ئه‌ڤه ئه‌و په‌یام بوو یا كو مارتن لوته‌رى كار بۆ دكر و به‌رى هه‌ر كه‌سى هه‌ست ب گرنگییا ئه‌ڤێ ڕیفۆرما ئاینى و وه‌رچه‌رخانه‌یا ژیانێ ب ئه‌ڤى میتودى كرى.
پشتى مارتن لوته‌رى بزاڤ و ڕیفۆرما خوه ب ئاوایه‌كێ سه‌ركه‌ڤتیانه پێشكێشى مرۆڤایه‌تیێ و ب تایبه‌ت پێشكێشى ئه‌ورۆپایێ كرى، ده‌رگه‌هـ و ئاراسته‌یێن ژیانێ ل هه‌مبه‌رى مرۆڤان هاتنه ڤه‌كرن، ئێدى تاك ئه‌و تاكێ جاران نه‌بوو كو ببیت كوله و ئامرازه‌ك د ده‌ستێن زه‌لامێن دینى و ده‌ستهه‌لاتا كه‌نیسه‌یێدا، به‌لكو تاكى گرنگى و هایدارى ب ژیانا خوه یا تایبه‌ت دا و ژبۆ خوه و خه‌ون و هێڤى و ئارمانجێن سه‌ره‌كى یێن ژیانا خوه ژیا. ئه‌ڤێ چه‌ندێ وه‌ها كر كو بابه‌تێ ئاينى ببت بابه‌ته‌كێ كه‌سایه‌تى نه‌كو گشتى و تاك سه‌نته‌ر و به‌رپرسیاربیت ژ هه‌ر تشته‌كێ د ژیان و جیهانا وى یا تایبه‌تدا.
ژبۆ ئه‌ڤێ مه‌ره‌مێ و گوهۆرینا ئاراسته‌یێ بیركرن و ژیانێ ل ڕۆژهه‌لاتا ناڤین، هه‌ر وه‌ك مه لسه‌رى دایه دیاركرن كو پێدڤییا مه یا بنگه‌هین ب كه‌سێن خوه‌دان مه‌عریفه و وێره‌ك د گۆتن و ئاراسته‌كرنا په‌یام و به‌لاڤه‌كرنا هوشیاریێ و ڕه‌خنه‌كرنا تێكست و په‌یامێن ئولداران هه‌یه، ب ئه‌ڤێ چه‌ندێ قوناغ ب قوناغ مینا ئه‌ورۆپایێ دێ ڤه‌ژین و گوهۆرین په‌یدابن، هه‌روه‌سا ده‌ستهه‌لاتا سیاسى و یا جڤاكى ژى دێ به‌رگ و ڕه‌نگه‌كێ دیتر ب خوه‌ڤه بینت.
ليستا ژێده‌ران
1ـ ب زمانێ كوردى:
1ـ مارتن لوته‌ر: رِابه‌رى بزووتنه‌وه‌ى رِيفۆرمى ئايينى له ئه‌ورۆپا: چاپا ئێكێ، چاپخانه‌يا تاران، ؟، 2015.
2ـ ده‌روازه‌يه‌ك له فه‌لسه‌فه‌ى مێژوو: هاشم يه‌حيا ئه‌لمه‌لاح، و ژ زمانێ عه‌ره‌بى: ده‌وه‌ن حه‌سه‌ن، چاپى دووه‌م، چاپخانه‌يى رِۆهه‌لات، هه‌ولێر، 2011.
3ـ جه‌هلى پيرۆز: ئۆليڤه‌ر روا، وه‌رگێران ژ زمانێ ئينگليزى: عومه‌ر عه‌لى غه‌فوور، چاپا ئێكێ، چاپخانا تاران، ؟، 2018.
4ـ سه‌رچاوه‌كانى ئه‌خلاق: فريدريش نيچه، و: باست سالح عه‌بدولا، چاپا دووێ، چاپخانه‌يا گه‌نج، سلێمانى، 2010.
5ـ ديمۆكراسى ل رۆژهه‌لاتا ناڤين ـ ئاسته‌نگا ژێرخانێ: فازل عمر، چاپا ئێكێ، چاپخانه‌يا پارێزگه‌ها دهۆكێ، دهۆك، 2013.
6ـ ئيسلاما سياسى و فريودان و تيرۆريزم: شاخه‌وان برايم عه‌بدولا، چاپا ئێكێ، چاپخانه‌يا رۆكسانا، ؟، 2018.
7ـ سێكس و شه‌رع و ژن له مێژووى ئيسلامدا: مه‌ريوان هه‌له‌بجه‌يى، چاپا شه‌شێ، چاپخانه‌يا ؟، 2005.
8ـ ئيسلام د خواندنه‌كا دروست دا: لاوكێ گوندى، چاپا دووێ، چاپخانه‌يا ؟، 2016.
ـ ب زمانێ عه‌ره‌بى:
1ـ مؤسس المذهب البروتستانتى ـ مارتن لوثر: مايكل هارت: ت: انيس منصور، http://midad.com/article/198591.
2ـ مارتن لوثر و الاصلاح الدينى الكبير: هاشم صالح، https://www.alawan.org/2017/12/08
3ـ مارتن لوثر في عيون نيتشه و هاشم صالح: https://www.alawan.org/2015/06/03
