ژن ژین و ژیان و ئافرێنەرا چاندن و دانانا بنگەھێ ژیانێ وشارستانیەتێ یە، چاندن وڤەدیتنا شێوازێن چاندنێ گوھرینەکا بنەرەتی بوو، چۆنکی رێرەوێ ژیانا مرۆڤی بەرەڤ پێشڤەچوونێ گۆھارت، ھاریکارییا مرۆڤی کر بەرەڤ دەشتان بھێت و خوجهـ ببیت، خانی ومالان دروست بکەت و شۆرەشا گوندان دەستپێکر، پاشان باژێر پەیدابوون.. مرۆڤی بەرب سڤیل بوونێ پێنگاڤ ھاڤێژتن، ھەڤبەندیێن جڤاکی دروست بوون، پیشەسازی و بازرگانییێ سەرھلدا، نڤیسین، یاسا و سیستەمێن حکومرانییێ دروست بوون.. ھتد کەواتە ژبلی کو ژن ژیانێ ددەت ژیان رێکخست، تەواو کر و خەملاند. بۆچی دبێژین ژن مرۆڤە؟ ھەردەما من ل دەیکا خو نێری خودایەک ھاتییە پێش چاڤێن من، ھەردەم من دایک جودای خودێ نەدیتیە. من چ جار گومان نەبوویە ژن مرۆڤ بیت لێ گەلەک جاران من گومان کرە دەیک خودا بیت. دچارچووڤەیێ جڤاکەکێ ئولدار و فەودال و کونزەرڤاتیڤ و دوگماتیک دا ناسناما راست یا ژنێ ھاتییە ونداکرن د دو بازنەیێن گرتیدا ژن ب ئاوایەکێ کرێت و نەھێژا ھاتییە پێناسەکرن و ناساندن. بازنەیا ئێکێ؛ بازنەیا ئولییە کو کارکری بۆ دروستکرنا جوداھییێ دناڤبەرا ژن و مێران دا ژن ب کێم مێشکی و بێ ھێزتر ژمێران ونڤشێ بەلا و فتنان و خرابییێ و شەیتانی وعاتفی و خودانا بریارێن نەدروست و ب برکا گونەھا و بتنێ لەش نە گیان ھاتییە پێناسەکرن ھەر دیتنا ئولان بوویە ژن پێدڤییە، پێگر و جێ بەجێ کارا بریار و فەرمانێن مێری بیت و بریارێن وێ نە ھێژا و نە بەرمێشک و نە رەوا داین دیارکرن، ھەر ئولە گۆتی ئەو مللەتێ ژن سەرکردایەتییا وێ دکەت خێرێ نابینیت. بازنەیا دویێ؛ بازنەیا عەشایری یە کو بنگەهـ ژ ئولی وەرگرتی و ب ھەمان ئاوا و ب کرێتی ژن پێناسە کرییە. چۆنکی جڤاک یێ ئولدارە دەما داب ونەریتێن خو دروست دکەت ل سەر ھەمان دیتن بۆ ژنێ دروست دکەت، لەوما ژی د ئەنجام دا دبینیت، مێشکێ ژنێ یێ د کوشا وێ دا ھەر دەما رابوو دێ کەڤیت. پێناسا ئولان بۆ ژنێ ژن ژ پلەیا مرۆڤبوونا وێ کێم کریە، ژن کریە پلە دو جودای مێران کێمتر و بێنرختر، ھەر ئەڤە بوویە، ئەگەرێ تەپەسەر کرنا وێ ژ لایێ جڤاکیڤە، ژبۆ نیاسینا ناسنامەیا راست یا ژنێ، نیاسینا دیرۆکا دەستپێکی و سەربەرزا ژنێ یا گرنگە، کو مەزنترین پارادۆکسێ دیاردکەت کو ژن نە یا کێم مێشکە و داھێنانێن دیرۆکا دەستپێکیا ژنێ مەزنترین بەلگەنە، دیسان ژن نەیا بێھێز بوویە، ھەر ژ رویێ ھزری و فیزیکی ڤە، ھەردیسان دیرۆک دکاریت دوپات بکەت کو خرابدیتنا ژنێ و کرنا وێ ب ھێمایێ خرابیێ و فتنەیان، ژ میتۆلۆژیان دەرکەفتییە. ئەگەر ناسنامەیا راست یا ژنێ ھاتبا زانین و ژن ب ژیانێ ھاتبا ناڤکرن، ھەرۆژ کوشتنا ژنان مانشێتێ رۆژنامە و کۆڤاران نەدبوو، پەیڤا ژن بۆ کێمکرن و بێ بەھاکرن و سڤکرنێ نەدھاتە بکار ئینان، ھەردەما دو مێرب شەر دچوون، گۆتنێن کرێت و زڤر ئاراستەر دەیک و خیشک ژن و کچێن ھەڤدو نەدکرن، دناڤا جیھانا سۆشیال میدیایێ دا، ب ھەزاران کچێن کورد ب وێنە و ناڤێن وەھمی ئەکاونت دروست نەدکرن، مایکرۆفونێن مزگەفتان د گۆتارێن روژێن ئەینی دا لەشێ ژنێ نمایش نەدکر، ناڤ و وێنێ ژنێ کرێت و بێ نرخ نە دکر، ژن نەدکرە سێڤ، نەدکرە چکلێت، کورە زارۆیەکێ نەهـ سالی رێک نە ددا خوە مایێ خوە د خویشکا خوە یا بیست سالی دا بکەت، رەوشەنبیرێ مە ژن نە دکرە سەرتیک، دکتۆرێ زانینگەھێ ژی ماف نەددا خوە د ھولا خاندنێ دا بێژت؛ ژن بتنێ بۆ دروستکرنا خارنێ و ئامان شیشتنێ یا باشە.
د دیرۆکێ دا خویایە کو ئێکەم جار کولتورێ بابسالاریێ ل میزۆپۆتامییا سەرھلدای دگەل ھاتنا نەتەوەیێن سامی ژ نیمچە گزیرتا عەرەبی بوویە، ئەوا کو ھێژای تێبینیکرنێ ئەوە کو ھەر دەما ل میزۆپۆتامیا ب گشتی و کوردستانێ بتایبەتی کولتورێ خۆمالی ب سەر کولتورێ بیابانێ دا زال بووی رۆل و ستاتۆیێ ژنان ژ پاسیڤبوونێ بەرب بلندی و ئەکتیڤبوونێ چوویە. ل سەردەمێ سۆمەرییان شارستانییەت گەلەک یا پێشکەفتی بۆ و ژنان رۆلێ خوە ھەبوویە د ھەموو بیاڤان دا، ژن خودانا ستاتۆیێ پۆلیتیکی بۆ و کارییە ببیتە شاھا دەستھەلاتدار، باشترین نموونە (پۆئاپی)یە کۆ ل ھزارا سێیێ ب.ز شاھا باژێرێ (ئۆر)یێ سۆمەری بوویە، نھا باژێرێ ئۆر چەند کیلۆمەترەکا ژ باژێرێ (ناسرییە)یێ دیرە ل ژێرییا عیراقێ. پشتی ئەکەدی ھاتینە دەڤەرێ کولتورێ بیابانی ھات، ژن وەک جەستەک بۆ تێرکرنا حەزێن مێران ھات دیتن، ھەژی گۆتنێ یە کو ل سەردەمێ دەستھەلاتدارییا بابلییان بتایبەت دەستھەلاتدارییا حامۆرابی (١٦٨٦-١٧٢٨ب.ز) دھێتە ھژمارتن ژ سەردەمێن زۆردار د دیرۆکا بابلییان دا نەخاسمە بۆ ژنێ یاسایا حامۆرابی کو ل سەر بنیاتەکێ پیاوسالاری ھات بۆ دارێژتن، ب گرنگترین فاکتەرێ بەرەڤ ژێرکرنا پێگەھێ ژنان دھێتە دانان کو ژ (٢٨٢)بەندان (٩٢) بەند گرێدای ژنان بوون، وەک نموونە ل گور ڤێ یاسایێ ئەگەر ژن یا نەزۆک با دا ئەو بخوە بۆ مێرێ خوە کویلەکێ ئینیت، ئەڤە بیرا مرۆڤی ل نھا دئینیت دەما کو ژنێن نەزۆک ب خوە ژنان بۆ مێرێ خوە دئینن دویر نینە، رھێن ڤێ رەفتارێ بۆ ڤێ یاسایێ ڤەبگەرن. ھەروەسا ل گور یاسایا حامۆرابی مێر دکاریت ژنا خوە بەردەت ئەگەر یا نەزۆک بیت. ل گۆر بەندێ (١٤١) ژ ھەمان یاسا بۆ ژنێ ھەیە مێرێ خوە بەردەت ئەگەر یا مافدار بیت لێ ئەگەر یامافدار نەبیت دێ وێ کەنە د ئاڤێ دا ھەتاکو پاقژ دبیت. ھەروەسا ئەگەر ژنێ خیانەت ل مێرێ خوە کر دێ ژنێ ل پێش چاڤێن خەلکێ سۆژن. پشتی ئاشووریان دەستھەلات گرتییە دەست سەرەدەرییا وان دگەل ژنێ ژ بابلیان باشتر نەبوو. ئاشووری ئێکەمین نەتەوە بوون کو کولتورا حیجابێ ل سەر ژنێ سەپاندی، د ئاشورا کەڤن دا تابلۆیەک ژ ئاخێ چێکری ھاتییە دیتن کو دیرۆکا وێ بۆ ھزارا دویێ ب.ز ڤەدگەریت، کو دڤی تابلۆی دا باس ل حیجابا ژنێ ھاتییە کرن، کو ئەگەر ژن حیجابێ نە پۆشیت دێ ھێتە سزادان، ژبەرکو ئاشووری مللەتەکێ داگیرکەربوون ژبەر شەران گرنگی ب زارۆئینانێ ددا، ژبەر ھندێ ھندەک یاسایێن تایبەت دەرکربوون، وەک نموونە ئەو ژنا زارۆ ژبەر چووبا دھاتە سێدارەدان.
ھەر دەما ئول و کولتور ل میزۆپۆتامییا خۆمالی بووین، ژن و مێر وەکھەڤ بوون و رۆل و ستاتۆیا ژنان بلند بوو. ژنێ د فەلسەفەیا زەرەدەشتی و ئولا بەھدینی دا پێگەھەکێ وەک ھەڤ ھەبوویە دگەل مێران ل گور نڤیسینێن کەڤن، یێن بەھدینی تا نھا ژی ل چیایێن ھەورەمان باندۆرا چەرخێ بەرینی تێدایە، کو ژن خودان کەساتی و یاسا بوویە و ھەروەسا خودان دەست ھەلات بوویە جھێ وان د کارێن ئولیدا خوەیا دکەن .ژن فێری سواریێ و تیر ھاڤێژتن و ھونەرێ رم بازیێ دبوون دیسان چالاکانە د شەر و جەنگاندا بەشدار دبوون.ل سەر چیایێن ھەورەمان ب زەلالی خویا دبیت کو ژن خودانێن رەز و باغ و زەڤیان بوون بازرگانی دکر ل سەر دەرامەتا بەرھەمی خودان بەرپرسیارەتی بون و ئازادیەکا تمام ھەبویە.
ژن د سەردەمێ میدیاندا ھەردەم کاریە ل جھێ مێری بیت و دایک ل شوینا بابێ بیت.ئولێ بەھدینی رێز و رومەتەکا مەزن دایە ژنێ.ب نێرینا زەرەدەشتی ب وەک ھەڤیا ژن و مێران جڤاگ پێشدا دچیت.ژنێ دکاری بێ جوداھی وەکی مێری کاروبارێن ئولی برێڤە ببەت دیسان سەروک بیت د کار و فەرماناندا.زەرەدەشت دبێژیت:مافێ ھەر کەسیە ب ئازادانە ھەڤالان ژبو ژیانا خو ھەلبژێریت و ئەڤە مافەکێ خوەزاییەو دەستپێکێ ژ کچان دەست پێ دکەت. دئولێ زەرەدەشتیدا نابیت مێر ژ ژنەکێ پتر بینیت ئەڤە گونەھە ل دەڤ وان ب مەرجەکی مێر دکاریت ژنا دویێ بینیت ئەو ژی ئەگەر زارۆک نەبن و ژنا یەکەم یا رازی بیت.
پرۆفیسۆر جەکسن دبێژیت: ئێک ژ سەدەمێن بنواشی د پێشداچونا شارستانیەتا (میدیا) دا ڤەدگەریت ژبۆ وەکھەڤییا د ناڤبەرا ژن و مێران دا و ئازادییا ژنێ د شارستانیەتێ دا. نڤیسەرێ روس دیاکۆنۆف پەرتوکا (مەدیا) ل سالا ١٩٦٥ز نڤیسییە دەربارەی دەولەتا میدیا دبێژیت: ژن و مێر وەکھەڤ بوون و ژن د ئازاد و سەربەست بوون، ب رەنگەکێ وەسان کو د ناڤ نەتەوەیێن دیتردا میناکێن وەسا ل وی سەردەمی نەبوون دھەمان دەم دا یوونانییا وەک کویلە سەرەدەری دگەل ژنان دکر. پەرتووکا مێژوویا فەلسەفا زەرەدەشت (بیل دیرۆی پاریس) دبێژیت؛ د لێتەرەتۆرا زەرەدەشتی و کوردی دا ژن کەسایەتییەکا ئازاد و ب خوە باوەر بوو، لەوما دەما پاشا دمرن تەخت و تاج یان دەستھەلاتداری نە بۆ زارۆیان دبوو، بەلکو بۆ ژنێ دمان د وی دەمی دا ژنێ ژی کارێ خوە یێ شاھاتییێ ب ئازادانە دکر. ژلایەکێ دیڤە وەکی کولتور رۆژا (٥-١٢)ی مەھا کوردی(سپدارمەز) واتە رۆژا پێنجێ ژ مەھا رەشمە، ئەسپەند، ئەسفەند ل ھەمبەر٢٤ی فبرایر (ب دیرۆکا زاینی). ھەر ژ دیرۆکا کەڤن تا داویا ئیمبراتۆریەتا ساسانی و تا ھاتنا ئیسلامێ رۆژا جەژنا ژنان ھەبوویە، کو دڤێ رۆژێ دا جەژنا ھەڤدو پیرۆز دکرن و دیاری ژ ھەڤژینێن خوە وەردگرتن. پشتی دیرۆک د چیتە د قۆناغا چەرخێن ناڤین دا، ژبەر داگیرکاریێن ئیسلامی میزۆپۆتامیا دکەڤیتە بەر پێلێن داگیرکاریێن ئیسلامی، لەوما کولتورێ بیابانێ جارەکا دی زال دبیت ل سەر کولتورێ خوەمالی، دیسان ژن وەک جەستە و و عەورە دھێت دیتن، دھێتە چارچوڤەکرن و ئازادی و کەساتی وھێزا خوە یا پێشین ژ دەست ددەت، د دیرۆکا چەرخێن ناڤین دا ل دەڤەرا مە بتایبەت ژنێ ستاتۆیەکێ بھێز نینە، ئەگەر بەراورد بکەین دگەل پێگەھێ ژنێ ل دەمێ ئول و فەلسەفا زەردەشتی یا خوەمالی یا زال ل سەر دەڤەرێ. پشتی دیرۆک دچیتە د قۆناغا نوی دا، ل چەرخێن (١٦,١٧,١٨) ژبەرکو کوردستان ژ چەند میرگەھەکێن سەربەخوە پێک دھێت، لڤی دەمی کولتورێ کوردی و خوەمالی ب سەر کولتورێ بیابانا عەرەبی دا زال دبیت، پێگەهـ وکەساتییا ھێزا ژنا کورد دوبارە دبیتە شوناسێ ژنێن کورد، کو دکارن بالا گەلەک ژ رۆژھەلات ناسان بکێشن و ناڤێن خوە دناڤا رووپەلێن پەرتوکێن وان دا ب سەربەرزی بھێلن، وەک میناک ژنەکا وەکی (خانزاد) میرا میرگەھا سۆران (٧) سالان دەستھەلاتداری کرییە یان ژنەکا وەکی( فاتما خانمێ) کاروبارێن (٧) گوندان برێڤە برین. ب دەھان میناکێن دیێن ژنان ھەنە کو بالا رۆژھەلاتناسان کێشای و پێگەهـ وکەساتییا ژنا کورد ھند بھێز وئازا و وێرەک خوەیاکرییە، ب جۆرەکی کو ب ھیچ رەنگەکی ژکەساتییا مێری کێم تر نەبوویە. ل دەمێ دیرۆکا مە ھەڤچەرخ دبیت ب تایبەت پشتی سالێن ھزارو نەھسەدان دەڤەر دکەڤیتە بەر پێلەکا دیا داگیرکارییا کولتورێ بیابانێ کو دگەل سەرھلدانا پارتێن ئیسلامیێن سیاسی سەرھلدایە (ب سەر ھلدانا ئیسلاما سیاسی) جارەکا دی پێگەھێ ژنێ لاواز بوویە و ژنێ ئازادیا خوە ژدەست دایە، ناسناما وێ یاراست بەرزە بوویە و ژن بوویە عەورەت و بوویە شەرم، ب ھەمی رەنگان ھەولا ڤەشارتن و کپکرنا دەنگێ وێ دھێتە دان، باشترین نموونە سەرھلدان و ب دیاردە بوونا پووشینا دەرسۆکێن رەش و عەبایێن خەلیجی یە، کو تا دھی داپیرێن مە کەزی و بسکێن خوە خەنا دکرن و د بن جەمەدانییا سپی دا بەرددان، بتنێ ل ئەنیا خوە گرێ ددا و وکەزی و بسکێن خو نە ڤەدشارتن.
د نھایا جڤاکێ مە دا ژن ب خوە وێ پێناسە و وی شوناسی، پەسەند دکەت ئەوێ مێر ددەتێ ب بیرکرنا مێری و ب ئەزمانێ مێری پێناسا خوە دکەت! چەند ژن ھەنە ل دژی ئازادییا خوە چەند ژن ھەنە بەرنگاری و دوژمناتییا ھزرا نەھێلانا دیاردەیا پووشینا دەرسۆکێن رەش و عەبایێن خەلیجی و حەتا ل ڤێ داوییێ ھندەک نموونەیێن نیقابێ ژی ھەین کری، چەند ژن ھەنە دبێژن ژن دڤێت یا شەرمین و بێ دەنگ بیت، کابانییا مالێ بیت ژن دڤێت ئیتاعا مێرێ خوە بکەت! ژلایەکێ دیڤە چەند ژن ھەنە بتنێ بەس خوە لەش دبینن ژبەرھندێ ئالودەی مەیک ئاپ و نیشتەگەریێن جوانکاریێ بووین ھند گرنگیێ ب جوانکرنا روخسارێ خو ددەن قەد ڤێ گرنگیێ ب ئاڤاکرن یان جوانکرنا مێشکێ خو و بلند کرنا ئاستێ خو یێ رەوشەنبیری نادەن پتریا ژنان ھەیڤانە مەیک ئاپی دکرن لێ سالانەژی پەرتوکەکێ ناکرن! براستی بیرکرنا ژنان ب مێشکەکێ مێرانە و مێرزالی ب پلا ئێکێ ئەگەر پەروەردەیا مێرزالییە ئەگەر د مال دا د پەرتووکێن ئولی دا د خاندنگەھان دا د جڤاکی دا د یاسا و سیستەمێن وەلاتی حەتا د مێشکێ دەستھەلاتدارییا کوردی دا نێر یێ زال بیت و ژن بتنێ لەش بیت نە عەقل، دێ چاوا ژنەک بەرھەم ھێت کو شووناسێ خوە یێ راست و دروست ببینیت و بزانیت کی یە وچییە؟ باشترین چارەسەری فۆرماتکرن و شیشتنا مێشکێ کوردییە ژ کولتورێ بیابانێ و ڤەگەریانە بو دیرۆکا ناوچەیێ وزیندی کرنا کولتور و فەلسەفا خوەمالیە.
ل وی دەمێ کو ب ھەمی رەنگان ھەولا بێ دەنک کرن و لالکرن و ونداکرنا ژنێ دھێتەکرن، ژن بوون ئەوە ژن ب دەنگێ خوە ھەبوونا خوە بسەلمینیت، بێژیت؛ ئەڤە ئەزم ئەز یا ھەیم. ل دەما ب کێم مێشک دھێتە گازیکرن، پێدڤیە ژن بیرمەند بیت زانا و کارا و سەرکەفتی بیت، ب کریار بسەلمینیت ئەز نەیا کێم مێشکم، ھەر وەکی بیرمەندا مسری (نەوال سەعداوی) کو ھەردەم دژاتییا وێ چەندێ کرییە، کو ژن یا کێم مێشک بیت و شییا ڤێ چەندێ بکریار پراکتیک بکەت و دوپاتبکەت، ل دەما خەلاتێ بیرمەندێن جیھانی بدەست خستی و دوپاتکری یێن کێم مێشک نەشێن ڤان جۆرە خەلاتان ببەن. ل دەما ھەول بۆ شکاندنا ژنێ دھێنەکرن، ژن ئەوە یا بتنێ ھێز و ئیرادا خوە ددەتە کاری و بتنێ خوە ل سەر پێیێن خوە دگریت و پاشان بۆ ھەمیان دیاردکەت چەند شانازییەکا مەزنە ژن ب خوە بتنێ رابیتە سەر پێیێن خوە، بێ کو ئێک دەستێ وێ بگریت. پێدڤیە ژن یاخی ببیت ل سەر ھەمی وان ئێش و ئازارێن کو ل سەر دھێنە سەپاندن ژلایێ کێ ڤە بیت، دڤێت یاخی ببیت ب دەنگێ نەخێر ببیتە خودان بریار و ھەبوونا خوە دوپاتبکەت، ئولی ژن کرییە عەورەت و عەشیرەتێ ژی بێ دەنگ کرییە! کەواتە ژن نینە لێ ب دەنگ و رەنگ دڤێت ژن ھەبوونا خوە ب سەلمینیت و ل دەمێن پێدڤی بەرگریکارەکا زیرەک بیت، ب چ ئاوایان ب بێ روومەتکرنا خوە رازی نەبیت. ژن دکاریت شەرێ ھزری بکەت و ھەبوونا خوە دھەمی بیاڤان دا دیاربکەت و سەرکەفتی ژی بیت. پێدڤیە ژن وەکی چیای بیت، نە با و نە بارۆڤە نە ھەژینن، دڤێت وەکی وێ گولێ بیت ئەوا بەرگرییا وەرزێ زڤستانێ و سر و سەقەم و با و باران و بارۆڤە و بەفران دکەت و دناڤ ڤان ھەمیان دا سەرھلددەت و ب سەردکەڤیت و رادەست نابیت.
مفا ژ ڤان ژێدەران ھاتییە وەرگرتن:
بابان سەقزی/ ژن لە فەلسەفەی زەرادەشت و ئولی بەھدینی دا.
پرشنگ بابای/ باری کۆمەلایەتی ئافرەت لەرۆژگاری دێریندا.
د.امین ابو لاوی/ مقارنة بسیطە بین مکانة المرء فی الامم والدیانات السابقة، المرء فی الدیانة الیھودیة.
رجاء طالع النقاش/ حقوق المرء فی شرائع القدیمة.
ھیڤی بەرواری/ کەساتییا ژنێ د دیرۆکێ دا.
