سارا ماپل؛ پێرفۆرمانس

ئەدەبى ژنان، ئەدەبى جیاوازى و هەژارى ڕەگەزى


Loading

سمكۆ موحه‌مه‌د

سەدەى بیستە، سەدەى هەڵهاتنى رۆژى ژنانى ئەدیب بوو لەئەوروپا، لەوانەش (ڤێرجینیا ئۆلف و كاترین مەنسفێڵد و   ڕێبیكا وێڵد و ئانا ئەخماتۆف و دواتریش شیمبۆرسكا) كە زۆرترین موناقەشە لەبارەى دەقەكانیانەوە كراوە، لەنێو عەرەبیشدا كەسانى وەك (نەوال سەعداوى و غادە سەمان و لەیلا ئەلعەلى و نازك ئەلمەلائیكە و ئاسیا جەبار و ئێستاش ئەحلام مستەغانمى و سلیمە ملیزى و فاتیمە مرموقى هەنیا ئەسەدى و زەینەب یوسفى) و هتد، لەنێو فارسیشدا ناودارترین ژنە ئەدیب كە لەلاى كورد ناسراوە (فڕوغى فەروغزاد) و چەندین ژنى تر دەركەوتوون كە ناكرێ هەموویان بەنموونە بهێنینەوە، لەنێو كوردیشدا كەسانى دەركەوتەى وەكو (مەستوورەى ئەردەلان و زەینەب خان و ئەحلام مەنسوور..  هتد) سەریانهەڵدا.

ئەم دەركەوتنەى ژنانى ئەدیب، بەدەر لەوەى كە ناكرێ جیاوازى لەنێوان ئەو دوو ڕەگەزە، واتە ژن و پیاو بكرێ، بەلآم مەبەستەكە زیاتر بۆ دەركەوتنى گوتارى ژن بوو لەدونیاى نووسین و ئەدەبدا كە لە ڕوژهەڵات، ئەم جیاوازییە بەهۆى رەگەزەوە بەردەوامى هەیە و ژنانیش بۆخۆیان بەشێكن لەپێكهاتە ئەو فەزایە، بەوپێیەى كە دۆخى ماددى و پێگەى كۆمەڵایەتى و ئابوورى ژنان لەنێو ماڵدا بووە و هێشتا ژنان ڕزگاریان نەبووە لەو كولتورە كۆنەپەرستى یە كۆمەڵایەتییە، یاخود بەشێكى زۆرى كاتى ژیانیان بۆ پەروەردە و بەڕێوەبردنى ماڵ بوو لەنێو چێشتخانەدا كە پیاوسالارى سه‌پاندوویه‌تی  بەسەریاندا، یان ئەوەى تەنها بۆدابین كردنى حەزەكانى پیاو تەماشا دەكران، چونكە تەواوى كایەكان بەئەدەبیشەوە لەژێر دەسەلآتى گوتارى ئەخلاقیانەى پیاودا بوو، ئیدى هەم وەك شۆڕشێك دژى ئەقڵیەتى كۆنەپەرستى و هەم بۆدەركەوتنى تواناى ژنان، لە حاڵێكدا ئێمە وەكو  ،رۆڤ مامەڵە لەتەك دەقدا دەكەین، نەك ڕەگەزى جیاواز.

 

ئەگەر دەركەوتنى ژنانى ئەدیب لەدونیادا مەسەلەكە تەنها بۆ ترادیسیۆن و بەشداریكردنى گوتارى هیومانیستى بووبێت، ئەوا بۆ ژنانى كورد بەشەكەى دیكەیەتى كە مەسەلەى چەوساندنەوەى نەتەوەیشى تێدایە، هەر لەوەى كە بەشیعرى كلاسیكى ئاشنابوونە و بەو ستایلە نووسویانە. لەڕوویەكى دیكەوە لە ڕێگەى ئازادى و ڕزگارى لەژێردەستەیى نەتەوەكانى دیكەوە، داواى ئازادییان كردووە بۆ ڕزگاربوون لە ترادیسیۆنى كۆن كە ژنان هەمیشە و لەنێو كایەى ڕۆشنبیرى و سیاسیشدا پلە دووى كۆمەڵگە بوون، لەوێوە تێدەگەین كە بێكەسى شاعیر لەدەقێكدا (شیرین دەمێكە داخت لەدڵمە و گیرۆدەى داوى ژیانت شەرمە، سەرپۆش فڕێدە چى وەعدەى شەرمە)، بەلآم مەستوورەى ئەردەلان بەرلەو شۆڕشە كۆمەڵایەتییە، شیعرى بۆ خوشەویستەكەى نووسیوە و پاڵەوانى دەقەكانى پیاو بوونە، نەك سروشت و ئیستاتیكاى جەستەى ژن، لەشیعرێكدا گوتوویەتى:

ئاغەم سەر هۆردار بوینە حاڵم بە ناكامى تۆ دەروون زوخاڵم
قەسەم بۆ جەماڵ یوسف ئاساى تۆ موونیسم ئاهەن دایم شەو و رۆ
سا فەلەك چوون من سیاچارە بۆ سەرنگونى خوار پارە پارە بۆ
باقى جە نەعیم دایم شادیت بۆ مەستوورە قوربان نامورادیت بۆ.

ئەم دەقە بەبێ ڕاڤەكارى و هەڵكۆڵین و دۆزینەوەى مانا لە سیحرى هۆنینەوەیدا، بە ئاشكرا گوتارى ژنانەى خۆى بەیان كردووە و ئاراستەى خۆشەویستەكەى دەكات و بە یوسفى خواى جوانى وغەدرلێكراوى براكان وەسفى دەكات، چونكە نەگەیشتووە بەویساڵى جوانى و جەستەى مەستوورە، زەینەب خانیش هەمان شعوورى هەبوو بەورامبەر ئەو پیاوانەى بڕوایان بە رزگارى ژنان هەبووە، لە شیعرێكدا دەڵێ: (باوكم پیاوێكى زۆر تێكۆشەر بوو، بۆ حقوقى ژن عەقڵى لەسەر بوو) لە شیعرێكى تردا دەڵێت؛

 

بمكه‌ هاوەڵى خۆت . بۆ گەشتى ژیان لەگەڵتم.
لەگەڵتم بۆ مردنیش بێ لە گەڵتم
نامەوێ لە نەفسى خۆم بپچڕێم
لە دابڕانت بە هاى نییە وجوودم.

ئەم دەقە ئاشكرا دیارە كە وەكو هەر پیاوێك بۆ ژن بنووسێ، بەوشێوەیە زەینەب خان بۆ دۆستەكەى نووسیوە كە پێچەوانەى ترادیسۆنى كۆمەلآیەتى كوردەواریە، كەچى دواى ئەو مێژووە و ئەو دابڕانە كۆمەلآیەتى و سیاسییەى كە كوردەوارى دواى درووست بوونى شار بەخۆیەوە بینى، تا ئێستا ئەدیبێكى ژن نەبووە باس لە خۆشەویستەكەى خۆى بكات و دژى ئەو گوتارە نێرسالارییە راوەستێت كە زاڵكراوە بەسەریدا، لەرێگەى دەقەوە لەسەر جەستەى خۆى دەنووسێ و دەیكات بە كەرەستەى ئیستاتیكاى دەق كە زۆر پێچەوانەى ئەو ئیستاتیكایەیە كە مەستوورە و زەینەب خان بەكاریانهێناوە.

سارا ماپل؛ پێرفۆرمانس

ئەوەى كە جیاوازى لەنێوان ئیرۆتیكاى نووسین و نمایشكردنى جەستەدا هەیە، ئەوەیە كە شاعیرى راستگۆ لەخۆڕا باس لە بیابانى جەستەى خۆى ناكات بە خۆشەویستەكەى بڵێت وەرە وەكو باران تەڕم كە، یان جەستەم داگیر بكە وەكو كۆلۆنیالیستێكى ئیرۆتیكى، سەوسەن سودانى یەكێكە لەو شاعیرانەى كە زۆربەى دەقەكانى بەو ئیرۆتیكایە سپاردووە بەبێ هیچ ئامانجێك كە دژى ترادیسیۆن بێت، وەكو خۆى دەڵێ” ئەمە خوێنەرە رەخنەگرەكانیش پەیان پێبردووە كە لاساییكردنەوەى ئەدەبى رۆژئاوای نییە، بەڵكو دیسكۆڕِسێكى دیكەى رۆشنبیرى عەرەبى نوێیە كە سنوورى ستایلى شیعرى كۆنى بەزاندووە، بەومانایەى كە دەقى ئەدەبى چیتر لەژێر هەژموونى نێرینەدا نەما تاكو مێیەكان هەمان بنێشت بجوونەوە و بە شوناسى خۆیانەوە باسى ئەدەب نەكەن، ئەمە نەوەیەكى نوێ ى ئازادیخوازە و بازى بەسەر زەمەندا داو، ئیتر جەستەى خۆى لەجەستەى پیاو كەمتر نابینێ”.

 

لەیلا ئەحمەد ئەدیبێكى دیكەى عەرەبە و لە سایتى (حوار المتمدن) بابەتێكى ئیرۆتیكى ئەدەبى رووتى بلآوكرۆدتەوە، تێیدا باسى ئەو حاڵەتەى كردووە كە چۆن ژنێك لەرێگەى ئیحساسى مێینەیەتییەوە بۆ پیاو دەنووسێ و لەرێگەى زمانەوە جەستەى پیاو بەداینەمۆى خۆشییەكانى ژیانى مێ دەبەستێتەوە و تەواوكەرى بەشەكەى دیكەى ژیانە، ئەو دەڵێ كە باسى توندوتیژى پیاو دەكەم بۆ جەستەم، ئەوە من نیم باسى لاوازى خۆم دەكەم، بەڵكو ئەوە سرووشتى پیاوە كە ئێسكى بەهێزە و ماسولكەكانى قورسن و دەبێ لەسەر منەوەبێت، ئەوكات هەست بە چێژى مێینەتى خۆم دەكەم، چونكە من لەروو سایكۆۆژییەوە بەهێزترم لەو پیاوەى كە تەنها بەجەستەیەوە دەنازێ، من چیتر ناتوانم مەكر و ناز بەسەر پیاودا بكەم و خۆم بەلاواز و پلە دووى بەشەر بزانم، من پارچەیەكم لەو ئینسانەى كە پێكەوە لەگەڵ نێرێك یەكتر تەواو دەكەین، نە ئەو بەبێ من ئینسانێكى تەواوە و نە منیش”.

بەلەبەرچاوگرتنى ئەوەى كە خەیاڵ و خەمى خودیى و سایكۆلۆژییەتى ژنان جیاوازى هەیە لەگەڵ پیاودا كە واى كردووە بزووتنەوەى فێمێنیزمى سەرهەڵبدات، تەنانەت لەنێو ئەدەبیشدا هەمان فەزاى وەرگرتووە كە ئاسەوارى سووننەتێكى پەسەندكراوە، بەهەر حاڵ ئێمە ژنگەلێكمان هەیە كە دەركەوتوون و دەنووسن و خۆیان نمایش دەكەن، بەلآم ئەمانە سەربارى ئەوەى كە دەقى تا رادەیەك جوانییان هەیە، نمایندەى ئەو ژنانە نیین كە بریتین لەسرووشتى ژیانى ئەو ژنانەى كە هەمیشە لەژێر دەسەلآتى باوكسالاریدان و سەركوت دەكرێن، بۆیە ژنان ئەو رقەیان هەیە كە هەندێكجار بەناڕاستەوخۆ وەكو فێمێنیست خۆیان نمایش دەكەن بەلآم پەشیمانن لەو گوتارە و ناوێرن بەیانى بكەن، لەمبارەیەوە ئادۆرنۆ بەشێك لەو رەخنانەى كە لەبارەى پێشكەوتن و پێشكەوتنى كۆمەلآیەتى هەیەتى ئەم جیاوازییەى بەیان كردوە و هۆكارەكانیشى لەسرووشتى مرڤدا دەستنیشان كردووە كە چۆن لەژێر كۆنتڕۆڵى سیستمى بۆرژوازیدا دەردەكەوێ، مەبەستم لە بورژوازى ئەوەیە كە هەموو جیاوازییە چینایەتى و رەگەزى و نەتەوەیى و رەنگى پێستەكان لە ژێر ئالآى سیستمەى ئەواندا بەڕێوەدەچێت، هەروەك ئەوەى ئەم فەزایە تا ئێستاش لە رۆژئاوا پاشماوەى ماوە، نموونەش ئەوەیە كە تائێستا ڕۆژئاوا نەیتوانیوە ژنان وەكو پیاوان لە سیستمەكەدا دەردەكەون یان جیاوازییەكە سیماى نەمێنێت، كەچى وەكو ئەزموونێكیش ژنە ئەدیبى كوردى بۆ جارێكیش ئەم ستایلەى ئەزموون نەكرد، جارێك نەمانتبیستوو نەمانخوێندەوە ئەدیبى ژن خۆى وەكو بووكە شووشە نمایشنەكات و خۆى جیانەكاتەوە لە پیاو، لەباشترین حاڵەتدا بۆ ئەوەى زۆرترین خوێنەرى هەبێت، جەستەى خۆى نمایش دەكات و بە شیعر باسى خەوتن و سێكس و شیلاوى شەوى سوور دەكات، وەكو ئەوەى ئەمە ببێتە فیزایەك تاكو سنوور ببڕێت و خوێنەرى زۆرى بێت، لەحاڵێكدا ئەم شێوە نووسینە نەك هەر مۆدى نەماوە، بگرە خوێنەرى كەمە لەدونیادا، بەوپێیەى كە دەركەوتووە ئیستاتیكا تەنها بریتیى نییە لە جەستەى ژن، بەڵكو بریتییە لەململانێى ترادیسیۆنى داخراوى وەكو كۆمەڵگەى كوردى و ستایلى نووسین و هۆنینەوەى دەق، سابا ئەو دەقە ژنانە بێت یان پیاوانە بێت.

 

” دەكرى چارەنووسى ژنان لەژیارى مۆدێرندا باشترین نموونە بێت بۆ داماڵێنى مرۆڤ لەخەسڵەتە ئینسانییەكان، بەبۆچوونى ئادۆرنۆ ئەمە مەرجى سێهەمى پێشكەوتنە پاش دوو مەرجە پێشوەختەكەى كە بریتیین لە رەتكردنەوەى جیاوازى چۆنایەتى و هەوڵدان بۆ سەپاندنى دەسەلآت بەسەر سرووشتدا، ژنان هەڵگرى كۆمەڵێك هێماى ئەوتۆن لەلایەن سرووشتەوە سەپێنراون و ناكرێ بسڕێنەوە، ئێستا ژن بەرچاوترین هێمایە بۆ هەردەم مەحاڵى سەربەخۆبوونى مرۆڤ لەسرووشت و ئیدى ژن رقێكى بێ سنوورى ئەو تۆ بەسەرخۆیدا دەهێنێت كە قوڵى ئەو رقە زیاتر لەتوندوتیژى ساددى دا، نەك لەخۆ دەرخستنى خێرخوازیانەى باوكسالارى بۆرژوازى دەردەكەوێت، بۆیە ملپێكەچكردنى ژنان سیمبولى چارەنووسى مرۆڤى مۆدێرنە لەكۆمەڵگەیەكدا كە رق بەماددەكردن حوكمى دەكەن، ژن رێگەى نادرێت چۆن پیاوان لەتاك، ویستى خۆیان دابڕاون، بگاتە تاك ویستى خۆى تەنها نموونەیەكى توخمەكەی خۆیەتى، بەگۆشەگیرى یان دابڕان لەیەكترى ناسنامە بەیەكترى دەبەخشن، هەروەك چۆن لەگەڵ گەلانى راستەقینەى كۆلۆنیاكراودا جولەكەكان و ئارییەكان ژنان بێدیفاع كراون”.(1).

 

لەهەر كۆمەڵگەیەك ژنان دەركەوتن، سەرەتاى دەركەوتنەكەش وەك شێوە لاساییەكى پیاوان بوو شكڵى وەرگرتووە، بەلآم دواتر ئەم دەركەوتنە بوو بەئەمرى واقیع و جۆرێكى دیكەى كێبەركێى مەعریفى، ئیدى ئەدەب واقیعێكى دیكەى وەرگرت كە دواجار گوتارى فیمێنیستى لەرۆژئاواوە هات و كردى بەیەكێك لەئاراستە فكرییەكان، هەر لەم سۆنگەیەشەوە یەكێك لەو رەخنانەى كە لە (جۆلیا كریستۆڤەر و هێلێن سیسكۆ) دەگیرا، ئەوەبوو كە رەخنەكانیان لەتێڕوانیین و هەڵوێستى دژواز و ئاژاوەگێڕى بوو، هەروەها لەژێر كاریگەرى گوتارى پیاوانەوە سەرچاوەى گرتبوو، چونكە خەیاڵێكى دیكەى بەرجەستە نەكرد كە دژە گوتارى پیاوانە بێت، بەو پێیەى كە خاوەن خەیاڵێكى فێمێنیستى بوون، ” ئەتوانیین لەكارەكانى (جۆلیا كریستیفاى فێمێنیست خاڵێكى بەیەكگەیشتنى دیكەى نێوان تیۆرە سیاسیى و شیكردنەوە دەروونییەكان بەدى بكەین، جۆلیا بەتەواوى بۆچوونەكانى لەژێر كاریگەرى جاك لاكانە، بۆكەسێك لایەنگرى یەكسانى ئافرەتان بێت، گرفتێكە گەر بكەوێتە ژێر كاریگەرى بۆچوونەكانى لاكانەوە، ئەو سیستمە سیمبولیانەى كە لاكان گفتوگۆیان لەسەر ئەكات، هەمان باوكسالارى و هەمان ئەو سیستمە كۆمەلآیەتیەیە كە تایبەتە بەكۆمەڵگەى چینى نوێ، كە بەدەورى مەدلولى بالآى كۆئەندامى نێرینەدا شێوەى گرتووە، لەژێر چەپۆكى یاسایەكە كە باوك بەرجەستە دەكات، بەلآم هیچ رێگایەك نییە بۆ كەسێك كە بڕواى بە یەكسانى ژنان و پیاوان هەبێ و بەرگرى لەم قوتابخانەیە بكات، بەبێ رەخنە پێشوازى سیستمە سیمبولییەكات بكات لەسەر حسابى خەیاڵ، بەپێچەوانەوە ئامانجى رەخنەگرانێك كە بڕوایان بە یەكسانى ئافرەت هەیە، بریتیە لەتاوتوێكردنى سەركووتكردنى پەیوەندییە سێكسیەكانى ئەم جۆرە رژێمە، لەم رووەوە كریستیفا دژایەتى سیمبولێك دەكات نەك بەڕادەى دژایەتى خەیاڵ”.(2).

 

وەكو پێشتر لەیەكێك بابەتەكاندا قسەمان لەوەكرد كە زۆربەى چەمكە ئەدەبیەكان، وەكو مۆدێل هاتنە نێو دونیاى ئەدەبى كوردییەوە، ئاوهاش چەمكى فێمینیزم هاتە نێو ئەدەبیاتێك كە ژنان كاریان پێدەكرد، گوایە بەرپەرچدانەوەیەكى گوتارى پیاوانەیە لەنێو فەزاى ئەدەبیدا، بەلآم ئەمە نەك هەر لەرووى فكرى و ئەدەبییەوە كە دەبوو لەدەقەكانیان رەنگبداتەوە، بەڵكو جۆرە لادانێكیش بوو لەرێساى نووسین و بەرهەمى ئەدەبى، هۆكارى نەگەیاندنەكەشى ئەوەبوو كە هەم ترادیسیۆنى كۆمەڵگا رێگربوو، هەم خودى ئەدیبە ژنەكان نەیانتوانى كەڵك لەو رەهایەتییە وەربگرن كە (سیمۆن دى بۆڤار) و هاوشێوەكانى لەڕەوتەكەى دەیانگووت “ژن دەبێ خۆى پێناسە بۆ خۆى بكات نەك پێناسەكە لەرێگەى پیاوەوە بێت”، ئەم نێرماناییە تەنها لەنێو دەستەیەك لەژنانى ئەدیب بەكرچ و كاڵى جێگەى گرت، ئەگەرنا نەك هەر لەنێو ئەدەبیات، بەڵكو ئەو فكرەى فێمێنیستى لەگەڵ خۆیدا هەڵیگرتبوو، هیچ مێینەیەكى بۆ هۆشیار نەكرایەوە و جێكەوتە نەبوو، تەنها ئەوەنەبێ شێوە بەرگرییەك بوو لەژیانى ژن لەژێر سایەى عورفە كۆمەلآیەتى و ئایینیەكان و هیچى دیكە.

سارا مالپ؛ یاریكردن به‌ ئاگر

لەسەدەى بیستەمەوە بزووتنەوەى فێمێنیستى تەنها جەنگى بەدەستهێنانى مافى ژنان نەبوو، بەڵكو زەمەنێكى جودا بوو لە بەرهەمهێنانى ژنى نووسەر، ئەوكاتەى كە بەهۆى جەنگ و نائارامییەوە ژنان لە كارگەكاندا بێكار دەكران، لێرەوە هەستى فێمێنیستى بڕێكى باش هەستێكى مرۆیی یونڤێرساڵیی بەرهەمهێنا، ئەوكاتەى كە ژنان هەستیان دەكرد پیاو لەنێو گوتار و لەوێشەوە لەنێو فەرهەنگدا ، ژنان بەناچار پاشكۆیەتى پیاوانیان قەبوڵ كرد و ژنە نووسەرەكانیش بوون بە پاشكۆى ئەدەبى پیاوان بوو، ئەمە واى كرد كە جورئەتی نووسین و خۆ بەخاوەن كردنى باسەكە پەیدا بو، ئەمە نەك بەو مانایەى كە خۆیان وەكو رەگەزێك جیابكەنەوە، بەڵكو وەكو ئەوەى بیسەلمێنن ژنانیش دەتوانن بەشدارى ئەو كایەیە بكەن و لەروانگەى هەقیقەتى ژیانەوە ئەو پاشكۆیەتییە رەتبكرێتەوە، بەلآم هەر وەك چۆن لەنێو سیاسەتدا ژنان تەنها بۆ جۆرێك هاوكارى پیاوان و هەندێجاریش بەناچار تێوەگلان، ئاوهاش بەشێكى زۆر لەئەدیبانى ژن تێوەگلان بەئەدەبەوە و تەنها لەپەراوێزى خۆدەرخستندا دەركەوتن، هەتا ئەوكاتەى كە هێزێك گەورە لە بنكە كۆمەلآیەتییەكە و پیاوانى هاوئاهەنگ دۆخەكەیان لە چنگى سیستمى كەنیسا سەندوەوە كردیان بە هەقیقەت، بەلآم ئەو روتە بەرووكەش هاتە رۆژهەلآت، بەتایبەتى ئەو كۆمەڵگه‌ یەى كە وەكو كوردستان و عەرەبەكان لەدۆخى كولتوورى دواكەوتووانەدا مامەڵەیان لەتەك ژندا دەكرد، تەنانەت لەگەڵ ژنە نووسەركانیدا، باشترین سەلمێنەریش ئەوەیە كە تا نیوەى دووەمى سەدەى بیستەمیش ژنێكمان نییە لەدونیاى ئەدەبى كوردیدا خاوەنى ستایلێكى تایبەت بەخۆى بێت و ناسراوبێت و بتوانیین وەكو نموونە ناوى بهێنین، جا چ لەبوارى شیعر یان چیرۆك و رۆمان بێت، یان خاوەن دەنگێكى جودا بێت.

 

 

 

ئەدەبیات بۆ ژن

دونیاى ژنان و گەیاندنى گوتارى كەسێتى خۆیان، بەدرێژایى مێژوو تاكو سەردەمى رێنیسانس و ئاڵوگۆڕى سیستمەكان لەپیاوسالاریەوە تاكو زەقكردنەوەى كێشەى ژن، گوتار بەشێك بووە لەو قەیرانەى كە جۆرێك تێنەگەیشتنى درووستكردووە هەم لەنێو ژنان خۆیاندا كە دەرنەكەوتوونە، هەم پیاوانیش تێنەگەیشتوون لەو هەوڵە، یۆجێر ئۆڵف لەمبارەیەوە دەڵێ” یەكێك لەهۆكارەكانى گەیاندنى گوتارە دەگمەنەكانى ژنان بەرامبەر بەو سرووشتەى كە بەزۆر بەسەریاندا سەپاوە، گەیاندنى گوتار لەرێگەى ئەدەبەوە رێگەیەك بووە قسەى خۆیانى تێدابكەن، بۆئەوەى چیتر وێنەى راستەقینەى ژن لەلایەن پیاوانەوە درووست نەكرێت”.(3). ئەم تێڕوانینە لەوێوە سەرچاوەى گرتووە كە بەدوو تێرَوانیین دەقى ئەدەبى بۆ پیاو مانایەكى هەیە و بۆ ژنانیش مانایەكى دیكە، بەلآم لەهەردوو حاڵەتەكەدا هەستى سێكسى جێگەى بە عیشق و خۆشەویستى نێوان ئەم دوو رەگەزە لەقكردووە، بۆیە كارێكتەرى ژن لەنێو تێكستى شیعریدا، لەبرى ئەوەى ببێتە فریشتە، دەبێتە شەیتان، چونكە ناتوانێ بەتەمەنێكى سنووردارەوە قوربانى زیاتر بەژیانى خۆى بدات، خۆشەویستى مانا كلاسیكییەكەى نەماوە و بووە بە ئیشتها و چێژى حازر بەدەست، ئەوەى كە ژنانیش گەرەكییانە گرینگى دانە بە ئیستاتیكاى ژیان و سەنتەرى كۆمەلآیەتى، بەتایبەتى ئەو ژنانەى كە لەرۆژلآت و لە ولآتانى دوواكەتوو لەرووى ترادیسیۆنەوە دەژین، بۆیە لە خۆڕا نەبوو نزار قەببانى لەبرى ژنانیش شۆڕشى دەكرد دژ بە ستەمكارى.

تێڕوانینى یەكەم: ژن وەكو كەرەستەی خاوى جوانكارى نێو دەق دادەنرا و تاڕادەیەكیش بیركردنەوە و تێگەیشتنێكى جێكەوتە بووە، بۆ نموونە جەستەى ژن و سیما و فەزا سیحراویەكەى كەرەستەیەك بوون بۆ ئەوەى پیاو بتوانن دەقى پێ دەوڵەمەند بكەن، وەكو ئەوەى كە ژن نوێنەرى هەستى پیاو و دامركاندنەوەى حەز و ئارەزووەكانى پیاو بن و ژن ئەو مافەى لەلاى پیاو نەبێ و غەریزە و ئارەزووەكانى كەمتر بن لەپیاو، یان تەنها ژنان بن كە جەستەیەكى ورووژێنەرى سێكسى بن و ئەوان هەستیان نەبێ بەرامبەر بە پیاو، بۆیە لەنێو دەقیشدا بە وشە خۆیان نمایش دەكەن تاكو پیاوان وەكو خاوەن گوتارى دەقى ئەدەبى چێژى لێببینن، “ئەم تێڕوانینە زۆر نزیكە لە تێڕوانینەكەى ژاك لاكان كە زمان لەلاى ئەو بریتییە لەسیمبولى نێرسالارى و لەكۆئەندامى نێرینەشەوە سەرچاوەى گرتووە ئەو سیمبول گوتارە، بەپێى جۆرج لۆكاش جێگەى دایك جێگایەكى ژنانەیە لە جێگاى پرسى واقیعى یە، لەكاتێكدا باوك نوێنەرى پرسى هێمایى بەهاییە و منداڵیش دەبێتە پرسى خەیاڵى یان ئەو خەیاڵدانەى كە لەنێوان هێما و دەسەلآت و پرسى واقیعى دا پەیدا دەبێت”.(4). بەلآم بە بڕواى بەشێك لەو نووسەرە ژنانەى كە هەڵگرى بیروڕاى فێمینیستین، گوتارى زاڵى باوك لەو سیستمەوە سەرچاوەى گرتووە كە تەنها نرخى بۆ رەگەزى نێرینە داناوە، یان زیاتر بەهاى بۆ نێرینە و پیاوان داناوە، بەلآم لاكان ئەمە بە هەڵە تێگەیشتن لەقەڵەم دەدات و پێى وایە هیچ چوارچێوەیەك بۆ جیاكردنەوەى رەگەزەكان لۆژیكى نییە، چونكە هیچ ژنێك بێ خود نییە و خودى پیاوێكیش بەبێ ژن خودێكى تەواو نییە، كەوابوو هەر جیاوازییەك لەنێوان رەگەزى نێرینە و مێینە بەتایبەتى لە ئەدەبیات و لەنێو زماندا، نە دەتوانێ هێما بەرهەمبهێنێت و نە دەتوانێ پرسێكى تەواو واقیعى بەرهەمبهێنێ.

تێڕوانینى دووەم: نووسینى دەق كە دیارە پاشخانێكى مێژوویى هەیە، یەكێكە لەكارى پیاو، بۆیە دەبێ ژن ئەم كارە نەگرێتە دەست و نەبێت بەیەكێك لەو كارەكتەرە چالاكانەى كە پشكى هەبێ لەدەوڵەمەندكردنى زمان و ئەدەب و گوتارە جیاوازەكان و هێمایەك بۆ نێرینە، لەمبارەیەوە كەسێكى وەكو (ئۆرێل موى) دوو جۆر نەریتى دەستنیشان كردووە، یەكێكیان ئامریكى و ئینگلیزى بوو، ئەویتریان فەرانسایى، ئەوەى یەكەم بۆ ئەوە بوو كە ژن بتوانێ ململانێ لەگەڵ جۆرەكانى دەسەلآتى پیاوان بكات، نەریتى دووەم دەرونشیكارانەى ژن بوو، ئەو هاشا لەدەقى پیاوان ناكات، بەڵكو كۆمەڵێك ژێدەرى هزرى جۆراوجۆرى هەیە و بەپێچەوانەى هەندێ فێمینیستى ئینگلیزى و ئامریكى كە هەڵوێستى ناوەندى رەچاو دەكەن، لەوانەش (ژولیا كریستۆڤەر و هێلین سیسكۆ.)
“ئێمە سەروكارمان لێرەدا لەگەل ئاراستەى دووهەمى ژنێتى هەیە و بۆ دەست بەسەراگرتنى ناسینى هۆیەكانى هەقیقەت، پیاو دەبێ ژن بێ، دیۆنیزمى نیچە هەم ژنە و هەم پیاوە، بوونەوەرێكى دوو رەگەزەیە كە بەر لە پەیدابوونى بەرامبەرێتى دوانى ژن و پیاو هەبووە”.(5). لەلاى نیچە كە لەتێزى هەقیقەت و درۆدا هاتووە، هەقیقەت خودى ژنە و ژنیش دەبێ لەلایەن پیاوەوە سزا بدرێت، هەروەك ئەوەى دەڵێ (كە چوویت بۆلاى ژن، قامچییەكەت بیر نەچێ)، بەلآم ئەوەى باسەكەى ئێمە لێرەدا لەگەڵ ئەو تێڕوانینە فكرییە فرە رەهەندە جوودا دەكاتەوە لەوەى ژن تەنها وەكو كائینێكى بێ بەرهەمى ئەدەبى و نووسین تەماشا بكەین، لەوێدایە كە ئێمە باسى ئەوە دەكەین ژن وەكو نووسەر یان ئەدیب، بۆیە لەجێى وشەى ژن دانەر یان ئەدیب بەبێ لەبەرچاوگرتنى رەگەز تەماشا دەكەین، بۆیە مەسەلەى ژن و نووسین كە لەكۆمەڵگەى داخراودا دوو مەسەلەى جودان، یەكەم بەهۆكارى ئەوەیە كە ژن تەنها بۆ دونیاى خۆى شت دەنووسێ و پیاو بۆ دونیایەكى تر كە ژنیش تێیدا بەشدارە و دەبێ ئاگاى لێبێت، بەوپێیەى كە هیچ نەبێ مەسەلەى زمان لەئەدەبدا، بەندە بە زمانى دایكەوە، بەلآم دواجاریش هێندە گوتارە كۆمەلآیەتییەكە زاڵە بەسەر هەموواندا بە جیاوازى فكریشەوە، ژن نیتوانیوە وەكو ئەوەى كۆمەڵگە و ئیشكالیاتەكانى كۆمەڵگە گەرەكیەتى بنووسێت، باشترین نموونەش ئەوەیە كە دەقى ئەدەبى ژنانى كورد كە لەژێر كاریگەرى ژنانى عەرەبى و فارسی یە و ئەوانیش بەهۆى ئەوەى هەمان كێشەیان هەیە لەگەڵ پیاو هەمان دەقى ئەدەبى بەرهەمدەهێنن، بۆیە هەندێك بە ئەدەبى ژنان ناویان بردووە.

ئێمە لەكاتێكدا ئەم موناقەشەیە یان باشتر بڵێم بەرهەڵستكارى لەدابەشكردنى ئەدەبیاتى پیاو و ژنان دەكەین، ئەو كاتەیە كە ئەدەب و نووسین كارى تاكە كەسییە و هیچ پەیوەندیى بەگروپبەندى و رەگەزییەوە نییە، بەو مانایەى كە هیچ كۆمەڵگەیەك نییە ژن و پیاوەكانى دژى یەكتر بن، ئەمیان ئەویتر رەتبكاتەوە، دەردەسەرى و نەهامەتى هەریەكەیان خەتاى ئەوى تریان بیت، بەلآم ئەوە عەقڵیەتى دواكەوتوویى یان توندڕەوییە ئەم جۆرە دابەشكردنە دەكاتە باو، ژنانیش یان ئەوەتا بەرگرى لەخۆیان دەكەن، یان ئەوەتا وەكو عادەت و نەریت كە لەژنى ئاساییدا هەیە، تەنها دەقەكانیان بەزمانى ژنانەوە دەڕازێننەوە، نەك ئەوەى كردبێتیان بەگوتارێكى راستەوخۆ و وەكو نووسەرە ژنەكانى ڕۆژئاوا و عەرەب و فارس دەربكەون. لەدونیاى عەرەبی و فارسیشدا كە ئێمەى كورد ئاشنایەتى زیاترمان هەیە بەئەدەبیاتى ئەوان زیاتر لەبیانى مەبەست لەفەرانسایى و ئینگلیزى و هتد، دەتوانیین فروغى فروغزاد و لەیلى عوسمان وەربگرین كە هەردوكیان سوژەكانیان لەنێودەقدا گرێداوە بەمەسەلەى جەستەى ژن و سێكس وەكو ترنساكترین حاڵەتى بوونى ژن لەكۆمەڵگەدا كە كۆمەڵگەى فارسى و عەرەبى لەیەكتر دەچن و نزیكن لەڕووى خەسڵەتەوە، دواجار چونكە كێشەى ژن جیانەكرایەوە لەكێشەى كۆمەڵگە، بەلآم فۆڕمى جیاوازى وەرگرت، هێشتا گوتارى پشت دەقەكان ئاشكرا نەكرا كە بۆچى و لەپێناوى چیدا مەسەلەى ژن گرێدراوە بەپیاوەوە، لەحاڵێكدا ژن بۆخۆى بەشێكە لەو فەزا كۆمەلآیەتییەى كە لەو پەڕى كراوەوە بۆ ئەوپەڕى داخراو، رەنگە لەهەندێ شوێندا پێچەوانە بكەوێتەوە مەسەلەى ژن، بەلآم ئەمە لەدەقى ئەدەبیدا تەواو وەزیفەى وەرنەگرتووە، تەنها وەكو بەزەییەك دەرهەق بەحاڵى ژنان كە دواجار زیانى گەورە بەكەسێتى و شوناسى ژن گەیاندووە بەبێ ئەوەى ژنان خۆیان بەم نهێنیە فەلسەفیە بزانن.

 

سارا حه‌مه‌ساڵح – كاری هونه‌ری – جلی ژێره‌وه‌ی ژنان- فێبراوار ٢٠١٨

گرێى كۆمەلآیەتى لە ڕۆمانى كوردیدا

رەنگە لەئاستى رۆژئاوادا ئەمە لەرابردوودا بەبەراورد لەگەڵ ژیانى كۆمەلآیەتى و تاكگەراییدا گۆڕابێت، بۆ نموونە رۆمانى (من و ئەوى تر) ى (ئەلبێرتۆ مۆرافیا) كە تەواو سوژەى رۆمانەكەى دەربارەى مەسەلەى سێكس و كێشى ئەندامى نێرینە بۆ پیاو ئەندامى مێینەیە بۆ ژن، مەسەلەیەكى دەروونى خوڵقاندووە لەكاتى خۆیدا شۆڕش بووە، هەروەك ئەوەى كە شێرزاد حەسەن لەئەدەبیاتى كوردیدا ئەو فەزایەی درووستكردووە و ئەو شوناسەى بۆخۆى داگیر كردووە.

تائێرە قسەمان لەسەر ئەو ژنانە بوو كە لەسەدەى ڕابوردوو ژنانى ئەدیبى رۆژئاواو رۆژهەلآتى پێیدا گوزەریان كرد، ئەوان توانیان خۆیان رزگار بكەن لەو رەخنە لۆژیكیەى كە لێیان دەگیرا، هەرچى ژنان ئەدیبى كوردە كە تاكو سەدەى رابردووش لەو مەعزەلەیەدا گینگڵى دەدا، هەر بۆیە لەبەر نەبوونى پێوەرى لۆژیكى و زاڵبوونى دونیابینى رۆمانسیانە، ئاسمانى ئەدەبى كوردى، پڕبوو لەئەدیبى ژن و كران بەئەستێرە، ئەمە جگەلەوەى كە چەندین ناوى وەك (ئەحلام مەنسوور و دایكى سۆلاف و شیرین ك و ئەرخەوان) و هتد، لەحەفتاكانى سەدەى رابردوو بوونیان هەبووە و جۆرێك لەیاخیگەرێتیان كردە باو، ئەمە شاهیدى نەهاقى نییە ئەگەر بەپێوەرى لۆژیكى ئەم سەردەمە مامەڵەیان لەتەكدا نەكەین، بەڵكو وەكو خۆیان وەكو هەلومەرجى رابردوو تەماشایان بكەین بەتایبەتى لەچیرۆك، هەروەها لەهەشتاكان و نەوەدەكانى سەدەى ڕابوردوو، كەسانى وەك (نەجیبە ئەحمەد و چۆمان هەردى و كەژاڵ ئەحمەد و كەژاڵ ئیبراهیم و چنوور نامیق و چنار و رۆژهەڵەبجەیى و نیگار نادر و شەرمین نەقشبەندى و ئاوێزان نورى و هتد) دەركەوتن، بەلآم ئەوانیش هەم دەقەكانیان مەبەستگەرایى بوون و نەبوون بە ستایلى ئەدەبى، هەم كێبەركێكەیان لەتەك پیاواندا درێژخایەن نەبوو كە بەو رێژەیەى پیاوان لەبەرچاون، بەتایبەتى كە كێبەركێكە لەسەر ئیستاتیكا نەبوو.

بۆیە ژنان پەراوێزخران، هەم خوێنەر یان رەخنەگرێكى راستگۆ نەبووە، یان كە هەبووە موجامەلەى كردوون، نەیانتوانى بەشێك لەو قەیرانە ئەدەبیە رزگار بكەن كە ژنان تێیدا بەشێك بوون، من بەش بەحاڵى خۆم هەستم بەگوتارێكى ژنانە نەكردووە لەو دەقانەدا، هەستم بەفەزایەكى جیاواز نەكردووە كە زمانى ژنانەى پێوەدیاربێت، هەستم بەوە نەكردووە كە بەرلەوەى خۆیان وەك ئەدیبى ژن بناسن، یان ئەوەتا ئەو چەمكە رەتبكەنەوە كە پۆلین كردنى نێر و مێیە، لەپشت ئەو دەقانەوە “ئەنتۆلۆژیا” خودناسى نابینم، تەنها ئەوەنەبێت كە دەركەوتنیان وەكو سەلماندنى خود بووە و تائێستاش بەهەمان ئاراستە دەقەكانیان نمایش دەكەن، ئەگەر هەڵە تێگەیشتن نەبێ دەقە شیعریەكانى (قوبادى جەلیزادە) كە كاریگەرى نەزار قەبانیان پێوەدیارە، لەلایەكى دیكەوە فەزاى تەواى دەقەكانى كاریگەرى ئەو فەزا كۆمەلآیەتییەى خۆی بەسەرەوە دیارە، بۆیە زۆر لەدەقى ژنە شاعیرەكان كراوەتر بووە و ترس نابینیین لە دەقەكانى، ئەمە وێڕاى تێبینى ئەوەى كە جەلیزادە مەبەستى لەئازادكردنى جەستەى ژن نییە، بەڵكو ئارەزووى سێكسیە بۆ ئینسان كە رەنگدانەوەیەكى ناڕاستەوخۆى هەیە لەخەیاڵى پیاودا، بۆیە هەندێ لەژنانى ئەدیبیش هەمان ستایلیان دووبارە كردەوە و بەجەستەى پیاودا هەڵیاندا و هەمان گوتارى پیاوانەیان دووبارە كردەوە.

 

ئیمبرتۆ ئیكۆ كە خاوەنى رۆمانى ناودارى (ناوى گوڵ) ە پێیوایە رۆمان مەعریفەیە، بەلآم مەعریفەیەكە بەشێوەیەك هیچ و پوچ چ لەسەر زمانى كەسەكان دانانرێ، چونكە رۆمان دیوێكى دیكەى تایبەتە بە پەیوەندیە مرۆڤایەتیەكان و شتى تایبەت بە داڕشتنەوە و جۆرى وێناكردنیان، رۆمان بەرجەستەكراوێك و فەزای زەمانیى و مانایە، بەو مانایەى زمانێك كە بەڕووتى ناخرێتە سەر لێوى هەموو بونەوەرێكەوە، هەڵبەت جگە لەوەش رۆمان پێناسەیەكى دیكەى هەیە، ئەویش لە رۆمانى مەزندا دەبینرێت و هەستى پێدەكرێت، ئەوەیە كە دانەرەكەى دەزانێ كەى خێرا دەبێت و كەى دەوستێت و چۆن ریتمێكى رەسەن و چەسپیو دەخەمڵێنێ، ئەمە تەكنیكێكە لە رۆمانى فرە پاڵەواندا زیاتر كارى پێدەكرێت.

 

سارا حه‌مه‌ساڵح – كاری هونه‌ری – جلی ژێره‌وه‌ی ژنان- فێبراوار ٢٠١٨

لەنەوەدەكانى سەدەى ڕابوردوودا، خەریك بوو ئەدەب پۆلیندەكرا بەسەر نێرو مێدا، هیچكام لەو شاعیر و چیرۆكنووسانەى كە لەسەرەوە ناوم بردن، كەم تازۆر وەلآمى ئەو پۆلین كردنەیان نەدایەوە، لەوەش بترازێ كەمترین هەوڵى تێدا نابینرا بۆ تێكشكاندنى دەق لەقەید و بەندى شیعریەتى نوێخوازى، جگە لەو حاڵەتە رۆمانسیانەى كەوەك بڵێى بێئاگابن لەئەدەبیاتى نوێى جیهانى.

حاڵەتێكى دیكە كە دواتر بوو بەمۆدێل لەنێو ژناندا، بەكارهێنانى موفرەدەى رووت و بەیان كردنى خەیاڵێك بوو كە پەیوەندیى بەجەستەوە هەیەو هیچى دیكە، نموونەشیان (كەژاڵ ئەحمەد و نیگار نادر) بوو. ئەم دیاردەیە بەحاڵێك تەشەنەى كردە نێو كچان و ژنانەوە، ئەگەر كچێك بەو ستایلە نەینوسیبا، بەشیعرى نوێخوازى و خاوەن جورئەت لەقەڵەم نادرا، سەربارى هەموو ئەمانەش هەمیشە ژنان و كچانى ئەدیب، خۆیان هەوڵى خوێندنەوەى دەقەكانى خۆیان نەدەدا، ئیدى هۆكارەكەى ئەوەبوو كە رەخنەگر نەبوون یان ئەوەى ئیرەییان هەبوو لەبەرامبەر یەكتر، بۆیە لەچاوەڕوانى پیاوەكاندا بوون دەقەكانیان بخوێننەوە، هەڵبەت باشترین دەقیش كە پیاوان هەڵیان دەبژارد بۆ پێشبڕكێ ى شیعرى، یان بۆ خوێندنەوە، ئەو شیعرانە بوون كە ژنە ئەدیبەكان بۆ جەستەى خۆیان نووسیبویان، سەرەنجام لەبرى پێشبڕكێ ى ئەدەبى، ئیرەیى بردن بوو بەمۆدێل و هیچى ترى بارنەهێنا. بۆیە جیاكرانەوە لەئەدەبى پیاوان و بەهەژارترین ئەدەب ناسرا.

ئەم حاڵەتەى كە لەنێو ژنانى ئەدیبدا بوونیان هەبوو، بەهەمان شێوەش لەنێو ژنانى رۆژنامەنووسیشدا هەبوو، بۆ نموونە زۆر بەدەگمەن ژنێكى رۆژنامەنووس و نووسەر، توانیویەتى خۆى سەرقاڵ بكات بەكایەكانى ترى وەك كۆمەڵناسى و سیاسى و ئابورى و هتد، نەبوونى ئەم گوتارە سەربەخۆییەى ژنان، كارێكى وەهاى كرد كە ژنان لەپەراوێزى پیاواندا ژیانى ئەدەب و سیاسەت و رۆژنامەنووسى ببەنەڕێوە، تائەو كاتەى كە چەند ژنێك لەنێو رۆژنامەنووسیدا دەردەكەون، ئەمە جگە لەو ململانێ نابابەتیانەى كەلەنێوان ژنان خۆیاندا هەبووە، جگە لەئیرەیى بردن، هیچ پێشبڕكێیەكى داهێنانى لەخۆ نەگرتبوو.

ته‌واو

بۆ نوسینى ئەم بابەتە كەڵك لەم سەرچاوانە وەرگیراوە

1: تیرى ئیگلتۆن، شیكردنەوەى دەروونى لەرەخنەى ئەدەبیدا، و. سەلاح حەسەن پاڵەوان. ل116. كتیبۆك لەبلآوكراوەكانى دەزگاى سەردەم.
2: راجێر وێستێر. توێژینەوەى تیۆرى ئەدەبى. وەرگێڕانى بۆ كوردى. عەبدولخالق یەعقوبى. ل78
3: ئاشنابوون بە جاك لاكان. وەڕگێڕانى . كۆمەڵێك نووسەر. پڕۆژەى 100 نامیلكەى فەلسەفى. دەزگاى ئایدیا بۆ فكر و لێكۆَڵینەوە. ساڵى 2015. ل37.
4: هەمان سەرچاوەى پێشوو ل46
5: بابەك ئەحمەدى. پێكهاتە و راڤەى دەق. وەرگێڕانى بابەك ئەحمەدى. بلآوكراوەكانى سەنتەرى لێكۆڵینەوەى فكرى و ئەدەبى نما. كتێبى سێهەم. ساڵى 2005 ل97

 

 

تایبه‌ت به‌ كولتور مه‌گه‌زین –
ڕێنوس خاڵبه‌ندی تایبه‌ته‌ به‌نوسه‌ر خۆی.