میتولۆژیا دناڤبەرا شارستانیێن کەڤن و ئولێن ئاسمانی دا

ل سەردەمێ بەرین یێ کەڤن ل دۆلا دو ئاڤان مرۆڤی جورەکێ پەرستنێ پەیرەو کربوو، وێنێ ئاژەلان دکێشا کو ددەمێ نێچیرکرنێ دا تیر لێددان ل سەر دیوارێن شکەفتان ئەڤ جورێ وێنەیێ کێشای دیار بوو مرۆڤی وەسا باوەردکر کو ئەڤ وێنە ھاریکاریا وی دکەت کو ب ساناھی د نێچیرێدا ئاژەلێن کویڤی راڤ بکەت، چونکی ژێدەرێ خوارنا ئەوان بوو.

دسەردەمێ بەرینی نوی دا،مرۆڤ فێری چاندنێ و بخۆدانکرنا ئاژەلی بوو. ئەڤجا بەرھەمێن خارنێ زێدەبون پاشی ھزرا پیتی و زێدەبوونێ کر. باوەریا مرۆڤی وەسا بوو کو زێدە بوونا ھژمارا خێزانێ و ئاژەلی و بەرھەم ئینانا دەخل و دانی ب چەند ھێزێن نە دیتیڤە دگرێداینە، کو ل شێوێ (خوداوەندان) بەرچاڤ دکر ئەڤ پەیکەرێن ھەنێ ژ تەقنێ دروستدکرن کو ڤەکولەر دیاردکەن پەیکەرێن (خوداوەندا دایک) بوون و ب ھێمایێ زانێ دھاتنە نیاسین کو کەڤنترین شوینوارێ خوداوەندا دایک ل (چەتەل هۆیوک ) ل کوردستانا باکور ھاتیە دیتن ل نێزیکی (مێرسینێ) کو دیرۆکا وی بو بەری دەهـ ھزار سالاڤەدگەریت شوینوارێن پەیکەرێ خوداوەندا دایک ل گوندێ (چەرمۆ) ل نێزیک باژێرکێ (چەمچەمال) ل پارێزگەھا کەرکوکێ ھەروەسا ل گوندێ تەپەسەراب ل نێزیکی کرمانشان و ل گوندێ ئەریجە ل نێزیکی (نەینەوا) ھاتینە دیتن د ھندەک پەیکەرێن خوداوەندا دایک داسەرێ ژنکێ ھاتیە چیکرن ھندەکان ژی سەرێ بمێ دەستێ خو دانایە سەر سینگێ خو کو رامانا شیردانێ بویە ھەروەسا پەیکەرێن خوداوەندا دایک ب رەنگەکێ دلوڤان خویا دکەت نە کرێت و درندە.

زێدەبوون و زانبوونە تشتەکێ سروشتی ل دەف مرۆڤی، ژبەر زێدەبونا ھژمارا ئاکنجیان و پێشکەفتنا چاندنێ و ئامیران بتایبەتی پشتی فێربوین رێکێن ئاڤدێریێ پێشبێخن،لەورا بیرو باوەرێن مرۆڤی بەرب ھێزێن سروشتی چوون،ئەوێن ئێکسەر کارتێکرن ل ژیانا مروڤی دکر وەکی(ئەرد،با،روژ،ھەیڤ،ستێر). ھەروەسا مرۆڤی دیت کو بلنداھی و نزمیا ئەردی و ئاڤ و با و لەھیان و نەخوشی ھەمی دکاریگەرن ل سەر ژیانا ویا روژانە لەورا مرۆڤی ھزر کر کو چەند ھێزێن ڤەشارتی و نەبین ل پشت ڤان ھێزێن سروشتی ھەنە و لڤینەرێ ڤان ھێزانە،وەکی لڤینا بەرچاڤ یا(ھەیڤ و رۆژ و ئەختەران)  و زاخا ئاخێ و باروڤان،لەورا مرۆڤی ل سەر شێوێ چەندین پەیکەران خوداوەند بۆ ڤان ھێزان دروستکرن و د ئاڤاھیەکێ تایبەتدا دانان کو پەرستگەھن،دەست ب خزمەت و پێشکێشکرنا دیاری و قوربانیان کر. ل ڤێرە دیار دبیت کو مرۆڤێ بەری و پشتی سەرھلدانا ئولێن ئاسمانی ھەر قوربانی داینە ئاژەل دیاری خوداوەندا و خودێ کرینە . ئێک ژ نیشانێن بیرو باوەرێن ئولی ل دەف مرۆڤێ کەڤن ل دولا دو ئاڤان بنەمایێ وەک ئێک بونێ بو کو مەرەم پێ ئەوە خوداوەندی وەک مرۆڤی بدانن و پرانیا سیفەت و نیشانێن مرۆڤی بێخنە سەر چ ژلایێ شێوێ لەشی و ئەندامان یان ژی ژلایێ ھزر و سۆز و ھەستان ڤە بیت.

خوداوەند ل گور بوچونێن مرۆڤێن کەڤن دخۆن دنڤن ھەڤرکیێ و ئەڤینیێ دکەن و خێزانێ پێک دئینن کەیف خوش و دل گران دبن ھەروەسا ھەڤبەندیێن کومەلایەتی یێن ھەین،بەلێ خوداوەند ب وێ چەندێ ژ مرۆڤان دھێنە جوداکرن کو نامرن بەلێ پا مرۆڤ دمرن ھەر وەکی داستانا گلگامێش دبێژیت: (بوکیرێ خەباتێ دکەی گلگامێش؟ ئەوژیانا کو تو لێ دگەری نابینی،چونکی خوداوەندا دەما مرۆڤ ئافراندی مرن بو کرە قەدەر ژیان ژی بوخۆ). ل ڤێرە ھەڤپشکیەکا دی د ھزرکنا مرۆڤێ کەڤن و دیتنا ئولانداھەیە ئەوژی کو خوداوەند نامرن ھەروەسا خوداوەندا مرۆڤ یێن ئافراندین و ژیان یا دایێ ھە ر ئەڤە د ئولێن ئاسمانی ژیدا دووبارە دبیت ھەروەسا ئولێن ئاسمانی ژی ھەمان سیفەتێن مرۆڤان داینە خودای وەک نمونە خودا دبینیت تورە دبیت گوهـ ل مرۆڤی دبیت حەتاکو سزادان و خەلاتکرن ژی رەفتارێن مرۆڤانە پرس ئەوە چونکی خودا نە مرۆڤە ئەرێ بوچی دێ سیفەتێن مروڤی ھەبن ؟ دئولا ئیسلامێ دا رەگەز ژی یێ بو نێری چوی دھندەک ئایەتاندا ھندەک بوچون فاکتەرێ ڤێ چەندێ بو شێوازێ رێزمانی دزمانێ عەرەبیدا ڤەدگەرینن.

وەسا دھاتە زانین کو کەڤنترین ژێدەر ئاماژە بچیروکا توفانێ کری پەرتوکا پیروزا جوھیان (تەورات) بوو لێ ڤەکۆلینێن شوینواری یێن نو دوپاتکر کو ئەڤە بتنێ وەھمەکە پشتی ل سالا (١٨٥٣ز) دانەیەک ژ چیروکا بابلی ھاتیە دیتن و دناڤبەرا سالێن (١٨٨٩-١٩٠٠ز) ئێکەمین شاندێ شوینوارناسێن ئەمریکی دھندری ڤەکولین و لێ گەریانێن خوە یێن شوینواریدا ل عیراقێ تابلویەکێ ژ ئاخێ چێکری دیت کو چیروکا توفانێ یا سومەری ل سەر بو ل باژێرێ (نفر)ھەروەسا ژێدەرێن سومەریان یێن ئولی یێن گرێدای ب پاشایێ روژێ ڤە ھاتینە دیتن ژلایێ ماموستا دوگان ڤە کو ڤەدگەرن بو سالا(١٩٥٣-١٩٣٥ب.ز) ئەڤ تابلویێ دەقێ توفانا سومەری ل سەرھاتیە نڤیسین زمانێ وێ و شێوێ نڤیسینا بزماری ئەو چەندە خویا دکر کودیرۆکاوێ بو روژگارێ بابلی یێ کەڤن ڤەدگەریت لێگەرەکێ پێگوتی (ئارنو پوپل) ئێکەم کەس بو یێ کو تابلو ل سالا(١٩١٤ز) بەلاڤکری .چیروکا توفانێ دناڤ گەروک و ڤەکولەرێن دیرۆکی ب ناڤێ چیروکا (زیوسودرا)دھێت کو دارشتنەکا سومەریە ب رامانا(نەمر) یان (خودان ژیانا درێژ) دھێت وەک ناڤێ بابلی یێ قەھرەمانێ توفانێ د داستانا گلگامێش دا ئانکو(ئوتو- نپشتم).کورتیا چیروکێ ئەوە کو (زیوسودرا)شاھەکێ باش بو ژ خوداوەندان دترسیا و ئەو دپەرستن،فەرمانرەوایێ باژێرێ (شروپاگ) بوو ئەو باژێر وارێ قەھرەمانێ توفانا بابلی بوو (ئوتو-نپشتم) وەکی د تابلویێ یازدێ یێ داستانا گلگامێش دا ھاتی.کارێ شاھی زیوسودرای دەست پێدکەت پشتی پێشگوتنەکا کورت کو لایەک ژ چیروکا ئافراندنێ دگێریت خوداوەندێن مەزن( ئانو و ئەنلیل و ئەنکی و بانو (ننخرساگ) مرۆڤ و گیانەوەر و روەک ئافراندین،پاشی شاھاتی ژ ئاسمانی ھاتە خوارێ،و بریارا دوماھی چارەنڤیسان ھاتەدان و ھەر پێنج باژێر(ئەریدو،باد،لراد،سپار،شروباگ)ھاتنە ئاڤاکرن و شاھایەتی کەفتە دناڤ واندا،پشتی وێ ھەرشینەک ل دەقی دھێت(نێزیکی ٣٧ رێزان) کو رودانا توفانێ تێدایە.پشتی دیار بونا دەقی دیاردبیت کو خوداوەند ئەنکی دھێتە پێش داکو ھندەک مرۆڤان ژ نەمانا توفانێ قورتال بکەت،ڤێجا دبێژیتە قەھرەمانێ توفانێ زیوسودرا خوداوەندان بریاردا توفانێ راکەن و مرۆڤان نەھێلن فەرمانێ لێ دکەت پاپورەکێ ئاڤابکەت داکو ژ نەمانێ قورتال ببیت،پاشی بو باھوز و گەلەک باران بارین و توفانێ دا سەر وەلاتی حەفت روژ و حەفت شەڤان،گەمیا مەزن ل سەر پێلان دھات وەرگێران،پاشی خورتیا توفانێ سست بو خوداوەند ئوتو (شمش)دیاربو روناھیا وی ل ھەمی لایێن ئەردی بەلاڤ بو،ڤێجا زیوسودرا ی سوجدە بو بر پشتی کێماتیە کا دیا تابلوی نێزیکی (٣٩رێزان) قەھرەمان زیوسودرا دھێتە دیتن کو سوجدێ بو خوداوەندان ئانو و ئەنلیلی بر و ژیانا نەمر ددەنە وی و دبەنە ناڤ جڤاتا خوداوەندان و ڤە دگەھێزنە ئەردێ (دلمون) (٢٣٤) دران کو روژ ژێ دەردکەڤیت،و پشتی ھینگێ داویا ئەفسانێ دھێت و ئەو ھەرشیە. چیروکا توفانا سومەری وەکی ھندەک ڤەکولەر دیاردکەن کو ھزر و بیرێن سومەریان و دارشتنا توفانا سومەری سەروکانیەکا سەرەکی بوون ژبو بەرچاڤکرن و بەلاڤکرنا چیروکا توفانێ ل دەف مللەتێن سامی کو سامیان بوخو ژ سومەریان وەرگرتیە .ھندەک خال ژ ھەژی ئاماژە پێکرنێ نە وەک نمونە سومەریان ھزرکریە توفان کردارا خوداوەندان بو کو دخواستن توڤێ مرۆڤان نەھێلن ئەڤە خالا وەک ھەڤە د گەل وان پەرتوکێن ئولێن ئەسمانی یێن ئاماژە ب رابونا توفانێ کری،ھەروەسا د دارشتنا سومەریدا خوداوەند فەرمانێ ب زیوسودرا ددەت کو پاپەرەکێ دروست بکەت و مرۆڤان ژ نەمانا توفانێ قورتال بکەت ئەڤە ھەمان گوتنا ئولێن ئاسمانیە بتنێ د ئولاندا قەھرەمانێ توفانێ( نوحە).

تێکستێن بزماری دیار دکەن کو سەرجونێ ئەکەدی دەما ژدایک بوی کریە دناڤ سندوقەکا داریدا یا بنێ وێ قێر و ھاتیە ھاڤێژتن بو ناڤا ریباری پاشی خێزانەکێ دیتیە و بخودان کریە ل پەی یاسایێن سومەری وچاکسازیێن ئورکاجینای نابیت زاروک یێ بێ باب بیت ئەو یێ بێ باب بو لەوما ھاتبو ھاڤێژتن ئەڤە ھەمان چیروکا موسا پێغەمبەریە کو د ئولێن ئاسمانیدا دووبارە بوی .دیسان ل پەی یاسایێن سومەری مرۆڤێ تاوانبار دێ کەنە دناڤ ئاگریدا ئەگەر سوت یێ گونەھبار و تاوانبارە ئەگەر نەسوت یێ بێ گونەھە ئەڤ چەندە ل گەل ئیبراھیم پێغەمبەری دووبارە دبیت کو چیروکا وی د ئولێن ئاسمانیدا ھاتیە دەما ل ناڤ ئاگری نه ھاتيە سوتن. ل دولا نیل(مسر) پەرستنا ھێزەکا سروشتیا کاریگەر ھاتیەکرن ئەوژی روژە ،چونکی کاریگەریەکا مەزن ل سەر بزاڤێن مسریان و کریارا گەشەکرنا چاندنێ ھەبویە فیرعەونێ مسرێ ئەخناتونی ھزرا ئێکگرتن و ئێکبونا خوداوەندا ئینا گورێ داخازکر بتنێ ئێک خوداوەند بھێتە پەرستن کو دگوتنێ (ئاتۆن)ب رامانا لەشێ روژێ ھزرا ئێک بونێ ژ میتانیان وەرگرتیە ئەوێن کو ل ھزارا دوویێ ب.ز ل کوردستانێ و ئیرانێ و ئاسیا بچیک ئاکنجی بوین و دەولەتەک ل روژ ئاڤایێ کوردستانێ دامەزراندی کو (واشکونی)پایتەختێ وان بو ئەخناتونی ل ژێر کاریگەریا خێزانا خو یا میتانی تیدۆخیبا مسریان دگوتێ(نەفەرتیتی) ب رامانا ژنا جوان ھزرا ئێک بونا خوداوەندان ئینا گورێ. مسریان رێک و پێکی و لەھێن ریبارێ نیل گرێدایە ب میتولوژیا(ئەفسانا) خوداوەند (ئوزیریسس) و خێزانا وی ئیزیس ئەوژی دەمێ خوداوەند(سث) برایێ خو ئوزیریس کوشتی،خێزانا وی کو خوداوەند ئیزیس بوو گریایە و رۆندکا وێ کەفتیە ناڤ ریباری و بو یە ئەگەرێ لەھیان ئەڤجا خوداوەند حۆرسێ کورێ ئوزیریس را بویە ب کوشتنا مامێ خۆ(سث) ئەڤە گرێدایە ب داوی ھاتنا وەرزێ لەھیێ ڤه.ئەگەر ھزرا لەھيێن ریبارێ نیل ژ ئەنجامێ تورە بون یان قەھرینا خوداوەند ئیزیس بیت ئەڤ ھزرکرنە نەیا دورە ژ ھزرکرنا مرۆڤێ سەردەم دەما باوەری ھەی کو بیڤەلەرز و ڤولکان و تسونامی و لەھی و ھشکاتی سزا و تورەبون و نەفرەتا خودێ یە بو مرۆڤان. مسریان باوەری ب ژیانا دوویێ (ژیانا پشتی مرنێ) ھەبو نە پێغەمبەرەکی گوتبویێ نە ژی چ مەلا ئیکەتا و خودێ یا بەلکو بەرھەمێ بیرکرنا مێشکێ وان بو دەما دیتی گیا وەکی مرۆڤی خودان گیانە یێ زەر دبیت و ھشک دبیت و دمریت دیسان جارەکا دی دوبارە ژین دبیت ل وەرزێ بوھارا شین دبیت و کەسک دبیت ئھا ھوسا ھزرا ژیانا دوویێ و دووبارە ساخ بونێ بو مرۆڤی ژی ل دەف پەیدابو. ل دەف مسریێن کەڤن ئوزیریس خوداوەندێ مرنێ بوو و پشتی مرنا مرۆڤی،ئوزیریس دێ بیتە پاشایێ مریان و فەرمانێ دێ دەت لێپرسین و سزا دانا مریان بکەن و ترازیەکێ دادنیت بو پیڤانا کریارێن ئەڤێ مری ئەو کەسێن باش ئەون کو گیانێ وان دچیتە دجیھانا نەمریێ دا،بەلێ گونەھبار گیانێ وان ژناڤ دچیت و نامینیت. خوداوەند ئەنوبیس(تویری) بەرپرسێ روژا حسابکرنێ یەو راگرتنا ترازیا مریانە.ئەڤە رێک بیرا مرۆڤی ل روژا قیامەتێ دئینیت و روژا حسابێ ھەمان بیرکرنا ئولێن ئاسمانیە کو ل روژا داویێ خودا دێ لێپرسینێ دگەل مریان کەت و باشی و خرابێن مرۆڤی د تەرازیێ دا ھێنە پیڤان مرۆڤێ باشی پتر بن دێ چیتە بەھەشتێ و یێ خرابی پتر بن دێ چیتە دوزەخێ ھەر ل سەر بەھەشت و دوزەخان حامورابی کو (٢٠٠٠ب.ز) شاھێ بابل بویە ل گور یاسایێن حامورابی ھاتیە ئەگەر مێر خیانەتێ ل ژنا خو بکەت سزایێ وی ئەوە دێ مێری بەردەنە د ئاڤێ دا ھەتا بخەندقیت بەلێ ئەگەر ژنێ خیانەت کر دێ ژنێ ل پێش چاڤێن خەلکی سوژن ھندەک بوچون وەسا دبینن کو ھزرا دوزەخێ ژ ئەڤی سزایێ د یاسایا حامورابی دا ھاتیە وەرگرتن.

 

ژێدەر:

١.  داستنانا گلگامێش ئەوێ ھەرتشت دیتی / تەھا باقر

 

٢. مقدمة في تاريخ الحضارات القديمة / طة باقر

٣. العراق في التاريخ القديم،موجز التاريخ الحضاري / عامر سليمان

٤. عادات وتقاليد الشعوب القديمة / عامر سليمان و فاضل عبدالواحد –

الاهرامات المصرية / احمد فخري –

٥. تطور الفكر والدين في مصر القديمة / جيمس هنري برست

٦. التطور التاريخي للفكر الديني / رشيد الناضوري