د بەشێ ئێکێ دا بەحسێ ڤایرۆسان ب گشتی و ڤایرۆسا کۆرۆنا ب تایبەتی هاتەکرن دیسان مە بەحسێ بەرگیریا لەشی و میکانیزما بەرگیریێ دژی هۆکارێن نەخۆشیێ کر، نها پسیارەک گەلەک دووبارە دبیت و دبیت رۆژانە گوه لێ دبین و بۆچوونێن جودا ل سەر دبینین
ئەرێ ڤایرۆسێ (COVID-19) دەستکردە و هاتییە دروستکرن بۆ شەرەکێ بایلۆژی؟
هەلبەت ئەڤ جورێ پسیارێ دوو بەرسڤ هەنە: بەلێ یان نە
ئەگەر ئەم بێژین بەلێ:
چین ژلایێ ئابووری ڤە پێشکەفتنەکا مەزن بخۆڤە دیت، دیسان کارگەه و کۆمپانیێن مەزن یێن جیهانی ل چینێ هاتنە ڤەکرن و دەست ب کاری کرن. هەروەسا پێشکەفتن د هەمی بواران دا بخۆڤەدیت و بۆ سیمبولەکا پێشکەفتنێ ل چەرخێ 21 هەلبەت ئەڤە دبیت جهێ نەرازیبوونا دەولەتێن زلهێز بیت! هەولبدەن چینێ ژلایێ ئابووری ڤە لاواز بکەن یان هەولبدەن ئەو پێشکەفتنا بلەز یا چین تۆماردکەت ل ئاستەکی ب راوەستینن. دئەنجام دا دەولەتێن زلهێز ئەڤ ڤایرۆسە دروستکر دا بشێن چینێ لاواز بکەن.
لێ د ڤێ هاوکێشێ دا کی زیان ڤێ کەفتیە؟
ژبەرکۆ چین وەلاتەکێ پێشکەفتی یە و ژلایێ پیشەسازیێ ڤە ل رێزێن پێشیێ دهێت، هەلبەت دێ پێتڤی ب وان ماددەیان هەبیت یێن ل چینێ نەبن وەک میناک (نەفت) ل ڤێرێ وەلاتێن کەنداڤی یێن وەکی سعودیێ و عیراقێ… وهتد دێ زیان ڤێکەفتی بن ژبەر راوەستیانا پیشەسازیا چینێ هوسا دبیتە ئەگەرێ داکەفتنا بهایێ نەفتێ کۆ زیان ب ئابوورێ وان وەلاتان دکەڤیت یێن ئابوورێ وان ل سەر نەفتێ بیت.
ژلایەکێ دیڤە دەولەتێن زلهێز خاوەن کۆمپانیێن ترۆمبێلا و ئامیرەیێن ئەلکترۆنی یێن مەزنن بۆ میناک کۆمپانیا (Apple) یا ئەمریکی و چەندین کۆمپانیێن دی ل چینێ هاتینە دانان و هەر ل وی وەلاتی پتریا بەرهەمێن خۆ دروستدکەن و ل سەر ئاستێ جیهانێ دهێنە فرۆتن، ئەگەر پیشەسازی و کارێن چینێ راوەستیان هەلبەت دێ کارێ بەرهەمئینانا کۆمپانیا ژی هێتە راوەستاندن و ل ڤێرێ وەلاتێن زلهێز دێ د زیان ڤێکەفتی بن و ئەو وەلاتێن ئابوورێ وان پێتر ل سەر کەرتێن تایبەت.
دەرئەنجام دا ئابوورێ جیهانێ دێ داکەفتنەک تێدا دیاربیت کۆ هەلبەت بۆ هەر وەلاتەکی زیانەکا مەزنە. د هەمان دەمدا ئەڤ ڤایرۆسە ب لەز بەلاڤ دبیت و دبیت گەلەک کەسان تۆش بکەت و ببیتە ئەگەرێ مرنا چەندین کەسا ل وەلاتێن جیهانێ کۆ دبیت ڤالاهیێ د کەرتێن وان دا پەیدا بکەن تایبەت کەرتێ تەندروستیێ.
ئەگەر دیسا بەرسڤا بەلێ هەلبژێرین و بێژین:
چین وەلاتەکێ مەزنە و هژمارا خەلکێ وی یا زۆرە دگەهیتە نێزیکی 1.437 (1) بلیون کەسان هەلبەت ئەڤ هژمارا مەزن دبیت گەلەک کەسێن دانعەمر و نەخۆش هەبن، بۆچوونەک هەیە دبێژیت کۆ چینێ بخۆ ئەڤ ڤایرۆسە دروستکریە دا هژمارا هاولاتیێن خۆ کێم بکەت و بشێن زارۆکێن نوی بئیننە ژیانێ و ب پەروەردەیەکا سەردەمیانە فێربکەن دا مفای بگەهیننە وەلاتێ چینێ د پاشەرۆژێ دا.
ئەگەر چین دناڤ لابۆرێن خۆ دا ڤایرۆسەکێ ب ڤی رەنگی دروستبکەن بۆ دانعەمران و نەخۆشان، هەلبەت وان سەرکەفتن یا ئینای ژبەرکۆ رێژا هەرە زۆر یا مرنێ ب ڤایرۆسا (COVID-19) دانعەمرن و هەلگرێن نەخۆشیێن دومدرێژن.
دڤی حالەتی دا چین یا سەرکەفتی یە د لایەکی دا و شکەستیە د هەمی لایان دا، چەوا؟
دگەل دیاربوونا ڤایرۆسا (COVID-19) رۆژانە حالەتێن تۆشبوونێ ل چینێ د زێدەبوونێ دابوون، نەخۆشخانە پڕ بوون و پەنا برنە بەر ب ئاڤاکرنا نەخۆشخانەیەکا تایبەت ب تۆشبوویێن ڤایرۆسی، رۆژانە ترس دناڤ خەلکێ چینێ دا بەلاڤ دبوو، چین گەهشتە ئاستەکی کۆ پێتڤیێن خۆ پاراستنێ تێرا خەلکێ وێ نەکرن لەو پەنا بۆ وەلاتێن ژدەرڤە بر. لگورەی داتا و ئامارێن بۆ مە دیاربووین ئەڤ ڤایرۆسە گەلەک ب لەز دهێتە بەلاڤکرن لەوما پتریا وەلاتان سەرەدانێن خۆ بۆ چینێ راوەستاندن کۆ ئەڤە زیانەکە بۆ لایەنی بازرگانی یێ چینێ، ژلایێ هێلێن ئاسمانی ڤە پتریا وەلاتان گەشتێن خۆ دگەل راوەستاندن ئەڤە ژی فاکتەرەکێ دی یێ زیانبەخشە بۆ ئابوورێ چینێ، هەمی کارێن میری، پیشەسازی و گشتی هاتنە راوەستاندن ژبەر بەلاڤبوونا ڤی ڤایرۆسی. هەلبەت ئەڤە نە بتنێ زیانە بۆ چینێ لێ پاشڤەچوونا چینێ ژی دبیت دیارکەت د رێزبەندا ئابووری یا جیهانێ دا ئەگەر چین وەلاتێ دووێ بیت ل جیهانێ ژلایێ ئابووری ڤە دبیت نها ببیتە وەلاتێ دەهێ ئەگەر پێتر نەبیت!
لەوما دبیت وەلاتەکێ وەکی چینێ پشتی وان هەمی دەستکەفتان، ڤێ هەولدانێ نەکەت دا نەکەڤیتە دڤی بارۆدوخێ سەخت دا و دیسا بزاڤا بکەت دا وەک بەرێ ئابوورێ خۆ بزڤرینیتە ڤە، ئەڤە ژبلی ژ دەست دانا چەندین کارمەندێن ساخلەمیێ و خەلکێ سڤیل کۆ دێ بیتە زیانەک بۆ ب رێڤەبرنا کارێن وی وەلاتی.
ئەگەر نها ئەم بەرسڤا دووێ ب هەلبژێرین و بێژین ئەڤ ڤایرۆسە نە دەستکردە.
ژ بۆ کۆ شەرەک بایلۆژی بهێتە کرن بێ گۆمان مرن ئارمانجە! ئەرێ ئەڤ ڤایرۆسە کۆژەکە؟
بەلێ کۆژەکە لێ ب رێژەکا کێم 3.73% هەلبەت ئەڤە رێژەکا کێمە بۆ شەرەکێ بایلۆژی، ژبەرکۆ دا کۆ تۆ د شەرەکی دا ب سەرکەڤی کۆشتنا رێژەکا زۆر یا مرۆڤان مەرەمە! لێ خۆشبەختانە ئەڤ ڤایرۆسە دبیتە ئەگەرێ مرنێ ب رێژەکا کێم دەرئەنجام دا دیاردبیت کۆ ئەڤ ڤایرۆسە نە دەستکردە و نە شەرەکێ ئارمانج کریە، ژبۆ پەسەندکرنا گۆتنا خۆ دێ هندەک راستیان بەرچاڤ کەین.
ژ بۆ شرۆڤەکرنا پرسیارا ئەرێ ئەڤە یەکەم پەژیکا جیهانگرە؟ ئەم دێ هندەکێ ژ مێژوویا پزیشکی بکارئینین ژبۆ بەرسڤدانا ڤی پرسیارێ (2)
1: تاعۆنا جوستینان (541 – 750ز)
ئەڤ پەژیکە ل سەر دەمێ دەستهەلاتا ئیمبراتوریەتا بیزەنتیان پەیدا ببوو، نێزیکی 30 هەتا 50 ملیون مرۆڤا پێ مرن کۆ ل وی سەردەمی نێزیکی نیڤا ژمارەیا مرۆڤێن ل سەر رویێ ئەردی بوو.
2: مرنا ڕەش (1347 – 1351ز)
ئەوا دگۆتنێ تاعونا ڕەش ئەوا بەلاڤبووی ل هەمی ئەورۆپایێ و بوویە ئەگەرێ مرنا نێزیکی 25 ملیون کەسا کۆ باوەری هەیە پشتی 200 سالان ئامارا هاولاتیێن ئەورۆپا گەهشتە ئەو ئامارا بەری سالا 1347.
3: خۆریک (ناڤبەرا چەرخێ 15 و 17)
دەما ل سالا 1492 ئەورۆپی گەهشتینە هەردوو کێشوەرێن ئەمریکا هندەک نەخۆشی پەیدا بوون ژوان ژی نەخۆشیا خۆریکان بوو کۆ رێژا مرنێ تێدا نێزیکی 30% بوو.
4: کولێرا (1817 – 1823)
ئەڤ نەخۆشیە ل هندێ دەرکەفتیە، رێکخراوا ساخلەمیا جیهانی دیارکریە کۆ ئەڤ نەخۆشیە سالانە نێزیکی 1.3 هەتا 4 ملیون مرۆڤا سەرانسەری جیهانێ دگریت و هەتا نها ژی یا بەردەوامە لەوما ناڤێ وێ کریە “پەژیکا ژبیرکری”
5: ئەنفلاوەنزا ئیسپانی (1918 – 1919)
ئەڤ پەژیکا ئەنفلاوەنزایێ لدۆماهیا شەرێ ئێکێ یێ جیهانی بوو و دەولەتێن زلهێز ئەو شیان نەبوون و هەلبەت پێتڤیاتیێن نوشداری ژی نەبوون پێ بەرهنگاریا ڤێ پەژیکێ بکەن لەوما نێزیکی 500 ملیون کەسا تۆشبوون و 50 ملیون پێ مرن.
6: ئەنفلاوەنزا هونگ کونگ (1968 – 1970)
پشتی نێزیکی 50 سالان سەر دیاربوونا ئەنفلاوەنزا ئیسپانی، ئینفلاوەنزا هونک کونگ بەلاڤبوو و نێزیکی ملیون کەسان پێ مرن و پتریا وان ل ویلایەتێن ئیکگرتی یێن ئەمریکا بوون.
7: (SARS تەوشا دژوارا تیژوارا هەناسەیێ) کۆ ل سالا 2002 – 2004 ل چینێ دیاربوو کۆ ببوو ئەگەرێ مرنا 813 کەسان ژ 8437 تۆشبوویان کۆ رێژا مرنێ دبیتە: 9.6%
8: پەرسڤا بەرازا (2009 – 2010)
دهێتە باوەرکرن کۆ ئەڤە ژی ڤایرۆسەکێ گیانەوەرنشین بوو ژ بەرازان بۆ مرۆڤان ل ویلایەتێن ئێکگرتی یێن ئەمریکا دیاربوو کۆ نێزیکی 60 ملیون کەسان تۆشبوون و 575 هزار کەس پێ مرن.
9: ئیبولا (2014 – 2016)
ئیبولا ل ئەفریقیایێ دیارببو کۆ بوویە ئەگەرێ مرنا 11325 کەسا ژ 28616 تۆشبوویان کۆ رێژا مرنێ دبیتە نێزیکی: 39%.
لدرێژاهیا مێژوویا مرۆڤایەتیێ و هەر ژ ئەزەل نەخۆشیێن ب ڤی رەنگی و بەلکی دژوارتر ژی پەیدابووینە، بۆ مە هندێ دیاردکەت کۆ دیاربوونا ڤایرۆسا کۆرۆنا نە یەکەم ڤایرۆسە کۆ رێژەکا هندا زۆرا خەلکی تۆشبکەت و ل چەند وەلاتێن جودا بەلاڤ ببیت.
چ د سەلمینیت کۆ ڤایرۆسا (COVID-19) نە ڤایرۆسەکا نوی یە – وەک گەوهەر –؟
لدویڤ نویترین داخویانی یێن رێکخراوا جیهانی یا ساخلەمیێ و سەنتەرێ کونترۆلکرن و بەرهنگاربوونا نەخۆشیان وەسا دایە دیارکرن کۆ ڤایرۆسا (COVID-19) د پێکهاتا خۆ یا جینی دا گەلەک نێزیکی ڤایرۆسا (SARS) تەنێ هندەک گوهورینێن بچووک یێن گەوهەری دناڤبەرا وان دا هەنە، ئەڤە ژی دەرئەنجامەکە کۆ ئەڤ ڤایرۆسا (COVID-19) وەرگوهێزکەکا ڤایرۆسێن بەری خۆ بیت لەوما جاران ناڤ لێ ددانن (SARS-CoV-19) و ناڤێ دەردی دبێژنێ (COVID-19).
دا پێتر بهێتە رۆهنکرن، د زانستێ بایلۆژی دا کریارەک هەیە دبێژنێ (بازدان)، بازدان گوهۆرینەکە د رێزبەندیا تفتێن نایترۆجینی یێن جینەکی یان گەردەکا ناڤکەترشی. بازدان دبیتە ئەگەرێ گوهۆرینا ساخلەتێن ڤایرۆسی بۆ نموونە: ئەگەر ڤایرۆسەک بتنێ دناڤ گیانەوەران دا هەبیت، ب رێکا بازدانەکێ دشێت بهێتە گوهۆرین و بهێتە ڤەگوهاستن بۆ مرۆڤی و ببیتە ئەگەری نەخۆشیێ.
هەبوونا کریارا بازدانێ د زانستێ بایلۆژی دا بەلگەیەکە بۆ پەسندکرنا هندێ کۆ ڤایرۆس نە دەستکردە.
دیسان (SARS-CoV-19) ژ (SARS) یا سالا 2002 دهێتە جودا کرن ژلایێ لەزاتیا ڤەگۆهاستنا ڤایرۆسی، کۆ دماوەیەکێ کێم دا پێتر ژ 149هزار مرۆڤان تۆشکرن ل چەندین وەلاتێن جودا.
دەرئەنجام:
ڤایرۆسا (COVID-19) نە ڤایرۆسەکا دەستکردە، ل دویڤ وان بەلگە یێن مە دیارکرین و لگورەی زانیاریێن بەردەست ژلایێ رێکخراوا جیهانی یا ساخلەمیێ دیاردبیت کۆ ئەڤ ڤایرۆسە وەرگوهێزکەکە بۆ درێژەپێدانا ڤایرۆسێن دی یێن بنەمالا کۆرۆنا یێ، لێ لگورەی ڤی دەرئەنجامی هندەک پسیارێن دی دهێنە هەبوونێ بۆچی ل هندەک وەلاتان بەلاڤبوونا ڤی ڤایرۆسی پێترە ژ هندەک وەلاتێن دی؟ بۆچی هەتا نها ڤاکسین یان چارەسەری بۆ نە هاتیە دیتن؟
پرسیارا ئێکێ:
کیژ وەلاتان رێژا بەلاڤبوونا ڤایرۆسی پێترە؟
هەر وەکی مە ئاماژە پێ دای کۆ ئەڤ ڤایرۆسە کوئەندامێ هەناسێ تۆشدکەت، ژبەرهندێ دشێت ب ساناهی بهێتە ڤەگوهاستن بۆ مرۆڤێن دی، ئەڤە دزڤریتەڤە بۆ نە پێگریپێکرن ب رێنمایێن رێکخراوا جیهانی یا ساخلەمیێ، تێکەلیا مرۆڤان، کۆمبوون و بکارنەئینانا پێتڤی یێن خۆ پاراستنێ، نە پێگری پێکرن ب پاقژیێ و دەستکرنا جهێن گشتی… و گەلەک هوکارێن دی. هەر وەسا ژێرخانا ساخلەمیێ ژی رولێ خۆ دبینیت دڤی بواری دا، هندەک وەلاتێن کۆ ژێرخانا وان یا ساخلەمیێ یا خراب هەتا رادەیەکی دڤێن پێگریەکا توندتر ب رێنمایان بهێتەکرن دا بشێن رێکێ ل بەلاڤبوونا ڤایرۆسی بگرن ئەگەر نە! دبیت رێژا تۆشبوونێ ل وان وەلاتان زۆر ببیت. هەروەسا ل وەلاتێن پێشکەفتی دبیت کەسێن ژدەڤەرێن تۆشبووی هاتی ببینە ئەگەر کۆ گەلەک کەس تۆش ببن ئەڤە ژی ڤەدگەریت بۆ سڤک وەرگرتنا بابەتێ ڤایرۆسی و نە پێگریپێکرنا رێنمایێن رێکخراوا ساخلەمیا جیهانی. لەوما هندەک وەلاتان رێژەکا زۆر یا تۆشبوونێ هەیە و هندەکان رێژەکا کێم.
هەلبەت بەلاڤبوون ل سەر خۆ پاراستنێ دمینیت و ب گرنگ وەرگرتنا بەلاڤبوونا ڤایرۆسی.
چارەسەری:
ڤایرۆس د بەرنیاسن ب بازدانان یا بەرئاقلە ئەگەر بێژین ڤایرۆس دشێت گەلەک ب ساناهی بازدانان بکەت هەلبەت ئەڤە پەیداکرنا چارەسەریێ ب زەحمەتتر لێدکەت. ژبەرکۆ دەرمانێن دژی ڤایرۆسان نە وەک یێن دژەبەکتریا نە کۆ راببن ب ژناڤبرن و هەلوەشاندنا هوکارێ نەخۆشیێ، دەرمانێن دژی ڤایرۆسان رادبن ب نەهێلانا زۆربوونا ڤایرۆسی ئەو ژی چەند رێکەکن: دبیت رابن ب نەهێلانا نوسیانا ڤایرۆسی ب روویێ خانێ ڤە، نەهێلانا چوونا ژوور یا ڤایرۆسی بۆ خانێ، نەهێلانا گەهشتنا ڤایرۆسی بۆ DNA یا خانێ و …هتد، لێ ژ بەدبەختانە ڤایرۆس دشێت ب ساناهی خۆ ب گوهۆریت و ب رێکەکا دی خۆ ژ وان میکانزمێن سەری دیارکری قورتالبکەت. لەوما ئەو دەرمانێن دژە ڤایرۆس دهێنە دروستکرن مەرەم پێ سڤککرنا بەرژەنگانە و هەست ب باشتربوونێ یە لێ نە ژناڤبرنا ڤایرۆسانە بەلکی دژەڤایرۆس ماوەیێ نەخۆشیێ کیمتر دکەن هەتا کۆ بەرگیریا لەشی بشێت ل سەر ڤایرۆسان زال بیت.
ژبەرکۆ (SARS-CoV-19) ڤایرۆسەکا نوی یە بۆ بنەمالا کۆرۆنا ڤایرۆسان، هەتا نوکە پێزانینێن پێتڤی سەبارەت ڤی ڤایرۆسی و زۆربوونا وی دناڤ لەشی دا یا دیار نینە لەوما هەتا نها لژێر پشکنینێ یە بۆ هەولدانا پەیداکرنا چارەسەریێ.
ئەگەر بێژین بۆچی ڤاکسین بۆ نەهاتیە دیتن؟ فەرە بزانین ڤاکسین چیە؟
ڤاکسین گیراوەکە کۆ هوکارێ نەخۆشیێ یێ مری یان یێ لاوازکری یان چەند پارچەک ژ هوکارێ نەخۆشیێ کۆ ئەنتیجینان ل سەر روویێ خۆ هەلدگرن دکەنە دناڤ لەشی دا و لەش بەرسڤدانا بەرگیریا ئێکەمی بۆ وان ئەنتیجینان دروست دکەت و بیرکەرە خانە پێزانینان ل سەر هوکارێ نەخۆشیێ وەردگرن ژیۆ پاراستنێ ژ دووبارە تۆشبوونێ ب هەمان هۆکارێ نەخۆشیێ. لەوما هەتا کۆ ڤاکسینەک دهێتە دیتن بودجەیەکێ مەزن بۆ دڤێت و هەروەسا دەمەکێ درێژ دڤێت هەتا بشێن ڤاکسینەکێ بۆ ڤایرۆسەکی پەیدا بکەن، چونکی ڤاکسین کریارەکە هوکارێ نەخۆشیێ دکەنە دناڤ لەشێ مرۆڤێ ساخلەم دا، دا لەشێ وی بەرگیری یێ دژی وان ئەنتیجینان پەیدا بکەن و لەشی ب پارێزن ژ دووبارە تۆشبوونێ ب هەمان هۆکارێ نەخۆشیێ. لەوما هەتا نها ڤاکسین نەهاتیە دیتن و دگەل هندێ ژی هەولدان بەردەوامن دا کۆ بشێن ب زویترین دەم ڤاکسینەکێ بۆ ڤی ڤایرۆسی پەیدا بکەن.
دەرئەنجامێ گشتی:
ڤایرۆسا (SARS-CoV-19) ڤایرۆسەکا کوئەندامێ هەناسێ یا کۆژەکە ب رێژەیەکا دیارکری یا مرنێ کۆ دگەهیتە نێزیکی 3.73%*، هەمی تەمەنان تۆش دکەت لێ رێژا مرنێ د هەر تەمەنەکی دا یا جودایە. ڤایرۆس لدویڤ بەلگە یێن هەین نە ڤایرۆسەکا دەستکردە بۆ جهەک و خەلکەکێ دیارکری و د نها دا ئەڤ ڤایرۆسە هەتا رادەکی دشێین بێژین هەمی جیهان ڤەگرتیە.
*دبیت ئەڤ رێژەیا هە نەیا جێگیر بیت و بهێتە گوهۆرین، یان ل هەر وەلاتەکی رێژەکا دیارکری هەبیت لگورەی سەرەدەریکرنا وان دگەل ڤایرۆسی و ژێرخانا ساخلەمیێ، لێ ل گورەی وان داتا یێن ل بەر دەستێ مە ژلایێ رێکخراوا جیهانی یا ساخلەمیێ ڤە ئەڤ رێژە نها رێژا مرنێ یە ل هەمی جیهانێ. (5)
باشترین چارەسەری خۆ پاراستنە
ژێدەر/
• https://www.worldometers.info/world-population/china-population/
• From (business insider American site)
• https://www.worldometers.info/coronavirus/
